կազմուած մեծ կարաւան մը կանցնի, կարծեցի, որ ռուսական սահմանագլխէն եկող թիւրք գաղթականներ են։ Ես լուր ղրկեցի տղոց, որպէսզի ամփոփուինք և իմ գտնուած դիրքէս հետևինք անցուդարձին, բայց անոնք իմացուցին ինձ, թէ այդ գաղթողները մեր գիւղացիներն էին, որ տեղահան ըրած էին և կը տանէին։ Վրաս սոսկում եկաւ։ Գացի ընկերներուն մօտ. մութը պատած էր աշխարհը, և սարսափով կը խորհրդածէինք։ Տղաքը պատմեցին, թէ ճանչցեր էին մեր գիւղացիները [1] և նոյնիսկ կենդանիները։ Յանկարծ ընդհանուր և աղիողորմ ճիչ մը արձակուեցաւ կեօզերուն[2] կողմէն։ Անմիջապէս թռանք ու թաւալագոր իջանք սարէն և մինչև 100 քայլ հեռաւորութեամբ հասանք ժողովուրդին. աղաղակը դադրած էր, միայն յուզուած ու հատակտոր կը խօսէին. ուզեցինք հասկնալ։ Մելիքը ուղարկեցինք, բայց անհնարին եղաւ լուր մը առնել, որովհետև ոստիկանները խստօրէն շղթայած էին ժողովուրդը։ Գազաններու պէս կատղած էինք. յարձակի՞նք, թէ ոչ. ես յարձակման կողմն էի, բայց Եղօն և ընկերները հակառակ էին։ Վարդանը և Արմենակը իրենց երեխաները տեսեր էին կարաւանին մէջ և մտահոգ էին ու անդադար կըսէին՝ «Եթէ յարձակինք, ամենքն ալ կը կոտորեն»։
Համակերպեցանք և սպասեցինք այդպէս մինչև առաւօտ։ Մտատանջ էի, որովհետև չէի գիտեր, թէ մեր տնեցիքը այդ ժողովուրդին հետ են, թէ ոչ. ընկերներս տեսեր էին մայրս և եղբօրս տղաքը, բայց այդ օրը ինձ չի յայտնեցին։
Լուսաբացին մենք կրկին բարձրացանք լեռը։ Տեղահան եղած ժողովուրդին կարաւանը հեռացաւ։
Նստանք ու խորհեցանք։ Աշունէն ի վեր կառավարութիւնը կըսէր, որ ժողովուրդը ոտքի կոխան չընելու համար անցնող բանակներուն, մտադրութիւն ունի փոխադրել զայն աւելի խաղաղ տեղեր. կը կարծէինք, թէ այդ նպատակաւ եղած բան մըն էր այս տեղահանութիւնը: Միւս կողմանէ լրտեսներ նշանակած էինք, որ մեզ տեղեկութիւն բերեն. անոնք մինչև Տէլիք Թաշ գացեր էին կարաւանին հետ։ Հետևեալ օրը առաւօտուն իմացայ, որ մայրս այդ կարաւանին հետ էր. սև զեստով, առանձին, հպարտ և անդրդուելի կը քալէր կարաւանին առաջքէն. ամբողջ ժողովուրդը զինքը կանիծէր. «թու տղուդ պատճառով եղաւ այս բոլորը, քար ծնէիր, այդ չար զաւակը չի ծնէիր»։
Կառավարութեան բնութիւնները և ժողովուրդին ատելութիւնը
