գզրոցի ծրագիրը, եթե Ներսեսի շինածը չուներ գզրոց, կամ ի՞նչ ապացույց կա Ներսեսի շինածը լինելու [1]։
⁂
Զվարթնոց եկեղեցվո բեմին վրայի գզրոցի մասին խոսողը Հովհաննես կաթողիկոսն է։ Հովհաննես կաթողիկոս X դարու պատմագիր է և անպայման անձամբ տեսած էր, քանի դեռ չէր ավերված եկեղեցին։ Հետևաբար խնդիր է գիտենալ, թե Հովհաննես կաթողիկոս պատմության միջոցով գիտեր գզրոցի ներսեսաշեն լինելը, թե՞ ավանդությամբ միայն։
⁂
Իրականության մեջ, ինչ որ այսօր մենք տեսանք պեղումներով, ներսեսաշեն բեմի փոքրության պատճառով աոջևի կողմեն մեծացուցեր են, երկարելով դեպի արևմուտք, մինչև գետնափոր կեդրոնական ավազանին եզերքը (թերևս այս ժամանակ ալ փակվեցավ այդ ավազանը), և այժմ մեր տեսած գզրոցը հետնագույն հավելվածի վրա շինված է։ Արդյո՞ք հին բեմին վրա ևս գոյություն ուներ գզրոցը։
Անշուշտ Հովհաննես կաթողիկոսի ժամանակեն առաջ կատարվեր էր բեմի հավելումը, որովհետև Հովհաննես կաթողիկոսեն գրեթե անմիջապես հետո սկսեց ավերման ենթարկվել Զվարթնոց եկեղեցին։
Զվարթնոցի շինության ժամանակակից Սեբեոս «Զվարթնոց» անունով կճանչնա այս եկեղեցին, առանց ս. Գրիգոր անվան հետ կապելու, ուստի պետք է կարծել, որ ներսեսաշեն եկեղեցվո բեմին վրա գզրոց գտնվիլը կասկածելի կլինի, հավանորեն հետագա ս. Գրիգորի անվան Զվարթնոցի հետ կապելու ժամանակ շինվեցավ այդ գզրոցը, բայց անշուշտ VIII դարեն առաջ, որովհետև Ղևոնդ վրդ. ս. Գրիգոր անունով կճանչնա այդ եկեղեցին իր դարուն։
Եկեղեցիներու անուններու պարբերաբար փոխվիլը տարօրինակ չէ, մեր պատմության մեջ օրինակներ շատ կան՝ ինչպես Տեկոր, Բագարան, Հոռոմոսի ս. Մինաս ևն, ևն (սևագիր նշումներ-կազմողներ ):
Վերնահարկ գալըռին սանդուղքներուն տեղը ըստ ամենայնի գտնելու ջանալ պետք է, նաև մույթերու մեջ եղած սենյակներու դռները որտեղեն էին։ Սանդուղքներու տեսակետով ի նկատի ունենալ Պաշ Շեորեկելի եկեղեցիին սանդուղքը, նմանապես Հովվի եկեղեցիին համար ալ միևնույն հետազոտությունը անհրաժեշտ է, քանի որ վերջինս մանրանկարն է մյուսին[2] (այսինքն՝ Զվարթնոցի—կազմողներ)։
⁂
Հետաքրքրական է փնտրել պատճառները մկրտության ավազանը եկեղեցիի կեդրոնին վրա փոս շինելուն և գտնել ժամանակը մկրտությունը եկեղեցիի մեջ կատարելու սովորության։ Բաղդատել նաև մյուս եկեղեցիներու մկրտատուներուն հետ, ի նկատի առնելով ժողովոց կանոնները, արդյոք այս ձևը օտար չէ՞ր և կապ չունե՞ր Ներսեսի քաղկեդոնիկության հետ։ Հավանաբար փակվեցավ այդ ավազանը բեմի ընդարձակման ժամանակ և տեղը շինվեցավ խաչաձև քարյա ավազանը, եթե հնար լինի գտնել ժամանակը և փոփոխության պատճառները թե բեմին և թե ավազանին[3]։
⁂
Առանձին հետաքրքրության արժանի է Զվարթնոցի կեդրոնի վրա եղած մկրտության գետնափոր ավազանը։ Ինձի կթվի, որ այս ոճը Արևմուտքին ալ անսովոր էր, որովհետև Արևմուտքի մեջ, չի մկրտված մարդ եկեղեցիին մեջ մտնելու իրավունք չունենալու համար, նախապես մկրտարաններ շինեցին նախագավիթին մեջ, ուր հեթանոսը մկրտվելեն հետո կարող էր մտնել բուն եկեղեցին, իսկ վերջը շինեցին առանձին մկրտարաններ, եկեղեցիեն բոլորովին դուրս և որոշ չափով ալ հեռու։ Ինձի տակավին անծանոթ է արևելյան թե արևմտյան հին եկեղեցիներուն մեջ կեդրոնին վրա մկրտարանով եկեղեցի[4]։
