այստեղ դնել։ Այլ այնչափ միայն հիշեցինք, որ տեսնեն և հավատան, թե այդ կրակները և լուսերը ոչ բարձր են ամպերից և ոչ առանց երկրի գործակցության [են] առաջանում: Բնությունը, ինքը, ոչ թե մի լոկ հրաշք է, այլ բարձր քան թե հրաշքը և այս պիտի ստիպվի ընդունել ամեն մարդ, որ ուսումնասիրում է նորան։ Բնությունը միայն կարող է հասկացնել մեզ արարչի մեծությունը և փառքը. «Երկինք պատմեն զփառս Աստուծոյ և զարարածս ձեռաց նորա պատմէ հաստատութիւն»[1]: Արարիչը, մեկ անգամ ստեղծելով բնությսւնը տվել է նորան անխախտելի և սուրբ օրենքներ, որ բնավ և մեկ մազի չափ խոտորմոնք չունին. «Սահման եդ և ոչ անցանեն»[2]։ Այդ օրենքներով կառավարվում է ամեն ինչ, որ մենք տեսնում ենք, կամ ինչ որ բնավ չենք տեսնում, տիեզերքի անչափելի տարածության մեջ։ «ԴնԷ զձիւն որպէս զասր և զմէգ որպէս փոշի ցանեաց։ Արկանէ զսառն որպէս պատառոտ առաջի ցրտոյ նորա կարէ կալ»։ Ի՛նչ վսեմ նկարագրություն։ Բայց այս ոլորը լինում են այն մեկ անգամ դրված օրենքով, ինչպես մարդը ապրում է և բազմանում է, թեև առաջին մարդը միայն դուրս էր եկած բուն աստուծու ձեռքից։ Ամեն հրաշք, օր ո՛վ և իցե կարող էր մտածել, շատ ստո՛ր, շատ տկա՛ր և շատ չնչի՛ն է, քան թե այն հրաշքը, որ արարիչը, բնության միջնորդությամբ ցույց է տալիս մեզ ամեն օր, ամեն րոպե, և ամեն վայրկյան։ Նա չէ հերետիկոսը, որ քննելով և ուսումնասիրելով բնությունը, ամեն վայրկյան ստիպվում է ասել բնության ճարտարապետին, իր սրտի աղոթարանից, «Ո՜րպէս զի մեծ են գործք քո Տէր». այլ նա, որ ոչ միայն ինքը չէ ուզում և չկամի իմաստասիրել բնությունը. «զերկինս և զերկիր զգործս մատանց նորա, զլուոին և զասաեղս զորս նա հաստատեաց», ո՛չ. հերիք չէ այս, այլև արգելում է, որ ուրիշն էլ նորա կամավոր կուրության հետևելով չտեսնե և չուսանի. «ինքն ոչ մտանէ և որոց մտանեն արգելու»[3]: Նա, որ այս բոլորի մեղքը ծածկելու համար, ինքը իր թշվառ գլխից տեսությունք և համակարգությունք է հնարում ընդդեմ բնության աստվածադիր սահմաններին, քաշքշելով այն օրենքները, որ մարդու կամքին բնավ չեն ենթարկվում, այո, այդպիսին աստուծու արտոնությունն է հափշտակում երկրի երեսից։
Դու, որ Նեապոլսի մեջ ցույց ես տալիս ինձ մի շիշ, ուր կա մի
- ↑ Մեջբերումը՝ Աստվածաշնչից։
- ↑ «Եւ ամենայն արարածը անբանութեամբ կատարեն զհրամանս պաաուիրանի նորա, ոչ երբէք անբան են ըստ եղեալ սահմանն իւրեանց». Եղիշէի վարգ. Վան Վարգանայ և Հայոց պատերազմին, Մոսկվա 1861, եր. 66, քաղված այն նամակից որ Արասղատի սուրբ ժողովը դրեց Հազկերտին։ (Ծ. Հ.)։
- ↑ Մեջբերումները՝ Ավետարանից։