Լեռնային Ղարաբաղ (չորս լեզվով)

ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

(պատմական անցյալն ու ներկան)

«Բնությունն ու պատմությունը Ղարաբաղում ստեղծել են ցայտուն արտահայտված մի տիպ. սփռված ամբողջ աշխարհում՝ ղարաբաղցիները հեշտությամբ կարող են ճանաչվել: Գործունեության լայն թափ, անձնազոհ քաջություն, վտանգալից խիզախության հակում, ինքնավստահություն, նահապետականություն ընտանեական կյանքում՝ ահա ղարաբաղցու համակրելի գծերը, որոնք ասես խտացնում են հին հայկական առաքինությունները՝ խամրած պատմության դաժանություններից և մաքուր տեսքով պահպանված Ղարաբաղը». Սերգեյ Գորոդեցկի:

Արցախը զբաղեցնում է Փոքր Կովկասի հարավարևելյան լեռնոտ տարածքը, Մեծ Հայքի ծայր արևելյան հատվածի մի մասը: Նրա սահմաններն արևմուտքում հասնում են մինչև Սևանա լճի արևելյան ափերը, հարավ-արևմուտքում՝ Աղավնո/Հագարի/, հարավում՝ Երասխ /Արաքս/ գետերը, արևելքում խորանում Մուխանքի դաշտաբերանում, իսկ հյուսիսից՝ եզրագծվում Ղարաբաղյան լեռնաշղթայով:

Երկրամասը ունի խիստ կտրտված լեռնային մակերևույթ: Նրա տարածքի միջին բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 1100 մետր: Ամենաբարձր գագաթներն են Գյամիշը, Մռավը, Քիրսը: Ասես աստծո կամոք այս լեռներն ու լեռնաշղթաները ձեռք ձեռքի տված մի բերդ են կազմել: Պատահական չէ, որ վաղ միջնադարյան հայ պատմիչները Արցախը անվանում էին Արցախամուր աշխարհ: Գեղատեսիլ և անտառածածկ են Արցախի լեռները: Անտառները կազմում են Արցախի տարածքի 35 տոկոսը:

Դարեր շարունակ անտառը արցախցու համար ոչ միայն ծառայել է որպես կենսապահովման միջոց, այլև այն նաև պաշտամունքի առարկա էր: Այսօր էլ շատ բնակավայրերում կան սուրբ ծառեր, որոնց շարքում Սխտորաշենի տնջրին այլ հմայք ու նշանակություն ունի թերևս ողջ հայության համար: Ավելի քան 2 հազար տարիների ընթացքում նա վկան ու մասնակիցն է եղել արցախցու ուրախությանն ու տխրությանը: Նրա թանձրախիտ սաղարթների շվաքը վայելել են Հայոց առաջին հայրապետ Գրիգոր Լուսավորիչը, Ս.Մեսրոպ Մաշտոցը, Վարդան Մամիկոնյանը, Րաֆֆին, Ավետիք Իսահակյանն ու հայ այլ մեծություններ:

Արցախի լեռնաշղթաներն ու լեռները իրարից բաժանվում են անդնդախոր ձորերով ու հովիտներով, որոնք իրենց գիրկն առած քչքչան գետեր ու գետակներ, լեռնաշխարհին անզուգական ու անկրկնելի հմայք են տալիս: Թարթառն ու Խաչենագետը, Կարկառն ու Իշխանագետը անբավ հարստություն են պարգևում երկրամասի հայությանը:

Երկրամասը մասնավորապես հարուստ է քարի տարբեր տեսակների հանքավայրերով: Արցախում հայտնաբերվել են հանքային ջրերի պաշարներ: Հնուց ի վեր հայտնի է Քարվաճառի շրջանի ջերմաջուրը կամ «բաղինք արքունականը»: Այն վաղ միջնադարից եղել է Հայոց Արևելից կողմանց թագավորների և նրանց զորքերի ամառային հանգստավայրը:

Հնագիտական նյութերը, օտար և հայ աղբյուրները վկայում են, որ մարդն Արցախում շարունակաբար ապրել է հնագույն ժամանակներից ի վեր: Այստեղ կարելի է տեսնել քարե դարաշրջանի և հետագա ժամանակաշրջանների բնակավայրերի, բերդերի, առանձին կառույցների ավերակներ ու հետքեր, հողի տակ թաղված զանազան զենքեր, զարդեր, գործիքներ:

Առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում Հադրութի շրջանի Ազոխ գյուղի պալեոլիթյան քարայրից հայտնաբերված նյութերը և մասնավորապես նախամարդու /նեանդերթալյան մարդու/ ոսկորները: Ֆրանսիացի հնագետ Անրի դը Լյումլեյնը, այցելելով Ազոխի քարանձավ և ծանոթանալով նրա հարուստ ու բազմազան նյութերին, հայտարարել է, թե դրանք «հողագնդի վրա մարդկային հնագույն քաղաքակրթության օջախի ապացույցներ են, և գիտությունը հնարավորություն ունի տեսնելու, որ լեռնային այս երկրամասը ևս ընդգրկված է եղել մարդաստեղծման ընթացքի մեջ»: Այսօր Անգլիայի, Իսպանիայի հնագետները հայ գործընկերների հետ միասին այստեղ պեղում և հայտնաբերում են հնադարյան մարդու գոյության ու գործունեության նոր ապացույցներ: Հետաքրքիր նյութեր են հայտնաբերվել նաև Թաղլարի ու Քարին տակի քարանձավներից:

Արցախի լեռները հարուստ են հուշարձաններով, մանավանդ ժայռապատկերներով: Դրանք ունեն ժամանակագրական շատ լայն ընդգրկում և սկսվում են Ք.ա. 7-րդ հազարամյակից ու հասնում մինչև 1-ին հազարամյակը: Ժայռապատկերներով առավել հարուստ է Քարվաճառի շրջանը և Հադրութի Թաղուտ գյուղի շրջակայքը:

Քարի բազմատեսակ պաշարների գոյությունը պայմաններ է ստեղծում նաև ճարտարապետական-կառուցողական արվեստի զարգացման համար:

Բրոնզի դարաշրջանում Հայոց Արևելից գավառներում կառուցվել են կիկլոպյան ամրոցներ: Քաշաթաղի շրջանում՝ Հոչանց գետի ձախափնյա ձորալանջին, պահպանվել է նմանատիպ մի ամրոց: Ստեփանոս Օրբելյանի կարծիքով դա Խոժոռաբերդն է, որին եկվոր քրդերը անվանել են Գյավուրղալա - անհավատների բերդ: Նմանօրինակ ամրոցներ են գտնվել Հադրութի, Աղդամի, Ֆիզուլիի մոտակայքում:

Արցախի տարածքում հետախուզական արշավների և գյուղատնտեսական աշխատանքների ժամանակ առավել շատ հայտնաբերվել են բրոնզե և երկաթե դարաշրջաններին վերաբերող վանակատից, քարից, ոսկորից, բրոնզից, երկաթից, կավից և այլ նյութերից պատրաստված զենքեր, զարդարանքներ, պերճանքի առարկաներ, թռչնակերպ, կենդանակերպ, մարդակերպ արձանիկներ, պաշտամունքային փորագիր պատկերների բարդ նախշազարդերով բրոնզե գոտիներ, ճարմանդներ, դաշյուններ և այլն: Հազարավոր տարիներ առաջ մարդու ստեղծած այս արժեքները այսօր պահպանվում են ինչպես Արցախի պետական, այնպես էլ Պետերբուգի, Գերմանիայի թանգարաններում: Ցավոք, Արցախում գտնված պատմա-մշակութային արժեքների մի մասն էլ ժամանակին տեղափոխվել է Բաքու, որտեղ էլ ներկայացվում է որպես ադրբեջանցիների մշակույթի անբաժանելի մաս: Դեռևս տասնամյակներ առաջ հայտնի արևելագետ Ռ.Վիրխովը, քննության ենթարկելով հայկական լեռնաշխարհի տարբեր հատվածներից հայտնաբերված նյութերը, դրանք իրար համադրելով, գրել է. «Սակավաթիվ պեղումներն անգամ ցույց են տալիս, որ Գուգարքից սկսած մինչև Թարթառ գետի դաշտը ապրած հին ազգերը մի կուլտուրայի ներկայացուցիչներ էին»:

Շարունակելով այս միտքը նշանավոր մարդաբան Բունակը գրել է.«Արցախի հայերը ոչ միայն պատկանում են հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի արմենոիդ մարդաբանական տիպին, այլև հանդիսանում են այդ տիպի ամենացայտուն ներկայացուցիչները»:

Հայկական լեռնաշխարհում ժողովրդակազմավորման գործընթացի ավարտից հետո Ք.ա. 3-1-ին հազարամյակներում հանդես եկան առաջին պետական կազմավորումները, որոնց շարքում իր ուրույն տեղն ու դերն ուներ Ուրարտուն՝ Վանի կամ Արարատի թագավորությունը: Արցախը Արգիշտի Ա-ի կառավարման տարիներին ներառված է եղել Ուրարտական պետության կազմում, ինչի մասին վկայված է Արգիշտի Ա-ի Կոտայքում գտնված ժայռափոր արձանագրության մեջ, որտեղ խոսվում է Զառ քաղաքի մասին: Այն համընկնում է Արցախի միջնադարյան Ծար մելիքանիստ ավանի և ներկայիս Քարվաճառի շրջանի Ծար գյուղի հետ:

Վանի թագավորության մեկ այլ արքա Սարդուրի Բ-ի արձանագրություններում հանդիպում ենք Ուրտեխինի, մեկ այլ դեպքում Ադախունի տեղանուններին, որոնք համահունչ են Արցախին: Ստեփանակերտի և Խոջալլուի դամբարանաբլուրներից պեղված նյութերի մեջ տիրապետող են այն նմուշները, որոնք գիտության մեջ կապվում են Վանի թագավորության հետ:

Հայոց երկրի հաջորդ թագավորատոհմերի՝ Երվանդունիների և Արտաշեսյանների օրոք Արցախը և Ուտիքը շարունակում են մնալ միացյալ թագավորության կազմում: Հույն և հռոմեացի պատմիչները վկայում են, որ Հայաստանի արևելյան սահմանները անցնում են Կուր գետով:

Արցախից հավաքագրված զինված ուժերը Ք.ա. 2-րդ դարում, Արտաշես Ա-ի կառավարման տարիներին նպաստեցին երկրի սահմանների ընդարձակմանը: Ըստ հույն պատմիչ Ստրաբոնի Արցախը այդ ժամանակ արտահանում էր մեծաքանակ պատերազմական ձիեր: Խոսելով Արցախի մասին, Ստրաբոնը, որպես ականատես հեղինակ, վստահ ասում է, որ Ք.ա. 1-ին դարում Արցախը չի սահմանակցվում հարևան երկրի հետ և գտնվում է Մեծ Հայքի խորքում: Շարունակելով այս միտքը, Մովսես Խորենացին հաղորդում է, թե ինչպես Արտաշեսը Հայկի սերնդից Առանին կարգեց Կուրի և Արաքսի միջագետքի, այսինքն Արցախի և Ուտիքի կուսակալ: Նրանից էլ սերվեց Հայոց արևելից կողմանց Առանշահիկների իշխանական տունը:

Արտաշես Ա-ի կիսատ թողած գործը շարունակեց նրա թոռ Տիգրան Բ Մեծը և առավել ընդարձակելով տերության սահմանները, ստեղծեց ծովից ծով Հայաստան: Լայնածավալ տերությունը ներքաշվեց հելլենիստական մշակույթի ոլորտը, որի բնորոշ գծերից մեկը քաղաքաշինությունն էր:

Տիգրան Բ Մեծը բուն Հայաստանում կառուցեց 4 քաղաքներ և նրանք կոչեց իր անունով՝ Տիգրանակերտ: Արցախի Վանքասարի ստորոտում կառուցվել է Տիգրանակերտը, որին հետագայում եկվոր թուրքերը անվանել են Գյավուրղալա՝ դրանով իսկ անուղղակի ձևով վկայելով հայկական ծագումնաբանության մասին: Այն շարունակել է գոյատևել նաև վաղ միջնադարում:

2006թ. հայ հնագետների ջանքերով հողի տակից վեր բարձրացան Արցախի Տիգրանակերտի հնագույն կառույցները՝ հայ մարդու կույր ու խուլ ընդդիմախոսին որերրորդ անգամ նորից ապացուցելով, որ Նոյի ժամանակներից այս աշխարհը հայաշունչ ու հայաբույր է:

Ներոնի ժամանակներից Հռոմում պահպանված պատի վրա փորագրված աշխարհի մարմարե քարտեզում Արցախը դիտվում էր որպես Հայոց պետության նահանգներից մեկը: Այս իրողությունը ժամանակին արձանագրել են Ք.ա. 1-ին դարից մինչև Ք.հ. 5-րդ դարն ապրած հույն և հռոմեացի մատենագիրները:

Պատմական անհերքելի փաստերի ճնշման տակ ներկայիս Ադրբեջանի 19-րդ դարի 1-ին կեսի հասարակական գործիչ ու գիտնական Աբաս-Կուլի-Աղա Բաքիխանովը խոստովանել է. «Դատելով զանազան հանգամանքներից ու աղբյուրների տեղեկություններից, կարելի է եզրակացնել, որ Կուրի աջափնյակը, մինչև Արաքսի հետ միախառնվելու տեղը, կազմել է Հայաստանի մասը»:

Սակայն 387թ. պարսկա-բյուզանդական համաձայնությամբ Մեծ Հայքի թագավորությունը ծվեն-ծվեն արվեց երկու տերությունների միջև: 428թ. Արշակունիների թագավորության անկումից հետո հայոց դիմադրական ուժը վերջնական կոտրելու նպատակով պարսից արքունիքը 450-ական թվականներին Արցախ և Ուտիք նահանգները բռնակցեց Աղվանից մարզպանությանը:

Չնայած Հայաստանը բաժան-բաժան էր արվել, բայց և այնպես երկրի հայրենասեր ուժերը ջանքեր էին թափում հայրենիքի միասնությունը պահպանելու և պարսից արքունիքի կրոնափոխման ու ուծացման քաղաքականությանը դիմակայելու: Հայոց արևելից կողմանց նախարարները նույնպես կամովին ներ էին քաշվել ազատագրական շարժման հորձանուտների մեջ: Այդպես էր Ավարայրում ու Սարդարապատում, այդպես է նաև այսօր:

Վարդան զորավարի առաջնորդությամբ Արցախի և Ուտիքի միացյալ ջոկատները փայլուն հաղթանակ տարան Հայոց թագավորների ձմեռանոց Խաղխաղ քաղաքի մատույցներում: Առավել դաժան մարտեր ծավալվեցին 451թ. մայիսի 26-ին Տղմուտ գետի ափին՝ Ավարայրի դաշտում:

Տարբեր նահանգներից այստեղ էին գալիս շինականն ու զինվորը, իշխանն ու վանականը՝ բազկի ուժով պաշտպանելու հող հայրենին:

Արցախի քաջորդիները Բակ Առանշահիկ իշխանի գլխավորությամբ, Վարդան զորավարին թև ու թիկունք դարձած, մարտնչեցին Ավարայրում՝ իրենց նվիրական արյունը հեղելով ազատության դաշտում:

Ավարայրի նահատակների անունները հավերժացնող բազմաթիվ սրբավայրեր, եկեղեցիներ, մատուռներ են կառուցվել: Ահա Վարանդայի Ավետարանոց, Սարգսաշեն, Վերին Թաղավարդ և Մոշխմահատ գյուղերի արանքում, սարի գագաթին, վեր է խոյանում Սուրբ Ղևոնդա անապատը՝ կառուցված Ավարայրի բոցաշունչ ոգու՝ Ղևոնդ Երեցի հիշատակին: Հադրութի շրջանի Ամատուկ և Մարտունու շրջանի Մուշկապատ գյուղերի եկեղեցիները կոչվում են Վարդան զորավարի անունով :

5-րդ դարի հակապարսկական հուժկու ապստամբությունից հետո, Արցախի և Ոտիքի Առանշահիկ հայ իշխանական տոհմը՝ Վաչագան Բարեպաշտի օրոք, հզորանալով, իրեն հայտարարում է թագավորություն:

Պետականության հիմքերը անսասան դարձնելու և երկրի հոգևոր կյանքը աշխուժացնելու համար Վաչագան թագավորը, ինչպես Մովսես Կաղանկատվացին է ասում. «տարվա օրերի թվով եկեղեցիներ շինեց» ու նախանձախնդիր ջերմեռանդություն ցուցաբերեց հայ դպրության տարածման գործում:

7-րդ դարի սկզբներին Հայոց երկրի անդորրը խաթարեցին արաբական մահասփյուռ արշավանքները, որոնց դիմակայելու նպատակով Արցախի տարբեր գավառներում կառուցվեցին Հանդաբերդը, Կաչաղակաբերդը, Քթիշը, Շիկաքարը:

Առանձնապես ծանր ու դաժան մարտեր ծավալվեցին 850-ական թվականներին Դիզակում: Թովմա Արծրունի պատմիչը վկայում է, որ խալիֆը թուրք զորավար Բուղա Շարաբիի գլխավորությամբ 200 հազարանոց զորք է ուղարկում Հայաստան՝ հակաարաբական շարժումը արյան մեջ խեղդելու հանձնարարությամբ: Զորքին հաջողվեց հրի ու սրի մատնել Վրաստանի մայրաքաղաք Տփղիսն ու հայկական նահանգների մեծ մասը:

Սակայն Բուղայի արնածարավ բանակի թափը կոտրվեց Դիզակում: Պաշարելով Քթիշի բերդը, նա մեկ տարվա ընթացքում 28 անգամ գրոհում է բերդի վրա և ամեն անգամ էլ, խայտառակ պարտություն կրելով, հետ է նահանջում: Այնքան տպավորիչ էր այդ պայքարը, որ Արծրունիների տան պատմիչը բերդի պաշտպանությունը գլխավորող Եսայի իշխանին Արծրունիների իշխաններից ավելի բարձր էր դասում:

Չկարողանալով ընկճել բերդի պաշտպաններին, Բուղան իր ցեղակիցների գործելակերպին հատուկ դիմեց խարդավանքի. Խալիֆից Եսայիի համար բերել տվեց մի թուղթ, որով նրան հրավիրում էր Բաղդադ՝ իբր բանակցություններ վարելու: Լեռնցի ասպետ-զորավարը, որքան խիզախ ու անպարտ էր, նույնքան էլ պարզամիտ ու հավատավոր էր թշնամու խարդավանքների առաջ: Նրան Բաղդադի բանտում գլխատեցին:

Եսայի իշխանի և Քթիշի անանուն մյուս պաշտպանների մաքառումները հավերժացնելու համար 10-րդ դարում Դիզակի Տումի գյուղում կառուցվել է ս.Կարմրավոր եկեղեցին և որի կառուցման մասին պատմող ճակատային արձանագիր քարը այսօր պահպանվում է Արցախի պատմության պետական թանգարանում, քանի որ եկեղեցին խորհրդային տարիներին ավերվել է:

Հայ ժողովրդի հակաարաբական ընդվզումները անարդյունք վախճան չունեցան և հանգեցրին Հայաստանի անկախության վերականգնմանը: 885թ. խալիֆայությունը ճանաչեց Աշոտ Բագրատունուն Մեծ Հայքի նահանգների գերագահ տիրակալ: Արցախը կրկին հայտնվեց համահայկական պետության ուղեծրում:

9-10-րդ դարերին վերաբերող արաբ աղբյուրները վկայում են, որ Պարտավից Քարվաճառի վրայով Դվին տանող ճանապարհի բոլոր քաղաքները հայկական էին և պատկանում էին Աշոտ Բագրատունու թագավորությանը:

9-րդ դարում Արցախի արևմտյան և հյուսիսային կողմերում կազմավորվում է Խաչենի իշխանությունը: Այս իշխանությունը առավել հզորացավ դարի վերջերին Գրիգոր Առանշահիկի կառավարման տարիներին: Նա իր իշխանությունը տարածեց նաև Կուր գետից այն կողմ՝ Կամբեջան գավառի վրա/ներկայիս Նուխի/, որտեղ մինչև արցախյան շարժման սկիզբը հայեր էին ապրում: Առանշահիկները Խաչենի տարբեր գավառներում կառուցեցին անառիկ ամրոցներ Խաչենաբերդը, Լևոնաբերդը, Ջրաբերդը, հրաշագեղ խաչքարեր ու վանական համալիրներ:

Խաչենի իշխանական տան շառավիղներն են համարվում Գարդմանքի Սահակ Սևադայի, Հաթերքի Վախթանգյանները, Դեսումյանները, Դլենյանները և Խաղբակյան-Պռոշյանները:

10-րդ դարի կեսերին Սահակ Սևադայի թոռան՝ Հովհաննես Սենեքերիմի ջանքերով Շամքոր գետակի վերին ավազանում կազմավորվում է Փառիսոսի թագավորությունը, որի հյուսիսային սահմանը հասնում է մինչև Կուր գետը: Թագավորանիստ քաղաքն էր Փառիսոսը՝ ներկայիս Ադրբեջանի Կալաքենդ գյուղի մոտ: Այս տոհմի ներկայացուցիչներից մեկը՝ Օշինը թուրք-սելջուկների ճնշումների տակ Գանձակի շրջակայքում գտնվող Մայրեցաջրից տեղափոխվում է Կիլիկիա և դառնում Լամբրոն բերդի ու նրա շրջակայքի տերը: Օշինի հաջորդներից էր Հեթում Ա-ը, որից էլ սկզբնավորվում է Կիլիկիայի Հեթումյանների տունը:

Արցախի մյուս ծայրում Արաքսի հարևանությամբ 9-րդ դարում ձևավորվում է մեկ այլ՝ Դիզակի իշխանությունը: Այստեղ իշխում էին նշանավոր Եսայի իշխանի ժառանգները՝ Գագիկ և Վաչագան թագավորները: Առ այսօր իշխանանիստ Տումիի թիկունքում գտնվող Դիզակի իշխանների գերեզմանոցի տապանաքարերից մեկը տեղացիները անվանում են թագավորի գերեզման, իսկ նրանից քիչ վերը շինության բեկորները՝ թագավորի պալատ:

Արցախի իշխանությունների բարգավաճ կյանքը 11-րդ դարի կեսերից սկսած խաթարվեց սելջուկ-թուրքերի արշավանքների հետևանքով: Խռովեց հայ մարդու անդորրը: Հայը իր տան մեջ առաջին անգամ անպաշտպան զգաց: Նա նոր հազարամյակ ոտք դրեց՝ իր կողքին զգալով այլ արժեքներով ապրող քոչվոր ու օտար ցեղի սահմռկեցուցիչ շունչը: Նրանք եկել էին այլևս չգնալու համար: Հույնի ու հայի հողի վրա թուրքը ստեղծեց իր պետությունը՝ չարիք ու դաժանություն սփռելով շրջակա երկրներում: Այս պայմաններում էլ արցախցի հայը, կուչ գալով լեռնաստանում, շարունակեց պահել իր ինքնությունը:

Եկան նոր ժամանակներ: Զաքարյաններին հաջողվեց ազատագրել հյուսիս-արևելյան Հայաստանի նահանգները:

Հայոց միասնությունը անխաթար պահելու համար Զաքարյան իշխանները խնամիական կապեր ստեղծեցին գավառային հզոր իշխանական տների հետ: Ներքին Խաչենի տեր Վախթանգ-Տանգիկի կինն էր վրաց-հայկական զորքի հրամանատար Սարգիս Զաքարյանի դուստր Խորիշահը, սրանց որդին էր Հասան-Ջալալ Դոլան: Այս Հասանի անունով էլ նրանց շառավիղները սկսեցին հետագա դարերում կոչվել Հասան-Ջալալյաններ, որոնց մեծագործություններին բազմաթիվ սերունդներ պիտի ականջալուր և ականատես լինեին: Այսպես էին կոչվում նաև հոգևոր այն նվիրապետները, որոնք ներկայացնում էին նույն իշխանական տոհմը և արդեն ժառանգական իրավունքով 13-րդ դարի երկրորդ կեսից տնօրինում էին նահանգի եպիսկոպոսությունը, իսկ 15-րդ դարից՝ նաև ամբողջ Հայոց Արևելից կողմանց կաթողիկոսական աթոռը: Հասան-Ջալալը իրեն համարում էր «թագաւոր բարձր և մեծ արցախական աշխարհի»:

Հակամոնղոլական ապստամբությանը մասնակցելու համար Հասան-Ջալալին հոդակոտոր անելով սպանեցին: Իակ մարմինն էլ, նրա կտակի համաձայն, ամփոփվել է հայրենի հողում՝ իր իսկ կառուցած Գանձասարի վանքի գավթում:

Վերին Խաչենի կամ Ծարի Հասան իշխանը ամուսնացել էր Սարգիս Զաքարյանի մյուս աղջկա՝ Դոփի հետ: Իշխանուհին չափազանց լայնախոհ, եռանդուն մի գործիչ էր, որի հայրենանվեր գործունեությունը իրավունք վերապահեց այդ տոհմը կոչել նրա անունով՝ Դոփյան: Իշխանանիստ կենտրոնն էր Ծարը՝ ներկայիս Քարվաճառի շրջանի Ծար գյուղի տեղում: Առայսօր այստեղ կանգուն են իշխանուհու կառուցած եկեղեցիները:

Հայության արնածոր վերքերը դեռ չէին սպիացել, երբ 14-րդ դարի 80-ական թվականներին Այսրկովկաս խուժեցին Լանկ-Թամուրի հորդաները:

Աշխարհավեր հորդաներին կրնկակոխ այնուհետև Հայաստան թափանցեցին կարակոյունլու և աղկոյունլու թուրքմենական քոչվոր ցեղերը:

Արցախի Առանշահիկ նախարարական տան շառավիղները, դիմակայելով օտար բռնավորների դժնդակ տիրապետության մղձավանջներին, ավելի մանրացան, և կառչելով լեռնաստանի անմատչելի վայրերին, լիահույս սպասում էին բարենպաստ օրերի գալստյանը:

Պահպանվել է կարակոյունլու Ջհանշահի հրովարտակը, որով ճանաչում է լեռնային Արցախի տեր մելիքների իշխանությունը:

Չնայած Արցախի մելիքները իրենց տիրույթներում ունեին անսահմանափակ իշխանություն, բայց և այնպես, միջնադարյան խավարի ու հետամնացության պայմաններում լեռնաստանում գործում էին նաև ժողովրդավարական սկզբունքները, որոնք հարիր են ժամանակակից քաղաքակրթությանը, այն էլ շատ դեպքում՝ եվրոպականին: Մելիքներին սովորաբար փոխարինում էր նրանց ավագ որդին: Սակայն նրանք իրենց պարտականություններն ու իրավունքները ստանձնում էին ժողովրդի համախոսական-համաձայնությունից հետո: Արցախում ժողովրդի և իշխանության այս միասնությունը դարձավ ազգային ինքնության ու ինքնուրույնության պահպանման հիմնական գրավականը:

16-րդ դարի սկզբներից մինչև 17-րդ դարի 30-ական թվականների վերջը Հայաստանը ռազմական թատերաբեմ էր դարձել Առաջավոր Ասիայում քաղաքական առաջնության ձգտող Սեֆյան Իրանի և Օսմանյան Թուրքիայի միջև:

Քաջածանոթ լինելով հայ զինվորականության սխրանքներին, պարսից շահերը փորձում էին Արցախի մելիքների ուժը օգտագործել Թուրքիայի ծավալապաշտության դեմ և այդ նպատակով էլ խրախուսում էին մելիքական կարգը, օրինականացնելով նրանց իրավունքներն ու պարտականությունները:

Արցախի մելիքներից ոմանք, այդ թվում Քաշաթաղի մելիք Հայկազը, մեծ հեղինակություն էին վայելում պարսից արքունիքում: Աղավնո գետի հովտում գտնվող Մելիք Հայկազի ապարանքը այսօր ահա այսպիսի տեսք ունի:

Մի կողմից խրախուսելով Արցախի մելիքներին և մյուս կողմից էլ վտանգ տեսնելով Արցախի ու Սյունիքի միասնության մեջ, Շահ Աբասը, հետագա բարդություններից խուսափելու նպատակով, Պարսկաստանի խորքերից քրդական ցեղեր տեղափոխեց և բնակեցրեց Արցախի ու Սյունիքի մելիքությունների միջև՝ Արաքսի ափից մինչև Մռավի փեշերը: Սակայն տնվորի կեցվածքով եկվորները անմիջապես չկարողացան տեր դառնալ հայկական երկրամասին: Դրա մասին է վկայում Քարվաճառի ու Քաշաթաղի շրջաններում 17-18-րդ դարերում կառուցված և ներկայումս պահպանվող եկեղեցիների, մատուռների մնացորդներն ու հարյուրավոր խաչքարերը: Մինչև 18-րդ դարի առաջին քառորդի վերջերը, Քարվաճառի տարածքում գոյություն են ունեցել շուրջ 140 մեծ ու փոքր հայկական գյուղեր:

18-րդ դարի սկզբներին պարսից տերությունը խարխլվում էր ներքին երկպառակություններից: Օգտվելով առիթից, հյուսիսային Կովկասի ցեղերը՝ լեզգիներ հավաքական անվամբ, տարեկան երկու անգամ ավերում և թալանում էին Կուրի ու Արաքսի միջագետքի բնակավայրերը:

Պարբերաբար կրկնվող ավերիչ արշավանքների առաջն առնելու նպատակով անջատ-անջատ գործող Արցախի մելիքները, ապավինած իրենց անառիկ բերդերին, ստեղծեցին զինական միասնություն, որը պատմությանը հայտնի է սղնախներ անունով: Վերածնվեց արցախահայ պետականությունը: Սղնախականների հիմնական ուժերը կենտրոնացված էին Ջրաբերդի և Գյուլիստանի գավառներում, Մռավի ստորոտում: Այն հայտնի է նաև Մեծ սղնախ անունով, որի ղեկավարն ու ոգեշնչողը Գանձասարի կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանն էր:

Հայոց զորքի մի մասը տեղակայված էր Քիրսի ստորոտում՝ Վարանդայի Ավետարանոց և Սղնախ գյուղերի տարածքում, ինչպես նաև ներկայիս Շուշի քաղաքի շրջակայքում: Մինչև այժմ էլ Շուշիի հարավ-արևելյան հանդիպակած ձորի անմատչելի ծերպերում պահպանվում են պաշտպանական կառույցների մնացորդները: Փոքր սղնախը գլխավորում էր Ավան հարյուրապետը:

Այս անգամ լեռնաստանի հայությանը վիճակված էր դիմակայելու ավելի վայրագ ու ահեղ թշնամու՝ թուրքին: 1725թ. մի գիշերվա մեջ Դիզակի մելիք Եգանի և Վարանդայի մելիքի աղջկա՝ Գայանեի գլխավորությամբ Վարանդայում ոչնչացրին 5 հազարանոց թուրքական մի զորագնդի:

Հայ- թուրքական պատերազմը օրեցօր դառնում էր ավելի կատաղի ու անխնա: Սակայն երկարատև ու ծանր պայքարից հետո, այնուամենայնիվ, երկրամասի բնակչության մի մասն էլ վերցնում է գաղթականի ցուպը: Ծարեցիների մի մասը հանգրվանում է Շուլավերում ու Վրաստանի Գարդաբանի շրջանում, Գյուլիստանի հայությունը՝ Կախեթի Թելավ քաղաքում, Բոլնիսում, Քարթլիում: Միայն շուրջ հարյուր գյուղ հիմնել են Շաքիի ու Շիրվանի գավառներում, 9 գյուղ՝ Հյուսիսային Կովկասում:

Սղնախականների ազատագրական պայքարի ավանդները վախճան չունեցան: Արցախում սղնախների հիմքերի վրա ծնվեցին վարչա-քաղաքական նոր միավորներ՝ Խամսայի մելիքությունները, որոնք դարձան հայ ազգային-ազատագրական շարժման նոր հանգրվաններ:

Հինգ մելիքություններից կազմված նահանգը, կենտրոն ունենալով Տող ավանը, Դիզակի մելիք Եգանի գլխավորությամբ ճանաչվեց որպես հայկական ինքնավար մի երկիր, որի սահմանները ձգվում էին Գանձակի մատույցներից մինչև Արաքս գետը: Մելիք Եգանը, օգտագործելով Նադիրի հետ ունեցած իր ջերմ հարաբերությունները, հոգում էր ողջ Արևելյան Հայաստանի հայության հոգսերը:

1747թ. դավադրաբար սպանվում է պարսից Նադիր շահը: Երկրում սկսվում է անիշխանության շրջան: Առիթից օգտվելով, Կուր-Արաքսյան միջագետքում թափառող ավազակաբարո թուրքախոս ցեղերը միավորվեցին ջևանշիր ցեղի սարուջալլի տոհմի առաջնորդ Փանահի շուրջը և հիմնավորվեցին դաշտային Ղարաբաղում: Փանահը ամրացրեց Արցախի հյուսիս արևելքում գտնվող Տիգրանակերտ բերդամրոցը, որը այդ ժամանակներում Շահբուլաղ էր կոչվում և այստեղից հարձակումներ էր գործում Խաչենի ու Ջրաբերդի մելիքությունների վրա: Հայ մելիքները, չհանդուրժելով նորաբույս խանի սանձարձակ քայլերը, գրավեցին Տիգրանակերտը՝ Փանահին հալածելով Արցախի լեռնային հատվածներից:

Սակայն նենգադավ քոչվորին հանգստություն չէին տալիս Արցախի դրախտային հող ու ջրին տիրելու մտքերը և, օգտվելով հարմար առիթից, օձը բնավորվեց Ղարաբաղի սրտում: Պատմության մեջ առաջին անգամ թուրքը փորձեց հիմնավորվել Ղարաբաղում:

Հայկական, վրացական, պարսկական և ռուսական աղբյուրները միաբերան վկայում են, որ մինչև 18-րդ դարի կեսերը Լեռնային Ղարաբաղում թուրքեր ու այլազգիներ չեն եղել: Փանահը իր դիրքերն ամրացնելու և էթնիկական հենարան ստեղծելու համար Վրաստանից Միլ-Մուղանի տափաստանում վխտող թափառական ցեղերին փոխադրեց Ղարաբաղ: Փանահը և իր հաջորդ Իբրահիմ խանը անվերջանալի պատերազմ սանձազերծեցին Ղարաբաղի մելիքների դեմ, բայց ղարաբաղցու կամքը անկոտրում ու համառ էր:

Անսանձ բռնություններից Գյուլիստանի և Ջրաբերդի մելիքները աստանդական էին դարձել: Շուրջ 8 հազար հայ ընտանիքներ նոր բնակավայրեր ստեղծեցին Լոռու Շուլավերի կողմերում, որտեղ առայսօր պահպանվում է ղարաբաղյան բարբառը, բնորոշ բարքերն ու սովորույթները: Արագ հայաթափվեց Հյուսիսային Ղարաբաղը: Ստեղծված պարապը լցվում էր մահմեդական խառնամբոխով: Սակայն այս աղետաբեր արտագաղթից հետո էլ Ղարաբաղը գերազանցապես հայաբնակ էր: Կովկասում ռուսական զորքերի հրամանատար Ցիցիանովի զեկուցագրերից մեկում նշվում է, որ 18-րդ դարի վերջերին Ղարաբաղում ապրում էր 40-60 հազար հայ ընտանիք: Այն ժամանակ ամեն մի ընտանիքում կամ գերդաստանում ապրում էր 10-15 մարդ, ուրեմն արցախահայերի թիվը կես միլիոնից ավել էր:

Դժվարին այս ժամանակաշրջանում Հովսեփ Էմինը, հյուրընկալվելով Գյուլիստանի մելիք Հովսեփի մոտ, փորձեց միավորել մելիքների ուժերը, կազմել միասնական բանակ և Ռուսաստանի աջակցությամբ ձեռք բերել ազատություն:

Եվրոպական միապետների հետ շուրջ 3 դարյա անպտուղ բանակցություններից հետո 17-րդ դարի երկրորդ կեսին հայ քաղաքական միտքը հակվում է դեպի Ռուսաստան: 1670-ական թվականներին Գանձասարի Պետրոս կաթողիկոսը ուղերձով դիմեց ռուսական ցարին՝ հայերին իր հովանավորության տակ վերցնելու խնդրանքով:

Ռուս-պարսկական խորացվող հակասությունները շուտով վերաճեցին 1804-1813թթ. և 1826-28թթ. պատերազմներին: Որերրորդ անգամ Արցախի մելիքները իրենց զինական ու նյութական հնարավորությունները ի սպաս դրեցին ռուսական զենքի հաղթանակները ապահովելու գործին, ակնկալելով տեսնել հայրենիքի ազատությունը:

1805թ. կուսապատցի Վանի Աթաբեկյանի հնարամտության շնորհիվ Ասկերանի և Շահբուլաղի բերդերում ռուսական զորքերը փրկվեցին վերահաս պարտությունից:

Պատերազմի դաշտում հայրենիքի ազատության համար շարքային զինվորի հետ մարտնչում էին այդ հող ու ջրի ծնունդ հայազգի զորավարները, որոնց տաղանդն ու հմտությունը ռուսական զենքին նոր հաղթանակներ բերեցին: Այդ շարքում իրենց արժանի տեղն ունեն Վալերիան Մադաթովն ու Հովհաննես Լազարևը:

1826թ. հուլիսի 26-ից 48 օր շարունակ 1500 աշխարհազորայիններ թև ու թիկունք դարձան Շուշիի ռուսական կայազորին:

Հայության ջանադիր մասնակցությամբ ռուսական զենքի հաղթանակները ամբողջականացվեցին 1813թ. հոկտեմբերի 12-ի Գյուլիստանի և 1828թ. փետրվարի 10-ի Թուրքմենչայի պայմանագրերով:

Ըստ Գյուլիստանի պայմանագրի Ղարաբաղը առանձին ազգային-պետական միավորի կարգավիճակով է անցել Ռուսաստանի տիրապետության տակ: Հետևաբար ներկայիս Ադրբեջանը կազմող տարածքները, Դաղստանը, Վրաստանը, այնպես էլ Ղարաբաղը Ռուսաստանին են անցել հավասար իրավասուբյեկտային կարգավիճակով: Ուրեմն, եթե խորհրդային կայսրության փլուզումից հետո վերոհիշյալները իրենց իրավունք են վերապահում ստեղծելու ազգային պետականություն, այդ նույնից օգտվում է նաև Ղարաբաղը:

Հայոց արևելից գավառների հայությունը, մաքառելով չարի ու դժնդակ ժամանակների դեմ, ոչ միայն գոյատևել է, այլև ստեղծել է քաղաքակրթության պառնասին հասնող հոգևոր ու նյութական մշակույթի արժեքներ:

Ք.հ. 1-ին դարում Պարտավը դառնում է առևտրի ու արհեստագործության կենտրոն: Քրիստոնեության ընդունումը և գրերի գյուտը նոր լիցք հաղորդեց հայ մշակույթի զարգացմանը: Մեսրոպ Մաշտոցը առաջին դպրոցներից մեկը հիմնել է հենց Ամարասի վանքում, Ցորում, Խաչենում, Հաթերքում: Հանդես են գալիս անվանի ուսուցիչներ ու ուսուցչապետեր, որոնց ջանքերով վարդապետարաններն ու համալսարանները վերաճում են գիտության կաճառների: Այդ անունների շարքում առանձնակի փայլ ունի փիլիսոփա, տոմարագետ, մաթեմատկոս, գրող Հովհաննես Սարկավագ Իմաստասերը, ծնունդով Արցախի Փառիսոս գավառից, որը 11-րդ դարում հիմնեց Անիի համալսարանը: Արցախի վանքերը դարձան նաև գրչության կենտրոններ:

Հզոր իշխանական տների և հոգևոր գործիչների հոգսաշատ հայացքի ներքո ստեղծվեցին տասնյակ ձեռագրեր, որոնք այսօր պահվում են Մատենադարանում: 5-րդ դարում սկզբնավորվում է հայ ինքնուրույն գեղարվեստական խոսքը: Հայ առաջին հեղինակների երկերը խիստ ազգային էին, կապված իրենց միջավայրի և դարաշրջանի իրական պայմանների հետ: Նմանատիպ գործ է համարվում 7-րդ դարում գրված Դավթակ Քերթողի «Ողբը»:

9-13-րդ դարերում ապրել և ստեղծագործել են Համամ Արևելցին, Մխիթար Գոշը և ուրիշներ: Հայ միջնադարյան պատմագիտական միտքը անհնար է պատկերացնել առանց արցախյան դպրոցի ներկայացուցիչների, ինչպիսիք են Մովսես Կաղանկատվացին, Մովսես Դասխուրանցին, Կիրակոս Գանձակեցին, Վանական վարդապետ Տավուշեցին, Վարդան Արևելցին, Գրիգոր Ակներցին, Հովհաննես վարդապետ Ծարեցին, Եսայի Հասան-Ջալալյանը:

Հենց Արցախում ու Ուտիքում հայկական պետականության գոյության պայմաններում անհրաժեշտություն է դառնում ունենալ հասարակական կյանքի կանոնավորման իրավական նորմերը: Այդ գործի առաջին նախաձեռնողը 12-րդ դարում դարձավ Դավիթ Ալավկաորդի Գանձակեցին: Այս բնագավառում հաջորդ առաջընթաց քայլը կատարեց միջնադարյան հայ մշակույթի ամենահայտնի դեմքերից մեկը՝ Մխիթար Գոշը: Նրա «Դատաստանագիրքը» այնքան կատարյալ էր, որ այն շուրջ 700 տարի օգտագործվել է ոչ միայն հայ իրականության մեջ, այլև շատ տարածված է եղել աշխարհի մի շարք երկրներում:

Դարավոր ավանդույթներ ունեցող հայ ճարտարապետությունը վաղ միջնադարում նոր որակ և զարգացում ունեցավ: 4-8-րդ դարերում կառուցվել են Ամարասի վանքը, Ծիծեռնավանքը, Գլխո կամ Հոռեկավանքը, Եղիշե Առաքյալի վանքը, Օխտը դռնանիի, Խոժոռաբերդի, Մոխրենեսի, Սղնախի, Պարտավի Գետաբեկի և այլ եկեղեցիները: Կառուցվել են նաև ժայռափոր եկեղեցիներ: Վիմափոր եկեղեցիների գլուխգործոցը հանդիսացան Պռոշյան իշխանների պատվերով կառուցված Այրիվանքի եկեղեցիները:

9-13-րդ դարերում կառուցվեցին Թարգմանչաց վանքի համալիրը, Հաղարծնի ս.Աստվածածին, Մակարավանքի ս.Աստվածածին, Նոր Վարագավանքի ս.Նշան, Վարանդայում Կարմիր կոչվող, Գոշավանքի, Դադիվանքի Կաթողիկեն, Խորանաշատի Կաթողիկեն, Գտչավանքի գլխավոր եկեղեցին, Բռի Եղցի համալիրը, Սուլուկի, Ծարի եկեղեցիները և վերջապես հայ ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկը՝ Գանձասարի վանական համալիրը: Ռուս գիտնական Անատոլի Յակոբսոնը այն համարել է միջնադարյան հայ ճարտարապետության հանրագիտարան, մարգարիտ: Չնայած դժնդակ պայմաններին, հետագա 15-18-րդ դարերում Արցախի տարբեր բնակավայրերում կառուցվեցին նոր եկեղեցիներ:

Միջնադարյան տասնյակ միաթռիչք և բազմաթռիչք կամուրջներ են պահպանվել Արաքս, Թարթառ, Խաչեն, Հագարի, Հոչանց գետերի վրա: Դրանցից առավել հետաքրքիր է Արաքսի վրա միմյանցից 750 մ հեռավորության վրա գտնվող Խուդափերինի կամուրջները:

Միջնադարում կառուցված շինությունների զգալի մասը քանդակազարդ են, պատված որմնանկարներով:

Արցախի հին գերեզմանատներում առ այսօր պահպանվել են գեղաքանդակ տապանաքարեր, որոնց վրա պատկերված են հավերժությունը խորհրդանշող և հոգևոր թեմաներ պարունակող, ինչպես նաև երաժիշտների, ռազմիկների, տարբեր կենդանիների քանդակներ:

Արցախի տարածքում պահպանվել են հազարավոր զարմանահրաշ խաչքարեր: Արվեստի այս բնագավառը բնորոշ է միայն հայ իրականությանը: Առայժմ հայ իրականության մեջ հայտնի հնագույն թվագրությամբ՝ ՅԲ /853թ./, խաչքարը հայտնաբերվել է Արցախի Մեծառանք գավառի, ներկայիս Մարտակերտի շրջանի Քոլատակ գյուղի մոտ հին կաթողիկոսանիստ ս.Հակոբավանքում: Իրենց գեղարվեստական կատարելությամբ անկրկնելի են Դադիվանքի երկու հռչակավոր խաչքարերը: 1873թ. Հերման Աբիխը, տեսնելով այս խաչքարերը, գրել է. «տպավորություններից խեղճացած զգացումն ասես գիտակցում է բառ-արտահայտչի պակասավորությունը»:

Դարերի ընթացքում քոչվոր թրքախոս ցեղերը, գրավելով Արցախի գավառների մի մասը, խաչքարերը ջարդել և որպես հասարակ շինաքար են օգտագործել: Այսօր էլ հայկական գերյալ հողերում՝ Նախիջևանում, Հյուսիսային Արցախում, Արևմտյան Հայաստանում շարունակվում է սպիտակ եղեռնը. ավերվում է այն ամենը, ինչ հայկական է:

Արցախահայ մշակույթի մի առանձին ճյուղ է կազմում գորգագործությունը: Առանձնապես հռչակավոր են Արցախի վիշապագորգերը, օձագորգերը, արծվագորգերը, որոնց բազմաթիվ օրինակներ այսօր պահպանվում են աշխարհի շատ թանգարաններում: Հիշատակագրություն ունեցող հայկական հնագույն գորգը թվագրված է 1202, որ գործվել է Արցախի Բանանց գյուղում և պահվում է Վիեննայում: Արաբ պատմիչ Ալ-Մաքսուդին վկայել է, որ այս երկրում արտադրած պաստառների, գորգերի, ծածկոցների, որդան կարմիր ու այլ ներկերի նմանը ինքը ոչ մի տեղ չի տեսել: Մշակութային այս ձեռքբերումներն ու արցախցու անկոտրում կամքը նպաստեցին դիմակայելու հետագա անակնկալներին ու արհավիրքներին:

Արևելյան Հայաստանը, այդ թվում Արցախը, անցնելով Ռուսաստանին, հայ ժողովուրդը ցանկալի ազատությունը չստացավ: Պարսկական լուծը փոխարինվեց ռուսականով: Չնայած իրենց ծառայություններին, հայ մելիքները զրկվեցին իրենց սեփական տիրույթներից ու անգամ իրավունքներից: Թաթար խաներն ու բեկերը, սիրաշահելով ռուս աստիճանավորներին, տեր են դառնում հայկական գյուղերին ու մելիքների տիրույթներին:

Զգալի փոփոխություններ կատարվեցին երկրի կառավարման մեջ: Արցախը սկզբում ընդգրկվեց Կասպիական մարզի, այնուհետև հայտնվեց Շամախու նահանգի կազմում, իսկ 1868 թվականից՝ Ելիզավետպոլի նահանգի:

1836թ. մարտի 11-ին Ռուսաստանի հայ լուսավորչական եկեղեցու գործերի կառավարման կանոնադրության ընդունմամբ վերացվեց Գանձասարի կաթողիկոսությունը: Ռուսական տիրապետության միակ լուսավոր կետը Շուշին էր:

Օրեցօր բարգավաճող քաղաքը դառնում էր Այսրկովկասի արհեստագործական, առևտրական ու մշակութային կենտրոններից մեկը: 1847թ., ստանալով քաղաքի կարգավիճակ, Շուշին աստիճանաբար բարեփոխվում է, թևերը տարածում ու աճելով ավելի ընդգծում քաղաքի հայաշունչ տեսքը: 19-րդ դարի վերջերին Շուշիում ապրում էր 33.252 մարդ, որոնցից 20.584-ը /62 տոկոսը/ հայեր էին: Շուշի այցելած օտար ճանապարհորդները այն անվանում էին «հայոց փոքրիկ Փարիզ»: Շուշին 19-րդ դարում առևտրական թելերով կապված էր արտասահմանյան երկրների հետ: 1880թ.-ի տվյալներով Շուշիում կային 952 առևտրական և արդյունաբերական ձեռնարկություններ: Դեռևս 1846թ. նոյեմբերի 15-ին Գերմանական «Ալգեմայն ցայտունգ» թերթը գրել է. «Ղարաբաղի գլխավոր քաղաքը՝ Շուշին առանց չափազանցության կարելի է համարել Ջիբրալթար»: 1900թ. Բաքվի նահանգի արդյունաբերական ձեռնարկությունների 29 տոկոսը պատկանում էր ղարաբաղյան ծագումով հայ գործարարներին՝ Թառումյաններին, Հախումյաններին, Ղուկասյաններին, Մայիլյաններին: Շուշեցի մեծահարուստների ջանքերով եկեղեցիներ, դպրոցներ, լուսավորչական օջախներ են բացվել ոչ միայն հայրենիքում, այլև Փարիզում, Մոսկվայում, Պետերբուրգում և այլուր:

Օրեցօր ծաղկող Շուշին իրեն էր ձգում հայ մտավորականության սերուցքին: Տարբեր ժամանակներում այստեղ աշխատել են Պերճ Պռոշյանը, Մանուկ Աբեղյանը, Հրաչյա Աճառյանը, Լեոն, Մուրացանը, Սպիրիդոն Մելիքյանը: Հայ գործարարների ու մտավորականների հոգատար հայացքի ներքո զարգանում էր կրթական ու մշակութային գործը: Շուշիի թեմական և ռեալական դպրոցների սաները դարձան հռչակավոր գիտնականներ:

Շուշիի մշակութային եռուզեռի պայմաններում աշխույժ ու բեղմնավոր է եղել թատերական կյանքը: Այս շարքում անգնահատելի է Խանդամիրյանների թատրոնի դերը: Շուշիում ծնվել ու մեծացել են հայ կերպարվեստի մի շարք երախտավորներ:

Սակայն 20-րդ դարը նոր անակնկալներ բերեց արցախահայությանը: Առանձնապես ցարական իշխանությունները վարպետորեն էին օգտագործում ազգամիջյան հակասությունները՝ հայերի և կովկասյան թաթարների միջև գոյություն ունեցող հակակրանքը: Արդյունքում Բաքվում, Նախիջևանում, Շուշիում, Գանձակում և այլ հայաշատ քաղաքներում 1905-1906 և 1917-20թթ տեղի ունեցան հայ-թաթարական ընդհարումներ:

Նորից հոսեց խաղաղ աշխատանքով ապրող հայ անմեղ մարդու արյունը: Որերրորդ անգամ հավատավոր հայը զոհ դարձավ իր «բարեկամի» մերկապարանոց շահին:

Արցախ աշխարհի իշխանազուն զավակները չէին կարող անտարբեր մնալ ոչ միայն Արևելյան Հայաստանում, այլ նաև Արևմտյան Հայաստանում կատարվող եղեռնագործություններին: Արյան կանչը ոտքի հանեց տասնյակ արցախցի ֆիդայինների՝ Թորգոմին, Խանասորի Վարդանին, Նիկոլ Դումանին, Մենակին, որոնք իրենց կյանքը չխնայելով, օգնության ձեռք էին մեկնում հեռավոր լեռներում մաքառող իրենց եղբայրներին:

1917թ փետրվարյան հեղափոխության և հոկտեմբերյան պետական հեղաշրջումների արդյունքում փոխվում է ռուսական կայսրության քաղաքական համակարգը: Նոր մարտահրավերներին դիմակայելու նպատակով Արցախում գործող քաղաքական ուժերի և հատկապես դաշնակցության ջանքերով 1917թ. դեկտեմբերին Շուշիում ստեղծվում է կառավարման մարմին՝ Միջկուսակցական բյուրոն, որի իշխանությունը ընդունելի էր ոչ միայն երկրամասի հայ բնակչության, այլև ազգային փոքրամասնությունների՝ թաթարների և ռուսների համար:

1918թ. մայիսի 27-ին «Մուսավաթ» կուսակցությունը նախկին Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգները հռչակում է ադրբեջանական: Աշխարհի քաղաքական քարտեզի վրա գծվում է մի նոր պետություն, որի հիմքում դրված էր ոչ պատմականության և ոչ էլ էթնիկական պատկանելիության սկզբունքները: Այն ստեղծվեց պանթուրքիստական և մեծ տերությունների շահանկատ ծրագրերի իրագործման և հայկական հարցի վերջնական կործանման համար:

«Ամեն ինչ Ադրբեջանական հանրապետությունում արհեստական էր,- գրել է գեներալ Անտոն Դենիկինը,- իսկական չէր, սկսած նրա անունից, որը վերցված էր Պարսկաստանի համանուն նահանգներից մեկի անունից: Տարածքը նույնպես արհեստական էր, կազմված լեզգիական Զաքաթալայից, հայ-թաթարական Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգներից, ռուսական Մուղանից: Այդ ամենը միավորված է թուրքական քաղաքականության արդյունքում, որը պետք է դառնա Կովկասում պանթուրքիզմի և պանիսլամիզմի դրոշակակիրը: Արհեստական պետականություն: Վերջապես արհեստական էր պահվում նաև ադրբեջանական կառավարությունը, սկզբում Նուրի փաշայի կամքով, այնուհետև գեներալ Թոմսոնի, իսկ հետագայում էլ պարզապես իներցիայով»: Սրանից լավ չես ասի: Եվ արհեստածին այս պետությունը առաջին անգամ սկսում է հավակնել պատմական Հայաստանի մաս կազմող Ղարաբաղի և Զանգեզուրի նկատմամբ:

Հորիզոնում ընդգծվում էր թուրքական յաթաղանի մահասփյուռ ուրվականը: Անհրաժեշտ էր անցնել ինքնապաշտպանության և պահպանել երկրամասի ինքնուրույնությունը: Այդ նպատակով 1918թ. հուլիսի 22-26-ը Շուշիում հրավիրվեց Ղարաբաղի հայության առաջին համագումարը: Լեռնային Ղարաբաղը հայտարարվեց անկախ վարչա-քաղաքական միավոր, ընտրվեց ազգային խորհուրդ և 7 հոգուց բաղկացած ժողովրդական կառավարություն: Ղարաբաղի հայության շտապ կազմակերպած աշխարհազորը 1918թ. հոկտեմբերի 18-ին Վարանդայի Մսմնա գյուղի մոտ գլխովին ջախջախեց երկրամաս ներխուժած թուրքական զորամասին: Հետագա արյունահեղ պայքարի արդյունքում ավերվեցին տասնյակ հայկական գյուղեր և հրի մատնվեց Շուշիի հայկական թաղամասը:

Ստեղծված իրավիճակում Հայաստանի հանրապետության կառավարությունը 1920թ. ապրիլի 17-ին Լեռնային Ղարաբաղ ուղարկեց Դրոյին և Նժդեհին: Սակայն համընդհանուր ցնծությունը մթագնվեց 1920թ. Ադրբեջանում խորհրդային կարգերի հաստատումով:

1920թ. մայիսի 12-ին Ադրբեջանի խորհրդային կառավարությունը 11-րդ ռուսական կարմիր բանակի զորամասերի աջակցությամբ խորհրդայնացրին Ղարաբաղը: Նորից ասպարեզ իջավ այսպես կոչված «վիճարկելի» տարածքների հարցը: Պահը շատ հարմար էր՝ Ադրբեջանը խորհրդային էր և խորհրդային Ռուսաստանի բարեկամը, իսկ Հայաստանը, ինչպես այն ժամանակ բոլշևիկ քարոզիչներն էին համարում, միջազգային իմպերիալիզմի գործակալը: Համաշխարհային հեղափոխության մոլուցքով բռնված բոլշևիկները, իրենց նոր դաշնակցին՝ Թուրքիային հաճոյանալու նպատակով 1921թ. հուլիսի 5-ին ՌԿ/բ/Կ Կավբյուրոյի որոշմամբ Լեռնային Ղարաբաղը նվիրաբերեցին Ադրբեջանին:

Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանից վերջնականապես կտրելու նպատակով 1923թ. ստեղծվեց Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը: Ղարաբաղի լեռնային շրջանի արևմտյան մասը՝ Արաքսից մինչև Փոքր Կովկասյան լեռնաշղթայի հյուսիսային փեշերը կտրեցին՝ «Քուրդիստանի գավառ» ստեղծելու պատրվակով: Այդպես Արցախը անջատեցին մայր Հայաստանից: Միաժամանակ Հյուսիսային Ղարաբաղի 107 գյուղեր պոկվեցին ԼՂԻՄ-ից: Լեռնաստանը բզկտվում էր օտար լծի տակ: Նորից հայ հողվորը իր մաճը փոխարինեց զենքով: Թևան Ստեփանյանի գլխավորությամբ ազատագրական պայքար սկսվեց Ադրբեջանի դեմ: Կարմիր բանակի հրամանատարությունը Ադրբեջանի իշխանությունների հորդորներով, ղարաբաղյան ճակատում կենտրոնացնելով մեծաքանակ ուժեր, արյան մեջ խեղդեց ազատագրական պայքարը: Յոթ տասնամյակ շարունակ Լեռնային Ղարաբաղի հայությունը գտնվել է գաղութատիրական ճնշման տակ: Ադրբեջանը ամեն կերպ ձգտում էր կասեցնել հայկական մարզի տնտեսական ու մշակութային զարգացումը: Խտրական թշնամական քաղաքականության հետևանքով վտանգավոր չափերի էր հասել հայ բնակչության արտագաղթը ԼՂԻՄ-ից, իսկ դրան հակառակ մարզի հայկական բնակավայրերը լցվում էին եկվոր ադրբեջանցիներով: Այդ ամենի հետևանքով մարզի հայ բնակչությունը 1926թ. 111.7 հազարից հասավ 123.1 հազարի, իսկ ադրբեջանցիները համապատասխանաբար 12.6 հազարից հասան 37.2 հազարի:

Չնայած քաղաքական տեսակետից շատ աննպաստ ժամանակաշրջան էր, բայց արցախահայությունը, չկորցնելով վաղվա նկատմամբ իր հավատը, աշխատասիրությամբ և ստեղծագործական հնարավորությունների գերագույն լարումով կերտում էր իր ապագան: Արցախը դարձավ հայ գիտության, լուսավորության և մշակույթի շտեմարան: Լեո, Անդրանիկ Ճաղարյան, Մարգար Առստամյան, Անդրանիկ Իոսիֆյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Առաքել Առաքելյան, Արմեն Թախտաջյան, Արտյոմ Սարգսյան, Սամվել Գրիգորյան, Հովհաննես Ադամյան, Նիկոլայ Ենիկոլոպյանց, Մոսկվայի Մեծ թատրոնի դիրիժոր Ալեքսանդր Մելիք Փաշաև: Այսօր Գերմանիայում է ապրում հայտնի կինոդերուսույց Դոն Ասկարյանը, Կիևում՝ Ռոման Բալայանը:

Չնայած ծանր ժամանակներին, հայրենիքում մնացին և ստեղծագործեցին գիտության, մշակույթի, գրականության անվանի դեմքեր Բագրատ Ուլուբաբյանը, Սարգիս Աբրահամյանը, Գուրգեն Գաբրիելյանը, Մարգո Բալասանյանը, Բենիկ Օվչյանը: Այս անունները կարող են զարդարել ամեն մի երկրի պատմություն:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին արցախահայությունը իր ներդրումն ունեցավ ֆաշիզմի ջախջախման գործում: 21 ղարաբաղցիներ արժանացան Խորհրդային Միության հերոսի կոչման, իսկ շուշեցի Նելսոն Ստեփանյանը այդ պատվին արժանացավ 2 անգամ: Հովհաննես Բաղրամյան, Համազասպ Բաբաջանյան, Արմենակ Խանփերյանց, Հովհաննես Իսակով – 4 մարշալ փոքրիկ այս երկրամասից:

23 հազար արցախցիներ իրենց կյանքը նվիրաբերեցին հայրենիքի պաշտպանության գործին: Նահատակվեցին, որպեսզի ապրի իրենց հին ու նոր հայրենիքը: Սակայն միանգամայն այլ նպատակներ էին հետապնդում խորհրդային Ադրբեջանի դիվային ծրագրերը՝ Արցախը առանց արցախահայերի:

Եվ 80-ականների վերջերին արցախցին ստիպված էր այս անգամ էլ զենքը ձեռքին կանգնել իր տան շեմին:

1987թ. մխացող կրակը վերածվեց բոցավառ հրդեհի: Դժվարին պայմաններում կազմակերպվեց յուրօրինակ հանրաքվե և 80 հազար համախոսականներ ուղարկվեցին Մոսկվա: Իսկ 1988թ. փետրվարի 20-ը դարձավ արցախյան նորօրյա պայքարի իրավական ելակետը: ԼՂԻՄ մարզխորհուրդը, արտահայտելով ժողովրդի ցանկությունը, ընդունեց պատմական որոշում՝ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի կազմից դուրս բերելու և Հայաստանի կազմի մեջ ընդգրկելու մասին: Սակայն Կրեմլը ի սկզբանե Ղարաբաղյան շարժման նկատմամբ անհանդուրժողական դիրք գրավեց: Ոգևորվելով կենտրոնական /մոսկովյան/ իշխանությունների աջակցությունից, Ադրբեջանի ղեկավարությունը դիմեց բիրտ ուժի և բռնության քաղաքականությանը: Արցախահայության շարժմանը սատար կանգնելու համար 1988թ. փետրվարի 21-ից Հայաստանում զանգվածային ելույթների մեծ ալիք սկսվեց: Մարտի սկզբին ստեղծվեց «Ղարաբաղ» կոմիտեն: Ստեփանակերտում շարժումը ղեկավարում էր «Կռունկ» կոմիտեն:

Ադրբեջանում կրոնաազգայնական շաղախով բռնկված հիստերիան ահագնանում է և այն շուտով վերաճեց հայերի ջարդերի: Խոշտանգվեցին Սումգայիթի, Բաքվի, Կիրովաբադի և Ադրբեջանի մյուս հայաշատ վայրերի հարյուրավոր անպաշտպան մարդիկ: Հազարավոր հայեր վերցրին գաղթականի ցուպը:

Սումգայիթյան ցեղասպանությանը քաղաքական գնահատական չտրվեց: Իսկ դա եղեռնագործին ավելի ոգևորելով, նոր ոճիրների մղեց: Այդ դաժանությունները չընկճեցին հայ ժողովրդին, այլ ընդահակառակը, նա էլ ավելի համախմբվեց իր ազգային նպատակների իրագործման գաղափարի շուրջը:

Ալեկոծվեց նաև ողջ հայկական սփյուռքը: Բազմաթիվ միտինգներ ու ցույցեր տեղի ունեցան Լոս-Անջելեսում, Նյու-Յորքում, Վաշինգտոնում, Փարիզում, Մոնրեալում, Տորոնտոյում, Աթենքում, Բուենոս-Այրեսում, Բեյրութում, Սիդնեյում: Սակայն Մոսկվան անդրդվելի էր: Ոգևորվելով կենտրոնական իշխանությունների թողտվությունից, Ադրբեջանի ղեկավարությունը շարունակեց եղեռնագործ-ահաբեկչական քաղաքականությունը: Թշնամու արյունոտ ձեռքը հասավ նաև Ղարաբաղին: Մարզում զինվորական, բռնապետական դիկտատուրայի հովանավորությամբ, գաղութատիրական իշխանություն էր ստեղծել հանրապետական կազմկոմիտեն՝ Պոլյանիչկո-Սաֆոնով դուետի գլխավորությամբ:

1991թ. մայիս և հունիս ամիսներին ադրբեջանական հատուկ նշանակության /ՕՄՕՆ/ զինված ջոկատները խորհրդային բանակի հետ համատեղ իրականացրին «Օղակ» ռազմագործողությունը: Մարտական ուղղաթիռների, հրասայլերի և զրահամեքենաների ուղեկցությամբ հարձակվեցին Գետաշենի ենթաշրջանի և Շահումյանի շրջանի գյուղերի վրա ու ավերեցին հայկական բնակավայրերը:

Պատմական Արցախը հայաթափ անելու միջոցով նրա տարածքներին վերջնականապես տեր դառնալու գործընթացը հաղթական ավարտին հասցնելու հաջորդ քայլը Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար մարզի հայության բնաջնջումն էր: 1991թ. հունիսին հիմնահատակ կործանվեցին Մարտակերտի և Հադրութի 20-ից ավելի հայկական գյուղեր, սպանվեցին ու վիրավորվեցին հարյուրավոր կանայք, երեխաներ, ծերունիներ: Պատանդ տարվեց ավելի քան 700 մարդ, որոնց կտտանքների ենթարկեցին Ադրբեջանի բանտերում: Հազարավոր մարդիկ ստիպված լքեցին իրենց պապենական բնօրրանը:

Հուսահատության հասած արցախահայությունը, օտարների հովանավորության պատրանքը թոթափելով, իր սեփական բախտը կռելու վճռականությամբ, զենքի դիմեց: Ինքնապաշտպանության մղումով ստեղծվեցին հայ աշխարհազորայինների առաջին խմբերն ու ջոկատները, որոնք Շահումյանում, Գետաշենում և Լեռնային Ղարաբաղում արժանի հակահարված տվեցին թշնամուն: Բայց ավաղ, հայությունը ունեցավ թանգակին կորուստներ՝ Թաթուլ Կրպեյան, Սիմոն Աչիգյոզյան, Վլադիմիր Բալայան, Լեոնիդ Ազգալդյան, Աշոտ Ղուլյան, Մոնթե Մելքոնյան: Նրանց սուրբ արյունը, հեղվելով հայրենի հողի վրա, դարձավ ավելի պաշտելի, իսկ ազատության համար պայքարող ժողովուրդը դարձավ ավելի հաստատակամ ու անդրդվելի:

1991թ. սեպտեմբերի 2-ին Ստեփանակերտում տեղի ունեցավ ժողովրդական պատգամավորների Լեռնային Ղարաբաղի մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների համատեղ նստաշրջան, որտեղ ընդունվեց «Հռչակագիր Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետության հռչակման մասին»:

Արցախահայությունը իր պետականության վերակերտման ճանապարհին, հետևելով ԽՍՀՄ օրենսդրությանը և միջազգային իրավունքի բոլոր նորմերին, 1991թ. դեկտեմբերի 10-ին կազմակերպեց համաժողովրդական հանրաքվե: Բնակչության 99,89 տոկոսը «այո» ասաց ԼՂՀ հռչակմանը:

1991թ. վերջերին անցկացվեցին ԼՂՀ Գերագույն խորհրդի առաջին ընտրությունները: 1992թ. հունվարի 8-ին 33-ամյա Արթուր Մկրտչյանը ընտրվեց ԳԽ առաջին նախագահ:

Այս իրադարձությունները սրով ընդունեց Ադրբեջանի ղեկավարությունը: Արդեն նշմարելի էր դառնում վերահաս լայնամաշստաբ պատերազմի ուրվականը:

1991թ. վերջերին Ադրբեջանը զինված ագրեսիա սկսեց Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետության դեմ: Գործողությունների նմանօրինակ արագաթափ զարգացումը հուշեց, որ հանրապետությանը մոտալուտ արհավիրքներին դիմակայելու համար անհրաժեշտ էր առանձին-առանձին գործող ֆիդայական ջոկատներից ստեղծել մարտունակ բանակ: Կարճ ժամանակամիջոցում երկրամասը մաքրվեց ավազակախմբերի հենակետեր դարձած ադրբեջանական բնակավայրերից, որի փայլուն ավարտը հանդիսացավ 1992թ. մայիսի 9-ին Շուշիի ազատագրման և Լաչինի մարդասիրական միջանցքի բացումը:

Օգտագործելով Գանձակ քաղաքում տեղակայված նախկին խորհրդային 4-րդ բանակի ուժերը, հունիսի 12-ից սկսած թշնամուն հաջողվեց զավթել ամբողջ Շահումյանի շրջանը, Մարտակերտի շրջանի մեծ մասը, Ասկերանի մի շարք գյուղեր: Հանկարծակի հարվածներից ուշքի գալով՝ Արցախի ինքնապաշտպանական ուժերին հաջողվեց կրկին նախաձեռնությունը վերցնել իր ձեռքը:

1993թ. մարտի 27-ից մինչև օգոստոսի վերջը ղարաբաղյան ուժերի ճնշման տակ հակառակորդը ստիպված թողեց Լաչինի, Քելբաջարի, Աղդամի, Ֆիզուլլու, Ջեբրայելի, Կուբաթլուի ու Զանգելանի շրջանները:

Արցախցու վճռականության ու հաղթանակի նկատմամբ հավատի շնորհիվ հարևան հանրապետության ղեկավարությունը ստիպված նստեց բանակցությունների սեղանի շուրջը: Այն ավարտվեց 1994թ մայիսի 14-ին զինադադարի հաստատումով: Ղարաբաղյան հակամարտությունը թևակոխեց հերթական խաղաղ բանակցային փուլը:

Ռազմական գործողությունների արդյունքում ավերվել էին Արցախի արտադրական հզորությունների 85 տոկոսը, էլեկտրահաղորդման ու կապի գծերի, բնակելի ֆոնդի զգալի մասը, կենսապահովման, կրթա-մշակութային, առողջապահության հարյուրավոր օբյեկտներ:

Խուլ շրջափակման մեջ հայտնված երկիրը պարտավոր էր ոչ միայն ամոքելու վերքերը, այլ նաև համաքայլ դառնալու աշխարհում ընդունված քաղաքական, տնտեսական գործընթացներին:

1994թ. մինչև 2007թ. անցկացվեցին չորս նախագահական և չորս խորհրդարանական ընտրություններ: Երկրի առաջին նախագահ ընտրվեց Ռոբերտ Քոչարյանը, իսկ 1997թ. և 2002թ.՝ Արկադի Ղուկասյանը, իսկ 2007թ.` Բակո Սահակյանը:

Փլատակների տակից սկսեցին վեր խոյանալ դպրոցներն ու մշակութային օջախները: Անհրաժեշտ էր լուծել Ադրբեջանից հազարավոր բռնատեղահանվածների առօրյա հոգսերը: Այս ամենը անհնարին է պատկերացնել առանց մայր Հայաստանի, համայն աշխարհի հայության բարոյական, քաղաքական ու նյութական աջակցության: Սփյուռքի աջակցությամբ կառուցվեցին հարյուրավոր կիլոմետր ճանապարհներ, տասնյակ դպրոցական շենքեր, մշակութային օջախներ:

Ստեղծվեց հետխորհրդային տարածքի ամենամարտունակ բանակներից մեկը, որը ԼՂՀ և նրա ժողովրդի անվտանգության գլխավոր ու հուսալի երաշխավորն է: Կյանքի կոչվեցին արտադրական նոր ձեռնարկություններ: Իր բազկի ուժով կերտած ազատությունն ու անկախությունը այսօր Արցախի հայը ամրապնդում է խաղաղ ստեղծագործ աշխատանքով: Բայց այս ամենը արցախահայության իղձերի վերջնական սահմանը չէ: Այսօր նա կցանկանար քարտեզի վրա ԼՂՀ-ն տեսնել որպես խաղաղության ու բարօրության մի կղզյակ: Դրա առհավատչյան դարձավ 2006թ. դեկտեմբերի 10-ի համաժողովրդական «Այո»-ով ընդունված Սահմանադրությունը:

Արցախցու անխորտակ նավը, անցնելով խռովահույզ օվկիանոսը, մաքառելով չարի ու բռնության դեմ, հասել է 21-րդ դարի ալեկոծ նավահանգիստը: Դա հանգրվան է նոր հորիզոններ բացելու համար: Նորօրյա պետականության ստեղծման ճանապարհին, հաղթահարելով տեսանելի ու անտեսանելի խութերը, ԼՂՀ-ն արդարացի պահանջատիրությամբ, կենսահաստատ, համառ ու անկոտրում դիրքորոշմամբ աշխարհի հզորներից պահանջում է հարգանքով և ըմբռնումով մոտենալ իր դատին ու պահանջատիրությանը: Այսօր արցախցին իր խաղաղ, ստեղծագործ աշխատանքով փորձում է անմասն չմնալ համամարդկային արժեքներից՝ իրեն զգալով Երկիր մոլորակի համակեցության անբաժանելի մասնիկ:

REPUBLIC OF MOUNTAINOUS (NAGORNO) KARABAKH

From the very old times the Karabakhians have been brave, courageous, quick, staunch, honest in battles, and faithful, devoted, incorruptible in friendship. It is quite appropriate to remember the prophetic words of Sergey Gorodetski - the famous Russian writer, translator, publicist, “The Nature and History of Karabakh gave birth to a human-being with a fairly expressed image. Such attractive features as great rush in work, selfless bravery, courageousness, self-confidence, patriarchal character in family are peculiar for the Armenian of Karabakh who embodies the old Armenian honesty”.

Artsakh occupies the south- eastern mountainous areas of Minor Caucasus, one part of the far eastern sector of Metz Haik (or Greater Armenia). In the west, its borders reach the eastern coasts of Lake Sevan, in the south -west, the Aghavno (Hagari) river, in the south, the Yeraskh (Araks) river, in the east, the field mouth of Mukhank, and in the north, it is lined by the Karabakh mountain range.

Artsakh has an extremely rugged mountainous surface. On average, its territory is 1100 m above sea level.

The highest mountains of Artsakh are Metz Kirs(2725m), Karasun Aghgic (2828m), Dizapayt or Shaghakh (2780m), Gyamish (3724m), Mrav (3419m), Itsakar (3125m), Rmbasar (3373m).

The mountains and mountain ranges make the land look like a fortress. It is no wonder that the early medieval Armenian chroniclers called Artsakh "Firmartsakh land". The mountains of Artsakh are picturesque and covered with forests; their highest areas are covered with flowers and grass.

Forests occupy around 34-35 percent of Artsakh՚s territory. For centuries the forest has not only given the Artsakhians food and wood, but it has also been a cult of worship.

Even nowadays there are several trees which are considered to be holy ones in many settlements of Artsakh. The most prominent of them is the plane –tree (platanus) of the village Skhtorashen. It has witnessed the happiness and the sorrow of the Artsakhians for more than 2 thousand years. Such outstanding Armenian personalities as Grigor Lusavorich (Gregory the Illuminator), St. Mesrop Mashtots, Vardan Mamikonyan,Raffi, Avetik Isahakyan have all been to this tree.

The mountain ranges and rugged mountains of Artsakh are separated from each other by precipitous gorges and valleys which embrace numerous small and large rivers, giving a unique charm to the Artsakhian land. The largest and the most important rivers of Artsakh are Tartar, Khachenaget, Ishkhanaget, Karkar, Varanda.

Artsakh is rich in non-metallic ores, in particular, different kinds of stone mines. Artsakh is also rich in mineral springs. The warm waters of the Karvajar region, called "baghink arkunakan" located on the left bank of River Tartar, has been known since old times. In the early medieval era it was the holiday resort of the kings of Artsakh and Utik.

As testified by many archeological data and Armenian historical sources humans have been living here since pre-historic times. One can see the ruins, traces of dwellings, and other structures related to the Stone Age and later periods. Different types of ancient weapons, ornamental items, and tools have also been found. The items and materials found in the Azokh paleolith cave of the village Azokh (Hadrout region) are of special interest. The bones of the oldest Neanderthals were also found here.

Moreover, the famous French archeologist, Anri de Ljumleyn, believes that the different items found in Azokh enable us to confirm that here was a "seat of ancient human civilization and that the mountainous land was also involved in the process of homo-sapiens formation". Today excavations have being carried out here by the archaeologists from England, Spain and their Armenian colleagues. There are new evidences of the existence and activity of the ancient people heres. Many interesting samples were found in the caves of Taghlar and Karin Tak.

In Artsakh, as a result of archaeological expeditions, items mostly related to the Bronze and Iron ages were discovered. These include obsidian weapons, stones, bones, bronze items, iron weapons, ceramics, decorative and luxury items. There are also bird-shaped, animal-shaped, and human-shaped statuettes, bronze belts and clasps with sophisticated compositions, daggers, etc. These valuable items made with the hands of men living thousands of years ago are kept now in Artsakh State Museum (Stepanakert) as well as in the museums of St Petersburg and Berlin. Unfortunately during the time of the Soviet power many of the items that were taken to Baku are presented there now as an inextricable part of the Azeri culture.

Some years ago the famous orientalist R.Virkhov examined different archeological findings in various parts of the Armenian mountainous lands. He compared the results of analyses and came to the conclusion that "The most important and the most characteristic thing is a common type, and thus even the few and incomplete excavations of this land show that the ancient nations who settled in the territory - from Gougark to River Tartar - belonged to one and the same culture"

As if going on with the expression of the similar thought V. Bunak, the famous anthropologist, said, ”The Armenians of Artsakh not only belong to the armenoid type of the Indoeuropean family but are the most distinguished representatives of that type.”

At the end of the nation-formation process in the Armenian mountainous land, during the 3rd-1st millennia BC the first state-like structures emerged. The Kingdom of Van or Urartu or Ararat was such an entity. Artsakh was included in the Armenian territory during the rule of Argishti I.

In the rock inscription of Argishti I found in Kotayk, there is the mention of Zar town. This can be equated to the medieval Artsakh settlement of Tsar and the village of Zar in Karvajar district.

In the inscription of Sarduri II, the other king of the Van Kingdom, one can come across such names as Urtekhini or Adakhuni which, as stated by the historians, denoted Artsakh.

The dominant part of the archaeological finding in the barrows of Stepanakert and Khojalu date to the time of Urartu (Van Kingdom).

During the reigntime of the next Ervanduni and Artashessyan dynasties Artsakh and Utik continued to be part of the Armenain kingdom. As stated by the Greek and the Roman historians the eastern borders of Armenia stretched across River Kur.

In the 2nd century B.C. during the reigntime of Artsahes I the troops recruited from Artsakh contributed to the extension of the borders of the country.

Speaking about Artsakh, Strabon wrote that in the first century, B. C. it did not border any neighboring country and is located deep in Greater Haik. Strabon states that Artsakh (Orkhistina) exported war- horses.

Movses Khorenatsi states that Artashes (the same Vagharshak) appointed Aran as the vice regent of Artsakh and Utik, the lands lying between the Kur and the Araks. Then the representatives of the Aranshahik dynasties (from the eastern provinces) of Armenia were considered to be his offsprings.

Tigran II the Great continued the unification process begun by his grandfather Artashes I, by broadening the borders of his country and by creating an Armenia that stretched from one sea to another.

Tigran՚s vast empire was drawn into the sphere of Hellenistic culture. One of the most characteristic features of this culture was the building of cities. And Tigran II the Great built 4 cities in Armenia. He named them after himself - Tigranakert. One of the Tigranakerts was built in Artsakh, exactly in the territory of Tarnagyut village which is in the bottom of Vankasar mountain. Later on the Turks called it Gyavurghala thus indirecly stating about its Armenain origin. The town existed also in the early mediaval time.

In the result of the excavations carried in 2006 the Armenian archeologists succeeded to find the ancient buildings of the Tigranakert that had been built in Artsakh. They proved to the blind and deaf opponent of the Armenians that Artsakh has been part of Armenia since the times of Noah.

Artsakh was one of the prosperous and powerful provinces of Armenia at that time. This is confirmed by a marble wall map in Rome, which has been preserved from the times of rule of Neron. The existence of Artsakh was also noted by earlier Greek and Roman chroniclers.

Another historiographer Pleneous the Elder noted: "The Albanians settled in the mountains of the Caucasus, the territory that spreads to the Kur, that is the border of Armenia and Iberia (present-day Georgia)".

Armenian historian Stepanos Byuzandyan, considering the right bank of the Kur to be part of Armenia, also stated that "Otina (Utik) is an Armenian province".

Being pressed by the historical incontrovertible evidence Abas-Kouli-Agha Backikhanov, who was a scientist and a public figure in Azerbaijan in 19th century, referring to the eastern Transcaucasus pointed out: "Studying various dataI have come to the conclusion that the right bank of the Kur (up to the place where the river joins Araks) was a part of Armenia".

Per the Persian-Byzantine agreement concluded in 387, the Armenian kingdom was divided between two despotic states - Persia and Byzantium.

In the 450՚s, after the collapse of the Arshakuni dynasty, the Persian royal court annexed Artsakh and Utik to the province of Albania. The annexation aimed to weaken the Armenian resistance force.

Though Armenia was divided into parts, its patriots did not spare the least effort in trying to preserve the unity of their homeland and in resisting the policy of enstranging. People went to defend their homeland incited by the call of their blood - the same can be said about Avarayr, Sardarapat and the latest war.

Vartan together with forces from Artsakh and Utik had the brilliant victory in the environs of the town Khaghkhagh, which was the winter resort area of the Armenian kings. The most severe battles were waged on the bank of River Tghmut in the field of Avarayr.

The villagers and soldiers, princes and monks came there from different provinces to protect their homeland. The volunteers of Artsakh with Bak Aranhahik at their head supported Vartan. They fought in the field of Avarayr and shed their blood for liberty.

After the great revolt of the 5th century the Armenian dynasty of Aranshahiks (princes from Utik and Artsakh) grew powerful and took advantage of the political upheavals in Persia and established their kingdom.

King Vachagan built many churches and schools in Albania, realizing that the Christian religion and knowledge would form the basis of his state. Movses Kaghankatvatsi wrote, "Vachagan the Pious built a number of churches in the east equal to the number of days in a year".

The peace of the Armenian mountainous lands was disturbed again by the deadly invasions of the Arabs in the beginning of the seventh century. In the provinces of Artsakh such fortresses as Handaberd, Kachaghakaberd, Ktish, Shikakar were built.

The battles waged in 850՚s in Dizak were particularly difficult and severe. As it is written by the chronicler Tovma Artsruni, the khalif sent Bugha Sharabi with his 200.000 troops to Armenia and Transcaucasus to oppress the anti-Arab movement of the Armenians with the use of brutal force.

However, the deadly march of Bugha was stopped by the prince of Dizak. Bugha belaguered the fortress of Ktish. Throughout a year՚s time he attacked the fortress twenty-eight times and every time retreated with shame.

That struggle made such a deep impression upon Tovma Artsruni that he considered Yesayi Abu-Muse to be more important than all the princes of the Artsruni or other princely/ministerial dynasties.

Failing to break the defense of the fortress Bugha decided to weave a cunning fraud against the prince of Dizak, Yesayi. He asked the caliph to send a letter to Yesayi inviting him to hold negotiations in Baghdad.

Prince Yesayi was very brave, but very naտve at the same time. He did left for Baghdad where he was beheaded. In the 10th century the St. Karmravor church was built in the village of Tumi (Dizak) to perpetuate the memory of the struggle of Prince Yesayi and the other unknown defenders of Ktish. The church has been ruined during the time of the Soviet power but one of the stones of the facade with an inscription telling about the building of the church is now kept in Artsakh State Museum.

To conclude, it is important to note that the struggle against Arab domination was not in vain. It, indeed, led to the revival of Armenian independence.

In 885 the Arab Caliphate recognized Ashot I Bagratid as the supreme ruler of Metz Haik and Artsakhamur once again joined it.

All the Arab sources dating back to the 9-10th centuries give evidence to the fact that all the towns located on the route from Partav to Dvin belonged to the kingdom of Ashot Bagratid.

In the first half of the ninth century the principality of Khachen (centre - Khachen Castle) was created in the western and northern parts of Artsakh. Its borders stretched from the eastern bank of the Sevan to the field of Mukhank. This principality grew especially mighty at the end of the century, when it was ruled by Grigor Aranshahik. He extended the borders of his principality beyond River Kur and the province Kambejan where the Armenains were living up to the start of the Artsakhian liberation movement.

A number of chapels, impregnable fortresses, such as the Kachaghakaberd, Khokhanaberd, Levonaberd, and Jraberd were built in Khachen.

The descendants of the five princes include the Vakhtangyans (Haterk), the Vakhtang-Zakaryans (Khokhanabert), the princes of Gerakar, the Desumyans, the Dlenyans and the Khaghbakyan-Proshyans.

The grandson of Sahak Sevada, Hovhannes Senekerim, founded the kingdom of Parisos on the basis of the one that had existed in the middle of the 10th century. The territory of this principality stretched along the basin of Shamkor river, the slopes of the Karabakh mountain range northwards and westwards to Shamkor and bordered River Kur in the north.

The center of the principality was Parisos town which is near the Kalakend village of Azerbaijan. Hovhannes Senekerim rebuilt the town of Parisos (first built in the early eighth century).

Oshin, one of the representatives of this dynasty, who had ruled in the Mayreatsajur area near Gandzak, eventually became the master of Lambron Castle and its surrounding territories in Cilicia. Hetum I was one of the descendants of Oshin and he foundsed the royal dynasty of the Hetumyans in Cilicia.

In the 9th century in the other part of Artsakh, near River Araks, the principality of Dizak was formed. It was ruled by princes Gagik and Vachagan, the offsprings of the famous prince Yesayi.

Many historical records and inscriptions mention that the centre of Dizak principality was Tumi (a village in present-day Hadrout district). The cemetery of Dizak princes is in Tumi. Not far from it one can see the remnants of a building, which people call the "royal palace".

In the eleventh century, the Seljuk-Turkish invasions interfered with the peaceful and prosperous life of the Artsakhian principalities.

The contemporary Armenian and foreign chroniclers wrote much about the horrifying deeds of the Seljuk-Turks. The life of the Armenian man stopped being peaceful. For the first time the Armenian lacked defense in his own land. He entered the new millennium feeling by their side the presence of that wild, foreign, nomadic tribe. Those people were quite different from the Armenians. They had alien values and came to the Armenian land with the intention not to leave it any more. Thus the Turks established their state on the lands of the Greeks and the Armenians. They did horrible and cruel things in the neighbouring countries. However even under those extremely difficult and oppressing conditions the Armenians of Artsakh stayed in their mountainous land and went on keeping its independence.

In the end of the 12th c. the Zakaryans succeeded in liberating the north- eastern provinces of Armenia.

In order to preserve the unity of the Armenian land the princes of the Zakaryan dynasty created good relations with the princely house. Thus the wife of Vakhtang-Tangik was Khorishah, the daughter of Sargis Zakaryan, the commander of the Georgian- Armenain troops. Hasan-Jalal Dola was their son. Their offsprings were called the Hasan-Jalalyans in the name of their son Hasan Jalal Dola. The heroic deeds and beneficence of Hasan-Jalal-Dola will always be remembered by the present and the coming generations.

Starting from the second half of the 13th century the representatives of the same dynasty were the archbishops of the province. In the 15th century they owned the cathedra of the catholicos of the Eastern provinces of Armenia. Catholicos Hasan –Jalal called himself “His majesty, the king of Artsakh”. He was tortured and then killed for participating in the anti-Mongol riot. And according to his will, he was buried in the monastery of Gandzasar, which had been built by himself.

Prince Hasan, the master of Upper Khachen or Tsar, married Dop, the other daughter of Sargis Zakaryan. Dop was extremely broad-minded and fervent. She performed many heroic deeds for her lands. That is why the dynasty began to be called Dopyan in her name.

Even nowadays one can see there the churches built by the order of the princess.

Armenia had hardly managed to treat her wounds when by 1380’s the sanguinary wild hordes of Tamerlane broke into Transcaucasus.

Just immediately after the hordes of Tamerlane, Armenia was invaded by such Turkmenian tribes as Agh-Koyunlu and Kara-Koyunlu. The offsprings (descendants) of the princely families of the Aranshahiks of Artsakh endured the awful conditions of the rule of the foreign tyrants. Though they became smaller, they went on living in the invincible fortresses and castles of Artsakh, waiting for the good times to come.

The edict of Jhanshah (1437-1467) who came from the Turkmenian tribe of Kara-Koyunlu testifies to the recognition of the authority of Meliks- the rulers of mountainous Artsakh. Since that time the princes of the eastern provinces of Armenia started to be called meliks in almost all the Armenian historiographical sources.

Though the meliks of Artsakh were sovereign and had absolute authority in their lands, some democratic principles similar to those of Europe had effect in Artsakh at that time. Thus meliks were usualy succeeded by their elder sons, they assumed their responsibilities and rights after the unanimous consent of the people.

From the beginning of the sixteenth century to the end of the 30’s of the seventeenth century Armenia was the theatre of the war of Iran (Sefyan Iran) and the Ottoman Turkey which both tried to attain political superiority in Asia Front.

However realizing the influence and authority of meliks, they tried to use their force against the hegemonic policy of the Ottoman Empire. That’s why Iran legalized the title of “melik”, gave them new rights and responsibilities. Some meliks of Artsakh, Melik-Haykaz from Kashatagh and melik Yegan from Dizak among them, also carried great authority in the court of shah.

On the one hand Shah Abas encouraged meliks, on the other hand he was afraid of their unity. For averting any further complexities he ordered some Kurdian troops to move from the depths of Persia to the territory lying between the principalities of Syunik and Artsakh-from the bank of Araks to the slopes of Mrav. It was at that time that many linguistic borrowings occurred. In this way the province of Berdadzor started to be called Lachin, Karvajar became Kelbajar, Tsar-Zar, Levonaberd-Levi, Moz-Mozkyandi, Jermajur-Istisu etc.

At the beginning of the 18th century the foundation of the Persian state shattered down because of the inner cleavage and the long-winded war with the Apghans. Taking the advantage of that fact the tribes of northern Caucasus, the Lezgins invaded and robbed the villages and valleys that lay between River Kur and Araks twice a year. The Armenian meliks of Artsakh acted separately but for the aversion of the repeated attacks they created military unions which became known as sghnakhs.

The armies of the meliks, whose names were mentioned in the letter were massed in Jraberd and Giulistan, at the foot of Mount Mrav. The leader of the army of Metz (Greater) Sghnakh was Yesayi Hasan-Jalalyan, the catholicos of Gandzasar. One part of the Armenian troops was at the foot of Mount Kirs ( in the territory of Avetaranots and Sghnakh villages of Varanda) and in the environs of Shoushi town. The ruins of the defensive buildings of that time can be seen even nowadays, on the slopes of the hill, in the south-east of Shoushi.

Pokr (Smaller) Sghnakh was led by Avan Haryurapet (“haryurapet” means the commander of 100 persons).

This time the Armenains of Artsakh had to defeat a wilder and a more horrible enemy-the Turks.

In 1725 within a night’s time Melik Yegan of Dizak and Gayane, the daughter of melik of Varanda, attacked a Turkish regiment of 5000 and killed them all.

Day by day the Armenian-Turkish war became more fierce and merciless. However even after that very long and fierce struggle some part of the population of Artsakh had to abandon their lands.

Part of the population of Tsar found refuge in Shulaver and Gardaban district of Georgia. The Armenians of Giulistan moved to Telav town of Kakhet, to Bolnis and Kartli. About one hundred villages were built in the provinces of Shak and Shirvan, and in the Northern Caucasus.

The liberation movement of the sghnakhs played a significant role in determining the further course of events. In Artsakh new administrative-political units –the principalities of Khamsa were founded on the basis of sghnakhs. They became the new centers of the Armenian liberation movement.

The principalities of Khamsa were not dependent upon Gandzak beklarbekutiun and they made up a province. The burgh of Togh led by melik Yegan of Dizak, became the center of Artsakh province, the borders of which stretched from the outskirts of Gandzak to the Araks.

In 1747 Nadir Shah became the victim of a plot hatched against him. After his death anarchy and disorder reigned in the country. Taking the advantage of that suitable moment the brigand Turkish tribes, which roamed between the rivers Kur and Araks, united under Panah, the leader of Sarujalu dynasty of Jivanshir tribe and settled in the field Karabakh. Panah fortified the strongholds of Tigranakert which were then called “Shaghbulagh” and attacked the principalities of Khachen and Jraberd from there. However the meliks of Khamsa, did not tolerate the audacious deeds of this new khan. They occupied Tigranakert and drove Panah away from the mountainous parts of Artsakh. But the ill-intentioned nomand had already been annoyed by the glory, fame and the authoritative position of the Armenian meliks. Besides he had already fixed his eyes upon the heavenly earth and waters of Artsakh. So for the first time in the history a Turk tried to settle in Artsakh.

The Armenian, Georgian, Persian and Russian historic sources state that there were no Tatars or other Muslims in Mountainous Karabakh up to the middle of the 18th century.

For fortifying his position and creating ethnic support Panah ordered the nomadic tribes from Georgian and Mil-Mughan desert to move to Karabakh. Though Panah and later Ibrahim khans waged a long-lasting struggle against the meliks of Karabakh, that could not break the will of the Karabakhian man.

The unrestrained violence committed upon the Armenian meliks made their state so dreadful, that the rulers of Giulistan and Jraberd left their principalities and together with their people found shelter in Georgia and the khanate of Gandzak. In those times about eight thousand Armenian families made up new settlements in Shulaver, where the Karabakhian dialects, many customs and traditions have been preserved up to our days. It is important to note, that those events had a negative effect on the ethnographic picture of the Armenians of Artsakh. To be more exact, in the result of the new migrations almost no Armenian lived in the northern part of Armenia. The empty houses and the abandoned arable lands were used by Muslims.

However even after those baneful migrations Karabakh was populated mostly by Armenians. In one of his reports addressed to the Russian court Tsitsianov, the commander of the Russian troops in Caucasus, noted that about 40-60 thousand Armenian families lived in Karabakh at the end of the eighteenth century. If we take into account the fact that the average family was made up of 10-15 members, then we , so we can say that the number of the Armenians living in Artsakh was equal to half a million.

It was during that difficult period that Hovsep Emin came to Karabakh. He hoped that together with the meliks of Artsakh, he would lay the foundation stones of the future Armenian statehood. When Hovsep Emin was on a visit to melik Hovsep of Giulistan, he endeavored to unite the forces of meliks and create a united army.

In the second half of the 17th century, after three-centuries-long futile negotiations with the monarchs of Europe, the Armenian political circles acquired a pro-Russian orientation.

In 1670-1671 catholicos Petros of Gandzasar applied to the Russian Czar with a special message, and asked him to take the Armenians under his protection.

Soon the intensified Russian-Persian contradictions grew into a war which lasted from 1804-1813 and 1826-1828. The meliks of Artsakh again showed that they are ready to use their military potential in support of Russia. By helping Russia the Armenians, in their turn, expected the Russian assistance in getting rid from the Persian yoke. In 1805 the Russian troops managed to escape a defeat in the fortresses of Askeran and Shahbulagh due to the efforts of Vani Atabekyan from the village Kusapat by birth. The volunteers of Artsakh led by Rostom, the son of melik Abov of Giulistan and melik Jumshud Shahnazaryan from Varanda fought with self-devotion in the battles of Bolnis, Pambak and Aparan.

There were many military leaders in the Russian army who were from Artsakh by birth, Valerian Madatov and Hovhannes Lazarev among them.

In 1826 from July 26 and then throughout 48 days the Russian garrison of Shoushi (1,700 soldiers) and the 1,500 Armenian volunteers made a resolute decision to defend the castle.

With the active participation of Armenians Russia finalized the victory of its arms in the peace treaty of Giulistan, on October 12, 1813 and that of Giulistan of February 10, 1828. Per the treaty of Giulistan, Karabakh went under the control of Russia with a status of an individual national state unit. Consequently Azerbaijan as well as Daghestan, Georgia, Karabakh became part of Russia at an equal status of legal subjects. So after the collapse of the Soviet Union the above-mentioned preserved the right of creating their own national statehood, then Karabakh also had the same right.

So the Armenians of the Eastern provinces (of Armenia) not only managed to survive under the most difficult conditions of life but also created valuable works of culture. The mountains of Artsakh are very rich in works of art especially in rock-drawings. Such drawings may date back to a period from 7-1 millennia B. C.

The district of Karvajar is especially rich in such rock drawings. Similar pictures and drawings on rocks were found nearby Taghlar village (Hadrout district).

There are many kinds of stone ores in Artsakh, so architecture and house building have all chances to develop successfully.

In the Bronze Era in the eastern provinces of Armenia (Artsakh, Utik) people also built castles known as cyclopean. One such cyclopean castle is in the district of Kashatagh, towering Hochanz river’s left bank. Some historians believe that the castle is the same as Kozhoraberd mentioned by St. Orbelyan in medieval times. Remnants of castles dating back to the 3rd-2nd millennia B.C. were also found in the environs of Aghdam and Fizuli districts.

In different parts of Armenia, men built numerous towns, town-like burgs. These confirm the continuity of the Armenian building traditions. One of the towns was Tigranakert ( of Artsakh) built in the 1 B. C. by the Armenain king Tigran the Great. In 1 A. D. Partav became the center of trade and craftsmanship. Later the adoption of Christianity and the invention of the Armenian script (alphabet) stimulated the development of the Armenian culture.

Mesrop Mashtots opened one of the the first schools in the Amaras. Later he also opened schools on Tsor, Khachen, Haterk. Famous and talented teachers taught in those schools. They worked hard and due to their efforts there soon appeared spiritual colleges and universities and they later became centers of education and science.

One of the outstanding teachers was Hovhannes Sarkavag (Deacon) Imastaser from Parisos province of Artsakh by birth. Hovhannes Imastaser was a philosopher, a brilliant expert of chronology, a mathematician and a writer. He founded the University of Ani in the 11th century.

Soon the monasteries of Artsakh became centers of education. The powerful princely dynasties and the clergymen sponsored the writing of tens of manuscripts which are kept in Matenadaran. The first Armenain works of fiction started to appear from the 5th century and the first Armenian literature works were ethnic only and reflected the history of the time the author was living in. One of such works is the “Voghbk” (translated as “Lament”) written by Davtak Kertogh in the 7th century. Such outstanding men of culture and education as Hamam Areveltsi, Mkhitar Gosh and others lived and worked in the 9-13th century.

The treasury of the Armenain historiography was enriched by the works of such representatives of the Artsakhian school as Movses Kaghankatvatsi, Movses Daskhurantsi, Kirakos Gandzaketsi, Vanakan Vardapet Tavushetsi, Vardan Areveltsi, Hovhannes Vardapet Tsaretsi, Yesayi Hasan Jalalyan.

The lack of legal norms for the regulation of public life was obvious in Artsakh and Utik. The first person who tried to create a system of legal norms was David Alavkavordi.

Another personality who made progressive steps in the field of studying the laws and creating new codes of laws was Mkhitar Gosh (Gosh was his nickname which ment scanty-haired or scanty-bearded)

“The Code of Laws” by Mkhitar Gosh was so perfect that it was used for about 700 years not only in Armenia but also in several other countries.

The Armenian architecture which has centuries-old traditions developed to a new and better quality in the early medieval time. In the 4-8th centuries monasteries of Amaras, Tsitseranavank, Glkho or Horeka, Yeghishe Arakyal ( tr-d as “apostle Jeghishe”), temples Vachagan Barepasht, Okht Drnani, Khozhoraberd, churches in Mokhrenis, Sghnakh, Partav, Getabek) were built.

The tradition of building hewn-in-stone churches took a new course in further periods. The masterpieces of this tradition are the hewn-in-stone churches of Ayrivank, which were built by the order of the princes from the Proshyan dynasty.

In the 9-13th centuries many valuable architectural constructions were erected. They are Tarkmanchats monastery complex (989), St. Astvatsatin (1071) in Haghartsn, st. Astvatsatsin (1198) in Makarvank, st. Nshan (1190-1200) in Nor Varagavank, the Red Church (1221) and the cathedrals of Goshavank (1191-1241), Dadi Vank (1214) in Varanda, the Cathedral of Khoranashat (1211-1222), the main churches of Goshavank (1191-1214), Gitchavank (1241-1248), the complex Bri Yeghtzi (1230), the church of Sulok (1279), st. Astvatsatin (1301) in Tsar and finally the monastic complex of Gandzasar(or St Hovhannes Mkrtich) which is considered to be one of the masterpieces of the Armenian architecture. The Russian scientist A. Jakobson referred to Gandzasar as “the encyclopedia” and “pearl” of medieval architecture. Though the coming years and centuries (15-18th centuries) were difficult ones, new churches were built in different settlements of Artsakh.

Tens of medieval one-bay and multi-bay bridges have been preserved upon such rivers as Araks, Tartar, Khachenaget, Hagari, Hochants. The most interesting of them are the bridges of Khudaperin which are 750m. far from each other and stretch over Araks.

A large number of medieval tombstones have been preserved up to our days in the cemeteries of Artsakhian old settlements. In medieval times people decorated the tombstones with the sculptures symbolizing eternity and other Cristian ideas, as well as sculptures of musicians, military-men with their horses, Armenian clergy-men and peasants in their national dress.

Throughout the medieval era, the art of making cross-stones (khachkars) developed in an unprecedented way in Artsakh. This branch of art was developed only by the Armenians. Thousands of khachkars have been preserved up to our days.

The oldest Armenian khachkar (cross-stone) dates back to 853 and is in st. Hakoba temple(one of the oldest seats of the catholicos), which is near village Kolatak, Martakert region (former Metsarank district).

Dadi Vank also has two famous cross-stones which are unique in their artistic perfection. After seeing the cross-stones (1873) Herman Abikh wrote, “It seemed to me my feelings were oppressed by impressions and then I realized that it is not everything that can be expressed by words”.

Throughout centuries the hordes of the enemy occupied part of the lands of Artsakh. They ruthlessly broke most of the khachkars and used them simply as building stones. The so called ”white genocide”, i.e. the destruction of everything that is Armenian, is going on even in our days in such places as Nakhijevan, Northern Artsakh, Western Armenia.

One of the seperate branches of decorative applied arts is carpet-making. The dragon-, snail- and eagle-carpets of Artsakh are especially famous. Collections of Artsakhi carpets are exhibited in many museums of the world. The oldest Armenian carpet with memoirs dates back to 1202. It was woven in Banants village (Artsakh) and is kept now in Vienna.

The Arab sources spoke about the craftsmen of the eastern Armenian provinces with great admiration. One of them named, Al-Maksudi, wrote that carpets, vordan karmir (special red paint), covers and paints made in those provinces did not have their equals anywhere on the earth. Thus due to all their cultural achievements and the unbreakable will, the Artsakhians survived in the ages full of tyranny and other severe experiences.

When Eastern Armenia (including Artsakh) became part of the Russian Empire the Armenian people did not achieve the desired freedom. Actually the yoke of Persia was substituted by that of Russia. Though the Armenian meliks did not spare the least effort to help the Russian royal court, they were deprived of their own estates and even their rights. Meanwhile the Tatar khans and beks placated the Russian officials and became the owners of the Armenian villages and the property of meliks.

Considerable changes were also made in the form of governing the country. Artsakh was first included in the Caspian region, later it was within the province of Shamakh and starting from 1968 it was part of Yelizavetpol province.

On March 11, 1836 the government adopted a charter abolishing the patriarchate of Gandzasar.

The only positive change that occurred during the rule of Russia was the prospering of Shoushi. It prospered day by day and it soon became one of the Transcaucasian centers of crafts, trade and culture. In 1847 it was given the status of a town. Shoushi gradually became more and more beautiful, it grew larger and looked like a real Armenian town. In the end of the 19th century 33.252 people lived in Shoushi. 20.584 of them (i. e. 62 %) were Armenians. The foreigners who visited Shoushi called it “small Armenian Paris”.

In the nineteenth century Shoushi had numerous trade-ties with foreign countries. According to the data of 1880 there were 952 trade and industrial-enterprises in Shoushi. The issue of German newspaper (November 15, 1846) “Algemeine Zeitung” compared Shoushi with the Gibraltar of Caucasus. In 1900 the 29% of the industrial enterprises of Shoushi belonged to the Tarumyans, Hakhumyans, Ghoukassyans, Mayilyans who were all Armenian by birth. With the donations and protection of the rich men of Shoushi Armenian churches, schools and other centers of enlightenment were opened not only in their homeland but also in Paris, Moscow, St. Petersburgh, etc. The prospering Shoushi attracted the elite of the Armenain intelligentnsia. Thus there lived and worked such outstanding Armenian personalities as Pertch Proshyan, Manuk Abeghyan, Hratchya Atcharyan, Leo, Muratsan, Spiridon Melikyan. Thanks to the Armenian businessmen and intellectuals new schools and centers of culture were founded (the Parish school and Realakan College among them) the graduates of which became famous scientists.

The picture of the cultural life of Shoushi will be incomplete without the introduction of its theatres and theatrical groups.

The first professional theatre of Shoushi was the Khandamiryan. The theatre was founded in 1891.

Such popular artists as Siranuysh, G. Petrossyan, H. Abelyan, G. Avetyan, H. Zarifyan, V. Papazyan, A. Voskanyan, O. Gulazyan came on tours to Artsakh (They performed plays mostly on the stage of the Khandamiryan theatre). Artsakh (Shoushi) was the birthplace of the famous actors Grigor Avetyan, Gurgen Gabrielyan, Vagharsh Vagharshyan.

At different times such famous Armenian singers and composers as Komitas, Cristaphor Kara Murza, Arshak Kostandyan, Beglar Amirjanyan, Nerses Shahlandyan (soloist of theatre), Grigor Syuni (Mirzoyan), Daniel Ghazaryan, Nikolai Teymurazyan, Yeghishe Baghdasaryan had concerts in Shoushi.

Shoushi was also the birthplace of the famous artist Stepan Aghajanyan and the sculptor Hakob Gyurjyan.

However the 20th century brought new problems for the Armenians of Artsakh. There was an obvious antipathy between the Armenians and the Caucasian Tatars. The Czarist authorities skillfully used that interracial conflict for their benefit. There were the Armenian-Tatar conflicts in Baku, Nakhijevan, Shoushi, Gandzak and other cities which took place through 1905-1906 and 1917-1920. Again the Armenian civilians living in peace died and again blood was shed.

The Armenian again became the victim of the obvious interest of its “relative” whom it trusted very much. The sons of Artsakh were concerned much with the slaughters in the eastern Armenia, and of course, with the genocide of the Western Armenia. Tens of fedayees from Artsakh, Torgom, Khanasori Vardan, Nikol Duman, Menak among them, did not spare even their lives and hurried to help their brothers fighting in the distant mountains.

In the result of the February and October coups (revolutions) the political structure of the Russian Empire changed. In order to face the new battle-calls a governmental body- an interparty bureau was formed in Shoushi in 1917.

The bureau was formed due to the efforts of the political forces of Artsakh, particularly with the help of the Armenian Revolutionary Federation. The authority of the new bureau was accepted not only by the Armenians of Artsakh but also by such ethnic minorities as the Tatars and the Russians.

On May 27, 1918 the Muslim (Azeri) Musavat party declared the districts of Baku and Yelizavetpol to be Azerbaijanian and started to claim to Karabakh and Zangezur, the constituent parts of Armenia. And thus a new state was outlined on the world map, a state which had neither historical nor ethnic belonging principle in its basis. The state was born to realize the plans of great powers and Pan-Turks and to liquidate finally the Armenian question.

Here is what general Anton Denikin wrote about the newly proclaimed republic, “Everything was artificial in the republic of Azerbaijan-even its name is borrowed from the same name province of Persia. The territory which is made up of the Lezghin Zakatala, the provinces of the Armenian-Tatar Baku and Yelizavetpol and the Russian Mughan is artificial. The birth of this republic is one of the whims of the Turkish policy because it wants to have a standard-bearer of pan-Turkism and pan-Islamism in Cucasus, too. This republic has an artificial statehood and finally the Azeri government is kept in an artificial way- first by the will of Nuri pasha, then thanks to general Thompson and later simply automatically”.

Thus this artificially born state started claiming to the Karabakh and Zangezur which are the historical parts of Armenia.

The Armenians could easily see the ghost of the imminent war.

So it was necessary to start a self-defense and to preserve the sovereignty of the land. For this purpose on July 22-26, 1918 the first congress of Armenians of Karabakh was convened on the initiative of Dashnaktsutiun party (ARF). Mountainous Karabakh was declared an independent political entity. National Council and a democratic Government of seven members were elected. On October 18, 1918 the volunteer corps formed by the people of Artsakh completely defeated a Turkish military detachment in the village of Msmna of Varanda region. During the next bloody fights hundreds of Armenian villages and the Armenian district of Shoushi were burnt to the ground. On April 17, 1920 the government of the Republic of Armenia sent Dro and Nzhde, to Mountainous Karabakh in order to help the local volunteers. However the overall glee was darkened by the establishment of Soviet power in Azerbaijan in 1920.

On May 12, 1920 the regiments of the 11th Red Army sovietisized Karabakh. The moment was quite convenient; Azerbaijan was a “soviet state” and the bolshevik prophets considered Armenia “an agent of international imperialism”.

The bolsheviks who were all infatuated with the mania of bolshevism were eager to please their ally, Turkey.

On July 5 the new cession of Caucasus Bureau of CPR was convened. Without any discussion or voting the cession arbitrarily decided to annex Mountainous Karabakh to Azerbaijan.

In this connection it is worthy to recollect the words of Alexander Solzhenitsin. “... Ilyich himself was the first to consider the issue of borders not of the first importance. It did not matter for them from where to cut a land; they were to gain the favor of Turkey, the bosom-friend of the Soviets. So Karabakh was cut from Armenia and annexed to Azerbaijan”.

In order to cut off Mountainous Karabakh from Armenia on July 1, 1923 the Committee of Central Affairs of Azerbaijan adopted a declaration on “The proclamation of the autonomous region of Mountainous (Nagorno) Karabakh”. A “Kurdian province” was estsablished on the western part of mountainous territory of Karabakh- on the part that lies between the banks of Araks and the northern slopes of Minor Caucasus mountain range. Thus Azerbaijan cut off Artsakh from mother Armenia and 107 Armenian villages were cut off from the region.

The mountainous country (Artsakh) was writhing with pain under foreign yoke. Again the Armenian peasant took up arms instead of plough. Tevan Stepanyan started a liberation struggle against Azerbaijan. However the Azeri authorities persuaded the commandership of the Red Army to deploy troops in the front of Karabakh and to oppress the movement.

For about 70 years the Armenians of Mountainous Karabakh were under a colonialist pressure. Azerbaijan undertook all means to hamper the economic growth and the cultural development of the Armenian autonomous region.

On the other hand in the result of the discriminative, hostile policy the number of the Armenians migrating from the autonomous region of Mountainous Karabakh, increased day by day. On the other hand more and more Azeris came to the region.

Soon the number of the region’s Armenian population decreased from 111,7 thousand to 123,1 thousand (1979), and the number of Azerbaijanian population increased from 12,6 thousand to 37,2 thousand.

That period was very disadvantageous from the political point of view, but the Armenains of Artsakh were still very optimistic. They went on with their creative activities and cared for their future. Thus town Stepanakert and the centers of the regions were built. Artsakh became one of the centers of the Armenain science, enlightenment and culture. Artsakh gave to the world such outstanding personalities as Leo, Arakel Arakelyan, Armen Takhtajyan, Artyom Sargsyan, Samvel Grigoryan, Hovhannes Adamyan, Nikolai Yenikolopyants, Aleksandr Melik Pashaev, Don Askaryan, Roman Balayan. Though the times were difficult, such famous writers, workers of culture, scientists, etc. as Bagrat Ulubabyan, Sargis Abrahamyan, Gurgen Gabrielyan, Margo Balasanyan, Benik Ovchyan did not leave their home country.

The Armenians of Artsakh participated in the World War II and contributed greatly to the Victory of the Soviet Union over the fascistic Germany. The Karabakhian fought in the deserts of Ukraine, on the banks of the Dnieper, distant Poland and foreign Czekoslovakia for his dear homeland, because he did not want her die in the whirpool of history. Twenty-one Karabakhian sons were bestowed the Order of the Hero of the USSR. Nelson Stepanyan, the famous pilot (from Shoushi by birth) was awarded the same title twice. Surprisingly enough the four Armenian marshals Hovhannes Baghramyan, Armenak Khamperyants (Sergei Khudiakov), Hamazasp Babajanyan, Hovhannes Isakov were from Artsakh by birth.

23.000 Karabakhians sacrificed their lives for the defense of the Soviet Union. They gave their lives for their homeland to go on living.

However Soviet Azerbaijan was following evil political programs – it wanted to see Artsakh without Artsakhians. And at the end of the 80s the Armenians of Artsakh had to take up arms and to defend their home.

And the embers of 1987 turned into a fierce fire. Amid the very complicated conditions a referendum was held and a petition was sent to Moscow signed by more than 80.000 Armenians. February 20, 1988 became the legal starting point of the new struggle of the Artsakhians.

Expressing the wish of the people, the Regional Council of NKAR (Nagorno Karabakh Autonomous Region) made a resolution on the secession of autonomous region from Azerbaijan and its reunification with Armenia.

However the Cremlin did not want to accept the resolution of the NKAR Council as the realization of the right of national self-determination within the country (union) would have endangered the universal rule of the party. Being encouraged by the support of the central (Moscow) authorities the government of Azerbaijan used brutal force and violence.

From February 21, 1988 large demonstrations took place in Armenia. For the coordination of the movement for Karabakh in Armenia and Artsakh and for the reclamation of Nagorno-Karabakh, the “Karabakh Committee” was established under the chairmanship of Igor Muradyan.

The national religious histery of Azerbaijan became more furious and grew into the massacres of the Armenain population in such settlements of Azerbaijan as in Sumgait, Baku, Kirovabad, etc. Thousands of Armenians became refugees. The massacres in Sumgait were considered to be part of the political plan of Azerbaijan. This inspired those who did it and incited them to new crimes.

The massacre and the exodus of the Armenian population in Sumgait and other Azerbaijanian settlements did not depress and suspend the Armenian people, instead, it rallied them around national ideas and liberation movement.

The Armenian Spyurk was also disturbed. Numerous meetings and demonstrations took place in Los-Angeles, New York, Washington, Paris, Montreal, Toronto, Athens, Buenos Aires, Beirut, Sydney and other foreign cities.

However, the center (Moscow) was firm and inexorable. Encouraged by the pro-Azerbaijanian policy of the central authorities from the middle of 1988 the leaders of Azerbaijan forced the Armenians out of Baku, Kirovabad, Shamkhor, Khanlar, Dashkesan and other territories. The physical existence of the Armenian population of the NKAR was also exposed to danger.

The region was to be governed by the republican organization committee under the chairmanship of V. Polianichko and J. Safonov.

Through May-June 1991 the troops of the Soviet army and the special Azeri armed detachments (OMON) carried out a military operation called “Coltso” (Russian for “circle”). They attacked the sub-district of Getashen and the villages of Shahoumyan district with tanks, armoured cars and military helicopters.

The annihilation of the Armenains of Artsakh (the autonomous region of Mountainous Karabakh) was considered to be the action which could result for the Azeris in cleansing the historical Artsakh from the Armenians.

In June 1991 the enemy raised to the ground more than 20 villages of Martakert and Hadrout. Hundreds of women, children and old men fell victim to their violence, more than 700 people (mostly young and middle age men) were taken as captives and then tortured in Azerbaijani prisons. Thousands of people left their small homeland and became refugees.

The Armenians of Artsakh who lost all hopes to acquire the support and protection of foreign countries, took up arms in order to decide their fates themselves. Thus the first volunteer groups were recruited and they soon counter-stroke the enemy in Shahoumyan, Getashen and Mountainous Karabakh.

But unfortunately the Armenians suffered losses-Tatul Krpeyan, Simon Achigyozyan, Vladimir Balayan, Leonid Azgaldyan, Ashot Ghoulyan, Monte Melkonyan died in the liberation movement.

They shed their blood and gave their lives, the most precious thing they had- receiving in return eternal memory. The people that was struggling for freedom became more courageous and firm.

On September 2, 1991 a joint conference of Nagorno Karabakh Autonomy and Shahoumyan “district Soviet Councils took place, where Nagorno Karabakh was declared to be a republic”.

In all their attempts of reviving their statehood the Armenians of Artsakh followed the Constitution of the USSR and all the norms of the international laws. On December 10, 1991 the population of Mountainous Karabakh held a referendum, in which the majority, 99,89%, supported the declaration of the independent Republic of NK.

The first elections to the supreme Council of the NKR were held late in 1991.

On January 8, 1992 33 year old Arthur Mkrtchyan (Candidate of Historical Sciences) was elected the first chairman (president) of the NKR Supreme Council (Soviet).

The leaders of Azerbaijan were inraged by all those events and again one could already feel the breath of the imminent wide-scale war.

From November 1991 it started an open war against the Republic of Mountainous (Nagorno) Karabakh.

The rapid development of events made it clear that in order to fight efficiently against the enemy it was necessary to create a single strong army uniting the separate detachments of feedayins. The urgent task of the military groups was to liquidate the weapon emplacements located round Stepanakert. The severe fights ended with the liberation of Shoushi and the opening of the humanitarian corridor of Lachin on May 9, 1992.

From June 12 using the forces of the 4th Soviet Army centered in Ganja, the Azeri detachments began their attacks along the north- eastern, eastern, and the south- eastern borderlines - from Hadrout to Shahoumyan. They captured the whole of Shahoumyan district, greater part of Martakert district and a number of villages of Askeran district. The wave of thousands of refugees moved from Shahoumyan to Stepanakert and from there very often to Yerevan. Recovering from that heavy blow the self-defenders of Artsakh managed to recapture many lands and villages that they had lost.

From March 27 to the end of August 1993 the Karabakhian forces exerted such a pressure upon the enemy that they had to flee from the regions of Lachin, Kelbajar, Aghdam, Fizulli, Jebrayil, Kubatli and Zangelan.

The Artsakhians were very resolute in their fight and believed in their victory, so the authorities of Azerbaijan had to sit around the table of negotiations. Those negotiations ended with the signing of armistice on May 14, 1994.

The Karabakhian conflict entered a new stage- a stage of negotiations.

In the result of the military operations 85% of the industrial enterprises, the considerable part of transmission and tie lines, dwelling houses and apartments, hundreds of hospitals, schools, etc. were ruined. The country which was in a complete blockade was to heal its wounds and then keep pace with the political economic events and processes of the world.

In the period from 1994 to 2007 4 presidential and parliamentary elections were held. In 1994 Robert Kocharyan was elected as the president of the NKR. Arkady Ghoukassyan was elected in 1997 and 2002, and Bako Sahakyan was elected as the president in 2007.

New schools and centers of culture started to be built. It was of great urgency to care about the problems of those Armenians who fled from Azerbaijan. Of course all these changes have been made with the moral, political and material help of mother Armenia and all the Armenians of the world. Hundreds of kilometers of roads were built, tens of schools and other educational houses were opened with the donations of the Armenians living in the Armenian communities of different countries.

An army was formed which is considered to be one of the efficient armies on the post-Soviet territory. The army is the main and the reliable guarantor of the safety of the NKR and its people.

In NK new industrial enterprises have been opened. The Armenians of Artsakh who have gained their freedom and independence with the power of their arms, now live and work peacefully. However almost all of the Artsakhian Armenians have a life-long dream. They would like the NKR be an island of peace and prosperity.

On December 10, 2006 they said “Yes” to the Constitution of the Republic of Mountainous Karabakh.

The unwreckable ship of the Artsakhian people has crossed the stormy ocean, fought against evil and enemies and reached the harbour of the 21st century, which is a haven for opening new horizons.

The NKR is now building its statehood, it overcomes the difficulties which are common for all small and economically weak republics. This newly proclaimed republic asks the world powers to have a fair trial of the problem and to recognize its independence.

Today the Armenians of Artsakh with their peaceful and creative work try to have a share in the universal values and want to feel themselves the inextricable part of the global community.

République du Haut-Karabagh

La nature et l'histoire du Karabagh ont donné naissance à un type de peuple particulier, aujourd’hui répandu dans tout le monde, les habitants du Karabagh (les karabaghsis) qui peuvent être partout reconnu très facilement. Doué d'une envergure puissante, d’un courage dévoué, incliné vers l'audace risqué, d'aplomb, respectant le patriarcat dans la vie familiale: sont les traits de caractères des habitants du Karabagh, renforçant les anciennes vertus arméniennes flétri des cruautés de l'histoire du Karabagh, gardant son apparence propre.

Sergei Gorodzetski

L’Artsakh occupe le territoire montagneux du Sud-est de la Transcaucasie et la partie extrême orientale de la Grande Arménie. A l'Ouest, ses frontières s'étendent jusqu'aux côtes orientales du lac Sévan, au Sud –Est il a comme frontière la fleuve Aghvano (Hagar), au Sud la fleuve Eraskh (Araxe), à l'Est il s'affronte au bord du champ Moukhavank et au Nord il s'aligne par la chaîne du Karabagh.

Le territoire d'Artsakh a une superficie montagneuse, tour à tour plissée. Son altitude moyenne est 1100 m. Les plus hauts sommets d’Artsakh sont Guiamich, Mrav, et Quiris. On a l'impression, que c'est grâce à Dieu et de ses mains que toutes les cimes de ces montagnes ont formé une forteresse.

Ce n'est pas par hasard que les historiographes du Moyen Age nommaient l’Artsakh, le monde d'Artsakhmor. Les montagnes d'Artsakh sont pittoresques, couvertes de fleurs multicolores et entourées de la verdure végétale. Les forêts occupent 35% du territoire d’Artsakh. .

Durant des siècles pour les habitants d'Artsakh, la forêt était non seulement un moyen de gagner sa vie, mais aussi elle était un objet de culte. Jusqu'à présent, ils existent des arbres sacrés dans plusieurs bourgs d'Artsakh. Mais celui le tndjri de Skhtorachèn a un charme et une signification particulière pour tous les arméniens. Vingt fois séculaire, il était le témoin de la joie et de la tristesse des habitants d'Artsakh. Sur l'ombre de ses feuillages épais ont reposé le premier catholicos de tout les arméniens Grégoire l'Illuminateur, Saint Mésrop Maschtots, Vartan Mamikonian, Raffi, Avétik Issahakian et autres grands hommes de l'Arménie.

Les chaînes et les montagnes ont une forme plissée et se séparent l'une des autres de gorges très profondes et des vallons dont la charme est incomparable avec ses fleuves et rivières murmurants. Les rivières Tartar et Khatchèn, Karkar et Ichkhanaget offrent une richesse suffisante aux arméniens de ce territoire.

Le territoire est riche surtout en minerais et de différentes variétés de pierres. On a découvert des réserves d’eaux minérales. Depuis des temps immémoriaux, on connaît l'eau minérale chaude ou le bain royale (Baghnik arkounakan). Dès le Moyen âge cet endroit était la résidence d'été des rois arméniens qui venaient de l'Est avec leur armée.

Les matériels archéologiques, des sources arméniennes et étrangères prouvent, que l'Artsakh avait été habité par les artsakhiens depuis des temps les plus anciens. Ici on peut trouver des ruines et des vestiges des forteresses, des bâtiments et des citadelles de l'âge de pierre et des époques les plus anciennes, des objets d'artisanat, des bijoux et des outils enterrés sous le sol.

Les matériels relevés du rochet paléolithique du village Azokh de la région de Hadrout, attirent notre curiosité d'une manière spéciale, particulièrement les ossements des populations préhistoriques. L'archéologue français Henri Lumleine a visité la caverne d'Azokh, en étudiant ses matériels riches et divers, il a déclaré que « ce sont des preuves qui nous montrent l'existence d'un foyer d’une des civilisations les plus anciennes sur la terre, et avec la science, nous avons la possibilité de voir que cette terre montagneuse était aussi nourricière dans le processus de la création de l'homme ». Actuellement les archéologues d'Angleterre et d'Espagne effectuent des fouilles avec leurs collègues arméniens et découvrent des nouvelles pistes de l'existence de l'homme antique et de ses activités .On a trouvé aussi des matériels intéressants dans les cavernes de Taralar et de Karin Tak.

Les montagnes d’Artsakh sont riches en monuments, surtout par les peintures rupestres. Ils couvre une grande période chronologique et se datent du 7ième millénaire av. J.C. jusqu’au 1ier millénaire. Les sites les plus riches par leurs peintures rupestres sont la région de Kharavatchar et les environs du village Tarout de la région Hadrout.

L’existence de plusieurs variétés de pierre favorise aussi au développement de l’art architectural et de la construction.

A l’age du bronze, dans les provinces Orientales de l’Arménie on a construit des forteresses cyclopéennes. On peut trouver de pareilles forteresses dans la région Kachatar sur une pente tout proche de la rivière Hontchats. Selon Orbélian c’est le Khojorabèrd, que les kurdes occupants appelèrent Gavourlava, c'est-à-dire une forteresse des infidèles.

Durant les recherches et des travaux agricoles on a trouvé beaucoup d’objets d'artisanat, des bijoux, des statuettes en forme d'oiseau, des animaux et d'homme, des ceintures de bronzes avec des gravures des cultes très finement ornées, y compris des poignards, des boucles etc.. Ses objets de valeurs crées par l'humanité durant des millénaires, se trouvent actuellement dans le musée d'Histoire Nationale d'Etat d'Artsakh, aussi bien que dans les musées de Saint-Pétersbourg et d'Allemagne. Malheureusement une certaine partie des objets de valeurs historico-culturelles trouvé en Artsakh on été transféré à Bakou, où ils sont représentés en tant que des valeurs de la culture des azéries. Des décennies auparavant, le célèbre orientaliste R.Virkov a examiné les matériels trouvés de différents côtés du haut plateau d'Artsakh, et en comparant les uns avec les autres, il a écrit: « Mêmes les petites fouilles montrent que les peuples les plus anciens qu'ont vécu de Gougarkh, jusqu'au terrain de la rivière Tartar, sont les mêmes représentants de ce peuple».

Selon célèbre humaniste Bounak « Les arméniens d’Artsakh appartiennent non seulement au type arménoïde de la famille de la langue indoeuropéenne, ils sont aussi des représentants absolus de cette nation autochtone».

En Arménie historique, vers les I - III millénaires av. J.C., après la fin de la formation du peuple, se sont apparus les premières formations d’Etat, dont le royaume d'Ourartou ou royaume de Van ou d'Ararat jouait un grand et important rôle. Au début, il était un petit Etat et s'étendait sur les environs côtiers du lac Van. Après il se développe et étend son pouvoir presque sur tout le territoire de l'Arménie historique. Sous le règne du roi Arguichti Ier, l’Artsakh était sous la protection du royaume d'Ourartou, dont l'existence est prouvé par l'écriture cunéiforme du roi Arguichti trouvé à Kotaik, dans laquelle il mention la ville Tzar, dont le nom correspond au bourg Tsar, qui était un siège des mèliks, et au village actuel de Tsar de la région de Karavatchar.

Dans les inscriptions du roi Sardouri II du royaume de Van, on rencontre les toponymes Ourtékhéni ou Adakhouni, qui sont harmonieux au prénom d'Artsakh.

La majorité des échantillons des matériels qu’on a trouvés dans les fouilles de Stéphanakèrt et Khodjalou sont liés avec le royaume de Van.

Durant la période de la règne des deux dynasties : Orontides (ou Yèrvandide) et des Artaxides (Artachès) les provinces d'Artsakh et d'Outik restent encore sur le territoire du royaume uni. Les historiographes grecques et romains témoignent que les frontières orientales de l'Arménie passaient par le fleuve Koura.

Au 2ième siècle av J.C., les forces armées recrutées d'Artsakh ont favorisé à l'élargissement des frontières du pays sous le règne du roi Artaxias (Artachès). Selon l'historien grec Strabon pendant cette période l’Artsakh exportait des chevaux militaires en grande quantité. En parlant d'Artsakh en tant que témoin, il assure que l'Artsakh se trouve au fond du royaume de la Grande Arménie. En plus, l'historien arménien Moïse de Khorène (Movsès Khorénatsi) nous renseigne sur le roi d'Artaxias (Artaches) qui nomme Aran, l'un des descendants de Haïk, gouverneur général de la Mésopotamie, de Koura à l'Araxe, c'est à dire gouverneur général des provinces d'Artsakh et d'Outik. Au nom de celui-ci est directement issue la famille princière Arnachahik, qui régna sur les côtes orientales de l'Arménie.

Le roi Artaxias (Artachès) a été remplacé par son petit-fils Tigran le Grand, qui donna au pays la plus grande extension qu'il n’ait jamais connue dans l'histoire, s'étendant de la mer Méditerranée à la mer Caspienne. La Grande Arménie a été influencée par la culture hellénique, qui avait un goût pour l'urbanisme.

En Arménie, Tigran le Grand a fondé 4 cités et les a appelés par son prénom. Au pied de la montagne Vankasar il a fondé la cité Tigranakèrt, dont les turcs occupants ont renommé Giavourala, démontrant d'une manière indirecte la généalogie arménienne. Celle-ci existait, même pendant le Moyen âge.

En 2006, grâce aux applications des archéologues on a trouvé les anciennes constructions de Tigranakert, démontrant à ses opposants que dès les temps de Noé ce territoire avait l'esprit et de l'âme arménienne.

Dès le règne de l'empereur Néron, on considérait l’Artsakh comme l'une des provinces d'Arménie dont témoigne la carte de marbre du monde de cette époque gravé sur le mur, qui actuellement se trouve actuellement à Rome.

Ce fait a été inscrit par les chroniqueurs grecs qui ont vécu de I -V ième siècles apr. J.C.

Impressionné de ses faits incontestables, un homme public et de science de la première partie du 19ième siècle, azéri Abasse-Kouli- Bakhikhakov, a avoué « Selon plusieurs circonstances et des renseignements reçu de différents sources, on ne peut faire qu’une conclusion : la rive droite de Koura appartenait au territoire de l'Arménie jusqu'au lieu ou se mêlaient l’Araxe et la Koura ».

Mais en 387, selon l'accord perso – byzantin, le royaume de la Grande Arménie se partagea entre deux Empires tyran, en 428 après la chute du royaume des Arsacides (Archakouni), pour affaiblir les forces de défense des arméniens, en 450 les provinces d'Artsakh et d'Outik seront rattachées au royaume d'Albanie (ou Aghvank) par l'Empire Perse.

Bien que l'Arménie fût partagée en plusieurs parties, les forces patriotiques des arméniens ont tout de même fait de leur bien pour garder l'unité du pays et résister à la politique de conversion que menait l'Empire Perse. Les provinces arméniennes les plus orientales étaient engagées volontairement dans le mouvement de la libération. On luttait de cette façon à Avaraïr, à Sardarapat et de la même façon à présent.

A la tête de l'armée de Vartan, les bataillons d'Artsakh et d'Outik ont remporté une brillante victoire à l’approche de l’hiver près de la ville des rois d’Arménie Kharkhar. Les combats les plus cruels se sont déroulés le 26 mai en 451 au bord de la rivière Tghmout, dans la plaine d'Avaraïr.

Les villageois, les soldats, les nobles et les moines de toutes les provinces d’Arménie venaient défendre leur patrie à tout prix.

Les braves hommes d'Artsakh, à la tête du prince Beck Arnachahik, en s’appuyant l'un à l'autre se sont battus à Avaraïr, en versant de façon dévouée leur sang dans le champ de la liberté.

On a construit plusieurs monuments sacrés : des églises, des chapelles pour commémorer la mémoire des martyres d'Avaraïr. Entre les villages Varandaï Avétaranats, Sargachèn, Vérin Tarvard et Mochmahat sur la colline se dresse le monastère de Révond érigé en l'honneur de la lueur de l'ésprit d'Avaraïr celui du catholicos Révond Erets. Les églises de la région d’Amatouk, ainsi que des villages de la région de Mouchkhamat ont été construits en l’honneur de Vartan Mamikonian.

Au 5ième siècle après la forte insurrection anti-persane, la famille princière Arnachahik d’Artsakh et d’Outik devient puissante et forma un royaume.

Le roi Vatchagan dans le but de renforcer les fondations de l’Etat et d’animer la vie spirituelle, comme nous le rapporte Movses Khorenatsi: « il a construit des églises au nombre des jours de l’an » et s’est engagé avec zèle à l’extension de la littérature arménienne.

A la première moitié du 7ième siècle, la paix qui régnait en Arménie a été troublée par les invasions arabes ; afin de résister aux ennemis dans plusieurs provinces on a construit des forteresses et parmi elles, Handabèrd , Katcharakabèrd, Khitich, Chikakar.

Les batailles les plus cruelles se sont déroulées en 850 à Disak. L’historien Tovma Artsrouni nous renseigne que le calife envoya en Arménie une armée composée de 200 mille personnes dont la tête un capitaine turc dans l’objectif d’arrêter le mouvement anti-arabe au prix de sang. L’armée du calife, détruisit et brûla la capitale de la Géorgie, Tizbon ainsi que la plupart des provinces de l’Arménie.

Mais l’élan qu’avait l’armée sanguinaire de Bougha s’est arrêté à Disak. En assiégeant la forteresse Kiche, qu’il attaqua l 28 fois durant une année, chaque fois il fut obligé de se retirer en éprouvant un échec honteux. Cette lutte était si prenante, que l’historien qui décrivait l’histoire de la famille Artsrouni, estimait à sa juste valeur le prince Esaï Hassan Djalal qui dirigait la défense de la forteresse, de tous les princes de la famille Artsrouni.

Car Bougha était incapable de vaincre les défenseurs arméniens, il se comporta à la façon typique de son peuple et recourt à la ruse : il a fait apporter un document de la part du calife selon lequel il invitait Esaï à Baghdad dans le but de mener des pourparlers. Mais notre cavalier et capitane Esaï, était autant courageux et invaincu que naïf, car il n’aperçu pas des ruses de l’ennemi Et au résultat, il a été décapité dans une prison à Baghdad.

Pour commémorer les combats des princes Esaï, Khitch et autres, on a construit au 10ième siècle l’église Saint Karmeravor dans le village Toumi de Disak sur le bas-relief duquel s’est inscrit cet événement. Actuellement ce bas –relief se trouve au musée de l’Histoire d’Etat d’Artsakh, car l’église a été détruite sous le pouvoir Soviétique.

Les révoltes du peuple arménien contre les arabes n’étaient pas vaines, car ils ont abouti à l’établissement d’une indépendance En 885 le califat a reconnu Achot Bagratide en tant que roi des provinces de la Grande Arménie. Cette fois aussi on aperçoit l’Artsakh au sein du territoire de l’Arménie.

Les sources arabes du 9-10ièmes siècles témoignent que toutes les villes qui se trouvaient sur la route de Partav à Kharvatchar et qui menait à Dvin appartenaient au royaume d’Achot Bagratide ( Bagratouni).

Au 9ième siècle dans la partie Sud-Ouest d’Artsakh se constitua la principauté de Khatchèn. Cette principauté devient tres puissante à la fin du 9ième siècle sous le règne du prince Arnachahik. Il a pu élargir sa principauté au delà du fleuve Koura jusqu’au district de Kambédjan, qui avait déjà une population arménienne jusqu’au début du mouvement d’Artsakh. Les Arnachahik ont construit beaucoup de forteresses inaccessibles dans les différentes provinces : celles de Katcharakabèrd , Khatchènabèrd, Levonabèrd, Djrarbèrd , de beaux khachkars et des complexes monastiques.

Les descendants de la principauté de Khatchène sont les Vartanguians de Hatherket Sahak Sévada, de Gardman, les Dlenians, et des Khalbakians –Prochians.

Au 10ième siècle suite aux efforts du petit-fils de Sévak, Sévada, au bassin supérieur de la rivière Chamkhor se constitua la principauté de Parissots, dont la frontière au nord s’étendait jusqu’au fleuve Koura. Pharissots avait une capitale, qui se trouve actuellement sur le territoire d’Azerbaïdjan, près du village Khalaquend. L’un des représentants de cette famille : Ochin, se déplaça en Cilicie et devint le propriétaire de la forteresse Lambron et de ses alentours. L’un des successeurs d’Ochin était Hétoum 1, qui est issue de la famille princière de la Cilicie : Hétoumides.

Les arméniens d’Artsakh dans tous les quatre coins du monde étaient toujours considérés comme des créateurs et fort d’esprit face aux malices en continuant de construire leur avenir.

De l’autre coté de l’Artsakh, près du fleuve Araxe au 9ième siècle se constitua une autre principauté celle de Disak. Ici régnaient les successeurs du prince Esaï : les rois Gagik et Vatchagan. Jusqu’à présent près d’un endroit juste derrière le siège des rois Toumak, l’une des pierres tombales du mausolée des princes Disaks est nommé par les habitants de ce lieu «  tombeau du roi » et les ruines du bâtiment non loin du mausolée sont connues en tant que « palais du roi. »

La vie prospère des autorités du 11ième siècle a été altérée suite aux invasions des Turcs Seldjoukides. La paix en Arménie fut troublée. Ce fut la première fois dans leur vie, que les arméniens, ne se sont plus sentis protégés dans leur « foyer ». Ils sont entrés dans un nouveau millénaire en sentant à côté d’eux l’haleine d’un peuple nomade et étranger qui respectait des valeurs différentes. Les turcs, ont fondé leur Etat sur les territoires des arméniens et des grecs en répandant le crime et la cruauté sur les peuples premiers. C’est dans ces conditions que les arméniens d’Artsakh, se sont retirés dans les montagnes en gardant leur identité nationale.

Des nouvelles époques se sont écoulées. Les Zakarian ont réussit à libérer les provinces Nord-Est de l’Arménie.

Dans le but de conserver l’unité de l’Arménie les princes Zakarian se sont alliés avec les principautés les plus puissantes se différentes provinces. Kornichah : la femme du propriétaire du Khachène intérieur Vartang-Tanguik, était la fille de Sarkis Zakarian, chef de l’armée géorgienne et arménienne, leur fils s’appelait Hssan-Djalal Dolan. Dont le nom a été pris par leurs descendants durant plusieurs siècles et ont été nommés les Hssan-Djalalians, dont les exploits ont été connus par plusieurs générations. On appelait ainsi de la même façon les ecclésiastiques, qui représentaient la même famille princière et selon le droit de l’hérédité durant la deuxième moitié du 13ième siècle ils dirigeaient l’épiscopat de la province et dès le 15ième siècle, le siège patriarcal Oriental était à leur pouvoir. Le prince Hssan –Djalal a été considéré en tant que «  roi suprême et puissant de la province d’Artsakh ».

On a destitué le prince Hssan –Djalal à cause qu’il a participé à l’insurrection mongolo- tatare. Ses reliques selon ses voeux écrits dans son testament reposent dans le gavit (narthex) du monastère de Gandzassar.

Le prince Hassan du Haut Khatchèn (ou Tsar) s’était marié avec l’autre fille de Sarkis Zakarian, Dope. La princesse était une femme d’action qui avait une large conception des choses, dont les activités dévoués envers les arméniens ont donné le droit de nommer sa famille princière de son nom « Dopian ». Le centre du siège de la principauté était Tsar, qui actuellement se trouve dans le village Tsar de la région Karavatchar. Même maintenant, sur place on peut trouver encore les églises qui furent construites par la princesse.

Les plaies sanglantes du peuple arménien n’étaient pas encore prêtes à se cicatriser, quand aux années 80 du 14ième siècle les vagues de Lanck-Thémour, ont envahis la Transcaucasie.

Après commencèrent les invasions des tribus des peuplades nomades karakoïlou et arkoïlou de la Turkménie.

Les descendants de la famille du prince (qui dirigeait la province d’Artsakh) Arnachahik d’Artsakh, face aux cauchemars des terribles dominations des despotes, se sont déplacés et se sont restés dans les localités montagneuses inaccessibles en espérant de jours meilleurs.

On a conservé le manifeste du karakoînlou Djahnchah dont il reconnaisse le pouvoir des Mèliks en tant que les chefs d’Artsakh..

Malgré que les Mèliks avaient un pouvoir absolu sur leurs possessions, en Artsakh fonctionnaient les principes de la démocratie, même dans des circonstances les plus difficiles telles que la guerre ou les habitudes du moyen age, étaient conforme à la civilisation moderne, plutôt celle de l’Europe. D’habitude, aux Mèliks succèdent leurs fils aînés. Mais ils assumaient leurs obligations et leurs droits seulement après avoir reçu l’accord collectif du peuple. Cette unité du peuple et celles des autorités sont devenues les gages de la conservation fondamentale et de l’indépendance nationale.

Dès le début du 16ième siècle jusqu’aux années 30 du 17ième, l’Arménie était le théâtre de la guerre entre la Turquie ottomane et l’Iran, qui prétendaient prendre la priorité politique en Asie.

Bien informé d’exploit des soldats arméniens, les chahs perses essayèrent d’user des forces des Meliks d’Artsakh contre la Turquie et dans le but d’encourager le système des Meliks, ils ont légitimisés leurs droits et obligations.

La plupart des Mèliks d’Artsakh, y compris le Mèlik de Khatchtar Haïkaz, avaient une autorité importante dans la Cour Perse.

Voici la vue actuelle du palais de Mèlik Haïkaz, qui se trouve dans le vallon de la rivière Aghavno.

Le Chah Abbas encourageait les Mèliks d’Artsakh, mais aussi il prévoyait un danger : celui de l’unité d’Artsakh et du Siounik, donc, pour éviter des futurs complications, il a fait déménagé des peuplades kurdes et les a installé entre les deux Mèlikats : du bord de la rivière Araxe jusqu’àu pied de la montagne Mrav.

Mais les nouveaux venues, n’ont pas aussitôt réussit à posséder le territoire arménien. Dont prouvent les restes des églises, des chapelles et des centaines de khatchkars à Karavatchar ainsi que les régions de de Kachatar.

Au début de 18ième siècle il y avait environ 140 petits et grands villages sur le territoire de Karavachar.

Au début de 18ième siècle, l’Etat Perse s’ébranla à cause des actes schismatiques internes. Et les peuplades Lésguines du Caucase, en profitant de cette situation ruinèrent et pillèrent deux fois par an les territoires de Koura, d’Araxe et de Mésopotamie.

Dans le but d’arrêter ses invasions destructrices, qui se répétaient périodiquement, les Mèliks d’Artsakh, qui fonctionnaient séparément, réunirent les forces de leurs citadelles inaccessibles, en créant une alliance organisée, qui est mentionné dans l’histoire arménienne au nom des seghnakhs. Les forces centrales des Seghnakhs ont été centralisés dans les provinces de Djanabèrd et Gulistan et sur les pentes de la montagne Mrav qui est connu comme Grand Seghnakh, dont le chef et l’esprit était le catholicos de Gandzassar, Essai –Hassan Djalalian.

Une partie de l’armée arménienne s’installait sur la pente de la montagne Kirs : sur le territoire des villages Avétaranotzs et Seghnakh ainsi que la ville de Chouchi actuelle. Jusqu’à présent on peut trouver des ruines de ces enceintes de la défense à Chouchi. Le petit Seghnakh dirigeait le capitaine nommé hariourapet.

Cette fois –ci, les arméniens du haut plateau étaient destinés à se défendre de l’ennemi le plus dangereux, les Turcs. A l’aube de 1725, l’armée arménienne, avec à sa tête le Mèlik de Disak : Egan et Gaiané : la fille de mèlik Karnade, extermina le régiment turque composé de 5 000 personnes à Vranda.

La guerre turco arménienne devenait de jour en jour plus féroce et sans pitié. Mais après les batailles dures et de longues durées, la plupart des habitants de ce territoire commencèrent à immigrer.

Une partie du peuple du village Tsar se réfugia à Chulavert et dans la région de Gardban de Géorgie, les arméniens de Gulistan se réfugièrent à Telav de Kakhet, à Bonisse, à Quartelie. Dans les provinces Chaqui et Chirvani, ils ont fondé environ 100 villages, et encore 9 villages au Caucase de Sud.

Les gages de la lutte de la libération nationale ont donné leurs fruits. Sur les bases des Seghnaghs on a fondé des nouvelles unités politico-administratives : les Mèlikats de Khasma, qui sont devenus les nouveaux centres du mouvement de libération nationale. La province d’Artsakh, composé de 5 mèlikats dont le centre était le bourg Tor, et à la tête le Mèlik Egan a été reconnu en tant qu’un pays autonome arménien, dont les frontières s’étendaient aux approches de Gandzak, jusqu’à la rivière Araxe. Mèlik Egan, en profitant des relations chaleureuse, qu’il avait avec Nadir, faisait tout son possible pour soulager les plaies des arméniens d’Arménie Orientale.

En 1747, le Chah perse Nadir a été tué par conjuration. Le pays, alors, resta sans pouvoir. En profitant de cette occasion les peuplades nomades, qui se trouvaient en Mésopotamie et sur les bords de la rivière Koura et Araxe, qui parlaient le turc avaient une réputation de voleurs, se sont alliés avec Phanah : le chef du peuplade djévanchir et se sont installées dans la région du Karabagh. Phanah a renforcé la forteresse de Tigranakert (Chahboulah en cette période), la partie Nord-Est du Karabagh, fut attaqué souvent les Mèlikats de Khatchèn et de Djarabèrd. Pour les Mèliks arméniens les actions de khan étaient insupportables. En résultat, ils ont repris Tigranakèrt en repoussant Phanah, au cœur des montagnes d’Artsakh.

L’envie de posséder les territoires divins arméniens tourmentait la pensée de la vipère nomade. Ainsi, en profitant de cette occasion favorable cette vipère-ci s’est nichée au coeur du Karabagh.

Les sources géorgiennes, perses et russes prouvent unanimement qu’à la deuxième moitié du 18ième siècle le Haut Karabagh n’était pas habités par les turques et des étrangers. Dans le but de renforcer ses positions initiales et de créer un soutien ethnique, il fut déplacé au Karabagh, des peuplades nomades des steppes Mil-Moughni de la Géorgie. Phanah et son successeur le khan Ibrahim ont déclenché une guerre interminable contre les Mèliks de Karabagh, mais les habitants qui avaient une volonté de fer se sont obstinés.

Sous les violences indomptables, les Mèliks de Gulistan et de Djrarbèrd sont dévénus de vrais errants. Environ 8 mille familles arméniennes ont déménagées et se sont installées à Choulaver, à Lori ou préservant jusqu’à présent les habitudes et les traditions, même le patois du Karabagh a bien été conservé. On a protégé le plus vite possible les arméniens de la partie Nord du Karabagh. Tandis que ses régions se remplissaient par les mahométans. De même, malgré cette immigration incroyable, la majorité des habitants du Karabagh étaient arméniens. Dans les mémoires de Ciranov, capitaine de l’armée russe à Caucase, il est écrit qu’à la fin du 18ième siècle il y a avait de 40 à 60 milles familles à Karabagh. A cette époque, chaque famille se composait de 10 à 15 personnes, en fait, le nombre des arméniens d’Artsakh était plus de 500.000.

C’est durant cette période assez difficile qu’ Hovsép Emin renda visite chez le Mèlik Hovsèp de Gulistan, en essayant d’unifier les forces des Mèliks, et former une armée commune afin d’obtenir l’indépendance avec le concours de la Russie.

Après 3 siècles de négociations inutiles à la fin du 17ième siècle, la politique arménienne commença à s’incliner vers la Russie. En 1670 le catholicos Petros de Gandzassar s’est adréssé par message au Tsar russe demandant de prendre sous sa protection les arméniens.

Le conflit russo-perse, s’est aggravé pendant les guerres en 1804-1813 et 1826-1828. Ainsi, les Mèliks d’Artsakh accordèrent leur aide militaire et matériel aux russes en espérant une aide réciproque de la Russie pour la libération de l’Arménie.

En 1805, grâce à Vanik Atabékian, les troupes russes furent sauvées en se retirant dans les forteresses d’Askéran et Chahboulah.

Les capitaines arméniens combattaient avec les soldats russes dans le champ de la bataille pour la libération de leur pays, dont le talent et les habilités militaires étaient les gages de beaucoup de victoires. On est particulièrement reconnaissant à Valérian Madatov et Hovannes Lazarev.

Dès le 26 juillet 1826, durant 48 jours, 1500 combattants volontaires ont soutenu les garnisons russes de Chouchi.

Avec l’assistance active des arméniens, les victoires russes se sont conclues par les traités de la paix de Gulistan (12 octobre 1813) et de Turkmentchaï (le 10 février 1828).

Selon le traité de Gulistan, le Karabagh reçoit le statut spécial d’Etat national et se place sous le contrôle de l’Etat Russe. Ainsi les territoires d’Azerbaïdjan d’aujourd’hui, le Kazakhstan et la Géorgie aussi bien que le Karabagh ont été placé sous la protection de la Russie par les mêmes principes. Ainsi, après l’Effondrement de l’URSS, les « pays » susmentionné avaient le droit de constituer leur Etat national, et le Karabagh aussi profita de ce droit.

Alors, les arméniens des provinces orientales de l’Arménie luttaient contre les envahisseurs sur plusieurs époques et ils ont non seulement survécus, mais aussi ils ont crées des valeurs culturelles et spirituelles, qui étaient l’apogée de la civilisation.

Au 1ier siècle apr. J.C. Partav devient le centre le la commerce et de l’artisanat. L’adoption du christianisme et la création de l’alphabet ont accéléré le développement de la culture arménienne. Mesrop Machtots à fondé l’une des premières écoles dans le monastère d’Amaras, à Tsor, à Khatchen, à Hatèque. Il prépara des professeurs, des maîtres connus : grâce à eux les écoles, les monastères et les Universités devinrent de vrais centres de la science. On est particulièrement reconnaissant au philosophe, mathématicien, écrivain éducateur et au maître Hovhaness Sarkavag, qui est né dans la province de Paris d’Artsakh, celui qui à fondé l’Univérsité d’Ani. Durant tout temps, les universités d’Artsakh sont devenues aussi des centres de l’écriture.

Sous les auspices des familles princières puissantes et des ecclésiastiques, beaucoup de manuscrits ont été écrit, qui aujourd’hui se trouvent au Mathénadaran. Au 5ième siècle apparaissent les premiers écrivains littéraires. Les ouvrages des premiers auteurs arméniens avaient un caractère national, qui décrivait l’ambiance et l’ère qu’ils vivaient. L’un des exemplaires de ce type d’œuvre est le « Vorb » de Davtak Khertor.

Parmi les créateurs les plus célèbres du 9-13 siècle se classe Hamam Aréveltsi et Mékhitar Goch. Il est à noter que l’historiographie arménienne du moyen âge est fourni aussi par les representants de l’école d’Artsakh : Moïse Karankatavatsi, Moïse Daskhouranatsi, Kirakos Gandzaketsi, Vanakan Vardapèt Tavouchetsi, Vartan Areveltsi, Grégoire Ankératsi, Hovhaness vardapèt Tsareci, Esaï Hassan- Djalalian.

C’est en Artsakh et en Outik qu’on décida de régler notre Etat, travaillant afin de définir des normes concernant le droit pour la régularisation de la vie sociale. Et au 12ième siècle David Sakavordi Gandzaketsi, fit les premiers pas en ce domaine. Mais c’est Mekhitar Goch, l’un des personnalités éminentes du Moyen Age a eu un grand succès dans ce domaine. Son code civil et pénal arménien « Datastanagirk » était si parfait, qu’on fut utilisé non seulement par les arméniens mais aussi beaucoup de pays au monde.

L’architecture séculaire arménienne a eu un nouvel élan au Moyen Age. Du 4-8 siècles, on a construit les monastères d’Amaras, de Tsitsernakavank, de Ghlkho ou Horénavank, le monastère de l’apôtre Eghiché, Okhtn drnani, de khojorabèerd, de Mokhresse, de Sgnakh et les églises Partav et Guètabèk. On a construit des églises taillées dans les rochers. Le chef-d’œuvre des églises taillé dans le rocher est le monastère d’Aîrivank, qu’on a construit à la commande des princes Prochians.

De 9-13 siècles on a construit le complexe monastique de Targmantchats, l’église Saint -Mère–de –Dieu de Harartsin, de Makaravank, l’église Saint Signe de Nor Varagavank, l’église nommé karmir-rouge de Varanda, le Kathoriké de Gochavank, de Dadivank, le complexe monastique Eritsi de Bri, les églises Soulouk et Tsar et enfin l’un des chef-d’œuvres de l’architecture arménienne : le complexe monastique de Gandzassar. Le savant russe Anatoli Yakobson l’a considéré dans une encyclopédie, le joyeux de l’architecture arménienne. En dépit de l’état difficile que se trouvait l’Artsakh, plus tard, au 15-18 siècles on a construit beaucoup de nouvelles églises partout.

Ils restent des dizaines de ponts à un ou plusieurs endroits sur les fleuves Araxe, Tartar, Khatchène, Hagar et Hontchats. Le pont le plus intéressant est les ponts de Khoudap qui se trouvent sur la rivière Araxe à la distance de 750m l’un de l’autre.

La plupart des constructions du moyen age sont sculptés et peinte de fresques.

Dans les anciens cimetières d’Artsakh sont conservé de belles pierres tombales sculptées, dont les sculptures représentent différents sujets : des saints, des sujets qui symbolisent l’éternité, aussi des sculptures des musiciens, des combattants et des animaux.

Dans le territoire d’Artsakh sont conservé beaucoup de khatchkars miraculeux Cette expression artistique est typiquement arménienne. Le plus ancien khatchkar, qui date de 853, se trouvait dans le province Metsavank d’Artsakh, actuellement Saint Makaravank : l’ancien siège du catholicos de la région de Martakèrt , près du village Kolak. Les deux khatchkars de Dadivank sont exceptionnel, parfait par leurs valeurs esthétiques. En 1873, quand Hermann Abrigh a vu ses khatchkars, il a écrit : «  je ne trouve pas de mots pour expliquer mes impressions ».

Au cours des siècles, les peuplades nomades turques, après avoir envahi la plupart des provinces d’Artsakh, ont cassé les khatchkars en les utilisant comme des pierres simples dans la construction des bâtiments. Jusqu’aujourd’hui dans les territoires occupés par les turcs : au Nakhidjévan, en Artsakh du Nord, en Arménie Orientale continue le « génocide culturel »,- car on détruit tout ce qui constitue les valeurs arméniennes.

L’une des branches de la culture d’Artsakh est la tapisserie. Les tapis les plus connus d’Artsakh sont : vichapagorg, odzagorg, artsivagorg, dont on peut trouver des échantillons dans plusieurs musées du monde entier. Le tapis arménien le plus ancien de date de 1202, tissé dans le village Banants d’ Artsakh, qui actuellement se trouve à Vienne. L’historiographe arabe Al- Mackssoude a prouvé, que les couleurs, surtout la rouge carminée tiré de la cochenille des tapis, les couvertures, les papiers et les tentures fabriqués en Arménie ne ressemblent à aucun des autres pays du monde et il n’en a vu nulle part. Les acquisitions de la culture et la volonté inébranlable des artsakhitsis ont favorisé de conjurer les désastres survenus.

L’Arménie Orientale, y compris l’Artsakh furent mis sous la protection de la Russie et le peuple arménien n’a pas eu sa liberté désirée. On s’est débarrassé du joug perse et on a subit celui de la Russie. Malgré les services rendus par les Mèliks, en fait ils perdirent leurs privilèges, leurs droits et leurs territoires. Les khans et les bèks tatares contentent les autorités russes devenaient les propriétaires des villages arméniens et des territoires des Mèliks.

Il eu des changements considérables dans le cadre du gouvernement du pays. Au début l’Artsakh s’intègre dans la région Caspienne, après il se déclare dans le territoire de Chamakhou et dès 1968, il entra dans le département Elizabéthpol. Le 11 mars 1836, selon la constitution adoptée par les autorités russes, qui dirigeaient les affaires de l’église apostolique arménienne, le Catholicosat de Gandzassar a été aboli.

Chouchi connaissaît un développement extraordinaire et de jours en jours devient l’un des plus importants centres commerciaux, artisanaux et culturels de la Transcaucasie. En 1847, il reçoit le statut de ville et fait des réformes. A la fin du 19ième siècle Chouchi avait 33.252 habitants, dont 20.584 étaient des arméniens (62%). Les voyageurs étrangers, qui visitaient Chouchi, l’appelaient «le petit Paris arménien». Au 19ième siècle Chouchi faisait du commerce avec les pays étrangers. Selon les données de 1980, il y avait 952 entreprises industrielles et commerciales à Chouchi. De plus en 1846, le journal Allemand «Algémayn caitung» du 15 novembre, écrivait « La ville principale du Karabagh, Chouchi peut être considéré comme Gibraltar sans avoir à exagérer. En 1900, 29% des entreprises industrielles de la province de Bakou appartenaient aux fabricants d’origine arménienne, ainsi que des Taroumians, des Hakhoumians, des Khoukassians, des Maïlians. A l’aide des personnes riches de Chouchi on a inauguré des églises, des écoles non seulement en Arménie mais aussi à Paris, à Moscou, à PéterBourg, et d’ailleurs.

Chouchi, qui se développait de jours en jours, attirait les intellectuels et les artistes parmi lesquels les hommes de lettre Pertch Prochian, Manouk Abérian, Hratchia Atcharian, Léo, Mouratsan, Spiridon Mélikian. A l’aide des hommes d’affaires et des intellectuels arméniens la culture et l’éducation se développaient rapidement. Les élèves du collège « Réal » et de diocèse sont devenus des savants célèbres.

Dans la culture de Chouchi, le théâtre jouait un rôle important, particulièrement le théâtre des Khanamirians.

Mais le 20ième siècle a rapporté des surprises aux arméniens d’Artsakh. En fait, les autorités du tsar profitaient des conflits nationaux, surtout de l’enthalpie arméno-tatare. En 1905-1906 et en 1917-1920 à Bakou, à Nakhidjévan, à Chouchi, à Gandzak, et dans les autres villes ont eu des conflits.

Les gens innocents du pays ont versé leur sang pour la patrie et sont devenus des victimes de leur «ami» Chah.

Les fidèles « fils d’Artsakh » ne pouvaient plus supporter ce crime non seulement en Arménie Occidentale mais aussi en Arménie Orientale. La voix du sang a altéré plusieurs fédaïs: parmi eux Torgom, Vartan de Khanassar, Nikol Douman, Ménak, qui n’ont pas épargné leur vie en soutenant tout le monde.

En 1917, au résultat des révolutions du mois de «février» et «d’octobre» le système politique de l’empire russe subi un changement. Dans le but de résister aux nouveaux cris de guerre, les forces politiques fonctionnant en Artsakh, particulièrement à l’aide du parti Dachnaktsoutioun, en 1917, au mois de décembre se constitua un Corps d’Etat : le bureau Inter partial dont l’autorité reconnaissaient non seulement les arméniens, mais aussi les minorités nationales : les tatares et les russes.

Le 17 mai 1918, le parti « Mousavat » déclara les ex provinces Bakou et Elisabethpol en tant que des territoires azerbaidjanais. Sur la carte politique du monde se dressa un nouvel Etat, qui n’avait pas de bases de son appartenance, ni des bases historiques, ethniques. Cet état a été fondé à la réalisation des projets mercantiles des états majeurs panturque et à l’interruption définitive de la question arménienne.

Le général Anton Denikine écrit : Tout dans la République d’ Azerbaïdjan était artificiel, de même le nom de ce pays, qu’il l’avait emprunté à l’une des provinces de la Perse. Son territoire était aussi artificiel formé sur les provinces Zackulata du peuple lezgi, de Bakou arméno turque, de Elisabethpol et de Moura russe. Tout cela est l’effet de la politique turque, qui plus tard va devenir le propagateur de panturquisme et de panislamisme au Caucase. C’était un Etat artificiel. A fin, que le gouvernement d’Azerbaïdjan se trouvait dans un état artificiel : au début il était géré par la volonté de Nouri pacha, ensuite de général Thomson et après il s’est machinalement conservé ».

C’est très bien dit. Et cet Etat, qui est né artificiellement, plus tard, va prétendre revendiquer le Zangézour et le Karabagh qui faisaient partie de l’Arménie historique.

On apercevait sur l’horizon le fantôme du yatagan mortel turc. Il fallait se mettre en défense et garder l’identité du territoire arménien. De 22 à 26 juillet 1918, à Chouchi on convoqua le premier congrès des arméniens, selon lequel on déclara le Haut Karabagh en tant qu’unité politico administrative, qui pu élire un conseil national, et un gouvernement composé de 7 personnes. Le 8 octobre en 1918, l’armée populaire regroupée par les arméniens du Karabagh a totalement massacré l’unité turque à coté du village Msna de Varanda, qui avait empiété sur leur territoire. Plus tard, au résultat de plusieurs luttes sanglantes des dizaines de villages arméniens furent détruits et le quartier arménien de Chouchi a été mis en feu.

Pour sortir de cette situation difficile le gouvernement de la République Arménienne, le 17 avril 1920 a missionné Dro et Njdèh au Haut Karabagh. Mais l’allégresse générale fut troublée quand l’Azerbaïdjan fut intégré dans l’Union Soviétique.

Le 12 mai 1920, le gouvernement Soviétique d’Azerbaïdjan à l’aide de 11ième unité de l’armée rouge de la Russie a soviétisé le Karabagh. La question soi-disant des territoires «en litige» a été encore une fois mise en tapis. C’était juste le moment d’agir : l’Azerbaïdjan était soviétique et logiquement l’ami de la Russie Soviétique et en ce temps là, l’Arménie était considéré par les propagateurs bolchevik comme l’agent de l’impérialisme international. Les bolcheviks, qui avaient la prétention de faire une révolution internationale dans le but de s’empresser auprès de leur nouvel allié la Turquie, eu effet le 5 juillet en 1921 selon la décision du bureau du Caucase le Haut – Karabagh a été offert à Azerbaïdjan.

Voulant séparer définitivement le Haut- Karabagh de l’Arménie en 1923, fut créé la région autonome du Haut -Karabagh. La partie Occidentale de la région du Haut -Karabagh s’étendait de la rivière Araxe jusqu’au pentes de la chaîne Nord du Caucase Mineure, on la coupé sous prétexte de créer une certaine « province du Kurdistan » et aussi 107 villages de RAHK. Le pays souffrait sous le joug des étrangers. Le peuple arménien a encore une fois laisser son instrument de laboureur et l’a remplacé par une arme. A la tête de Tevan Stépanian une lutte de la libération s’est déclanché contre l’Azerbaïdjan. Le commandant de l’Armée rouge aux semonces les autorités azerbaïdjanais a concentré beaucoup de forces sur le front ère du Karabagh et a favorisé d’échouer la lutte de la libération. Pendant 70 ans, les arméniens du Haut-Karabagh furent sous la pression coloniale. L’Azerbaïdjan faisait tout son possible pour arrêter le développement économique et culturel de cette région arménienne. Au résultat de la politique hostile de discrimination, l’immigration du peuple arménien de ce territoire a pris une grande dimension, mais par contre les habitants de cette région arménienne se remplaçaient par les azerbaidjanais occupant. Par conséquence, la population arménienne de cette région augmenta de 111.7 mille à 123.1 et les azerbaidjanais proportionnellement de 12.6 mille à 37.2mille.

Pour l’Arménie ce n’étais pas une période favorable du point de vue politique, mais les arméniens d’Artsakh en plein d’espoir vers le bel avenir fondaient cet avenir avec labeur, fournissant de la foi et de la création.

Artsakh est devenu un trésor de séance, de culture et d’instruction. Il a donné des grands hommes en tant que Léo, Andranik Tjararian, Markar Aroustamian, Andranik Iosiphian, Achot Hovhannissain, Arakel Arakelain, Armén Tartandjian, Artiom Sarissian, Samvèl Grigorian, Hovhanness Adamian Nicolas Enikolpiants, ainsi le chef d’orchestre de Grand théâtre Moscou Alexandre Mèlik Pachaev. Aussi bien que célèbre Don Askarian qui habite en Allemagne et Roman Balayan de Kiev.

En dépit des circonstances difficiles de cette période beaucoup de personnes éminentes de la littérature, de la culture et des séances sont restés dans leur pays. Parmi eux Bagrat Ouloubalian, Sarkis Abrahamian, Gourgèn Gabrielian, Margo Balassanian, Bènik Ovtchian. Ses noms peuvent enrichir l’histoire de chaque pays.

Pendant la deuxième guerre mondiale les arméniens ont pris part à l’effondrement du fascisme, 21 Karabaghtsis on reçu des titres d’héros et un habitant de Chouchi Nélsson Stépanian l’a mérité deux fois. Ce petit territoire d’Artsakh a offert 4 maréchaux : Hovhannes Babadjanian, Hamazasp Babadjanian, Marènack Khanperiants, Hovhaness Isakov.

Et pendant les années 80, les Artsakhtsis étaient obligés de se mettre en arme encore une fois et défendre leur porte.

En 1987, la petite étincelle a provoquée un incendie. On a organisé un référendum dans les pires conditions qu’on se trouvait, et 80 mille voix se sont portées vers Moscou. Le 20 février 1988, est devenu le début de la nouvelle lutte juridique d’Artsakh. Le Conseil régional de RAHK au gré de la population a pris une décision historique – celle de détacher la Région du Haut-Karabagh d’Azerbaïdjan et la rattacher à l’Arménie. Cependant le Kremlin dès le début avait pris une position intolérable contre le mouvement du Karabagh. En profitant de soutien des autorités centrales de Moscou, la direction azerbaïdjanaise a commencé à mener une politique de force et de violence. D’immenses manifestations pour le soutien du mouvement du Haut –Karabagh agitèrent l’Arménie le 21 février de 1988. Sur sa propre initiative Igor Mouradian au mois de mars crée le comité «Karabagh». Tandis que le Comité «Krounk» était à la tête du mouvement à Stèphanakèrt.

L’hystérie envers la religion nationale face aux arméniens a éclaté en Azerbaïdjan et cela c’est bientôt transformée en un massacre des arméniens. Beaucoup des personnes manifestants de plusieurs localités arméniennes furent torturés à Bakou, à Kirovabat, à Azerbaïdjan. Et cela à favorisé des fuites massives des arméniens.

Le génocide de Soumgait n’a exercé aucune influence sur la politique azerbaidjanaise. Et en profitant d’un tel statut il a encouragé et a commencé de perpétrer de nouveaux crimes. Mais le peuple arménien n’était pas découragé, au contraire il s’est uni à la faveur des objectifs nationaux.

La diaspora arménienne était bouleversée. D’immenses manifestations et démonstrations se sont effectuées à Los Angeles, à Washington, à Buenos Aires, à Beyrouth, à Syrie, à Sydney. Mais Moscou restait toujours intangible. En plus, profitant de la complaisance des autorités centrales, la direction Azerbaïdjanaise continua à mener sa politique de massacre et de terrorisme. Et les bras en sang de l’ennemi furent tendus vers le Karabagh. Le KAZMKOMITE républicain à la tête de Polianitchko et Safanov avait crée un véritable pouvoir colonial dans cette région en exerçant une dictature militaire basée sur la violence.

Au mois de mai et de juin en 1991 les détachements spécial d’Azerbaïdjan à la collaboration avec l’armée soviétique on réalisé l’opération militaire « Orak-Cercle ». A l’aide des hélicoptères, des chars de combat et des autos –blindé, ils ont attaqué les villages de la région Guétachèn et Chahoumian et ont détruit les localités arméniens.

Dans le but d’obtenir définitivement le territoire historique d’Artsakh, l’Azerbaïdjan avait choisi comme la stratégie la désarménisation et le prochain pas qu’il voulait faire pour mettre fin de ce processus c’était celle d’extermination des arméniens de la région de Martakèrt et Hadrout, certaines femmes, enfants et vielles personnes ont été tués. 700 personnes ont été prises en otage et torturées dans les prisons d’Azerbaïdjan.

Des milliers personnes avaient été obligé de quitter leurs maisons paternelles.

Désespérés, les arméniens d’Artsakh se sont mis aux armes pour sauver leur destin. A l’effet de faire avancer la défense, on a crée les premiers groupes et détachements de l’Armée populaire arménien, qui ont effectué une contre-attaque face à l’ennemi à Chahoumian, à Guétachèn, et en Haut -Karabagh. Hélas! Le peuple arménien eu des pertes de valeur : Tatoul Krépian, Simon Atchigosian, Vladimir Balayan, Léonid Azkaldian, Achot Khoulian et enfin Monté Mélkonian. Le sang qu’ils purent versés sur la terre de la patrie est devenue sacrée et le peuple, qui luttait pour la libération est devenu de plus en plus uni et volontaire.

Le 2 septembre de 1991, lors de la session collective des députées nationaux de la région du Haut-Karabagh et de Chahoumian à Stéphanakèrt on a adopté un une proclamation en tant que la « Déclaration de la République du Haut-Karabagh ».

Les arméniens d’Artsakh lors de la reconstruction de leur structure d’Etat ont agit selon la législation d’URSS et selon des normes internationales et le 10 décembre en 1991 on a convoqué un référendum national. Le 99,89% de la population a voté « pour » la déclaration de la république du Haut-Karabagh.

Les premières élections du Conseil Générale de RHK ont eu lieu à la fin de l’an 1991. Le 8 janvier de 1992 Artour Mélikian à l’age de 33 ans a été élu en tant que le premier président du Conseil Général.

Tous ses événements furent mal pris par le Gouvernement azerbaidjanais de telle manière qu’on apercevait déjà le fantôme de la guerre dévastatrice revenir.

En 1991 l’Azerbaïdjan a déclaré une agression armée face à la République du Haut -Karabagh. La vitesse de ses actions on a bien compris que pour résister au désastre survenu, il fallait unir les détachements des fédaïs, qui fonctionnaient séparément pour créer une armée apte aux combats. Au résultat de cette idée, durant une courte période le territoire d’Artsakh c’est débarrassé de localités azerbaidjanais qui arbitraient souvent les troupes des brigandes et cette guerre s’est poursuivit brillamment le 9 mai de 1992 par la prise de Chouchi et par l’ouverture d’un corridor territorial entre l’Arménie et le Karabagh à Lachin.

En usant des forces du 4ième bataillon de l’ex URSS qui se situait dans la ville Gandzak, le 12 mai, les azerbaidjanais ont réussi de prendre toute la Région de Chahoumian, la majeure partie de Martakèrt et plusieurs villages d’Askèran. Surpris de ce contre-attaque les forces défensifs d’Artsakh ont réussit de prendre l’initiative.

Du 27 mars jusqu’à la fin du mois d’aoûte de 1993, sous la pression des forces de Karabagh, l’ennemi fut obligé de se retirer des régions de Lachin, de Kelbadjar, d’Aghdam, de Fisouli, de Djebraël, de Khoubatly et de Zanguelan.

Vu que la détermination et la foi des Artsakhtsis sont inébranlables, le gouvernement de notre pays voisin était obligé de mener des pourparlers. A l’effet des négociations le 14 mai de 1994 un cessez-le-feu s’est conclu. Le conflit du Haut –Karabagh est entré à l’ordre successif des étapes des négociations de paix.

Au résultat des opérations militaires le 85% des usines industriels avaient été détruits ainsi que des câbles électriques et de la communication, le fonds de l’habitat et centaines d’établissement de la sécurité sociale, des écoles et culturel, de la santé.

De 1994 jusqu’à 2007, l’Artsakh a eu 3 élections présidentiels.

En 1997, on a élu en tant que premier président Robert Khotcharian, en 2002, Arkadi Khougassian, et depuis 2007, Bako Sahakian.

Sur les ruines furent dressé de nouvelles écoles, et des centres culturels. Il fallait résoudre les problèmes quotidiens des arméniens qui étaient déplacé par la violence d’Azerbaïdjan. Et tout cela serait impossible de réaliser sans l’assistance morale, politique et matérielle de la Mère Arménie et des arméniens du monde entier. Avec le concours des Arméniens d’Arménie Occidentale de l’extérieure, on a construit plusieurs routes, dizaines d’écoles et des centres culturels.

On a formé l’armée la plus puissante de la période postsoviétique qui est le garant essentiel de la sécurité de la RHK et de son peuple. Beaucoup d’entreprises ont repris leur travail. La liberté et l’indépendance gagnées par le peuple d’Artsakh avec sa vigueur, seront conservées avec sa puissance créative. Mais ce n’a pas la fin des rêves des Artsakhtsis. Actuellement ils aimeront bien voir leur pays sur la carte en tant qu’îlot de la paix et de la bonté. Et la preuve de cela est la « Constitution » accepté par le vote « pour » du peuple le 10 décembre 2006.

Le navire indestructible des Artsakhtsis a traversé l’océan turbulent et en luttant contre le mal et la violence, il a débarqué au port agité du 21ième siècle. C’est le havre qui va ouvrir de nouveaux horizons. Sur le chemin de la constitution d’un nouvel Etat, en surmontant les obstacles, la République du Haut –Karabagh avec responsabilité demande au monde d’avoir une approche respective et compréhensible envers ce conflit et de le juger à sa juste valeur. Maintenant les habitants d’Artsakh avec leur créativité, travaillent pacifiquement pour intégrer les valeurs humaines en se considérant eux-mêmes comme une parcelle inséparable de la vie de la planète « Terre ».

НАГОРНО-КАРАБАХСКАЯ РЕСПУБЛИКА

“Природа и история создали в Карабахе ярко выраженный тип. Рассеянные по всему свету, карабахцы всюду легко могут быть узнаны. Широкий размах деятельности, беззаветная храбрость, склонность к риску, уверенность в себе, своеобразное упрямство, прямолинейная настойчивость, патриархальность в семейном быту—вот симпатичные черты карабахца, являющиеся как бы концентрацией старинных армянских доблестей, потускневших от жестокостей истории и в чистом виде сохранившихся в Карабахе”. (Сергей Городецкий).

Арцах расположен в юго-восточной горной части Малого Кавказа, восточной части Армянского Нагорья. На западе его границы тянутся до восточных берегов озера Севан, на юго-западе - до реки Агавно/Агари, на юге - до реки Ерасх/Аракс, охватывая на востоке долину Муханк, а на севере Арцах граничит с Карабахским горным хребтом.

Рельеф края типично горный. Средняя высота территории Нагорного Карабаха над уровнем моря составляет 1100 метров. Самые высокие горные вершины – Гямиш (Гомшасар), Мрав и Кирс. Кажется, божьей волей эти горы и горные хребты, взявшись за руки, образовали крепость. Не случайно, что раннесредневековые армянские историки называли край Арцахамур - крепость Арцах. Прекрасны и покрыты лесами горы Арцаха. Леса составляют 35% территории Арцаха.

Столетиями лес служил арцахцу не только средством к существованию, но также был предметом поклонения. И сегодня во многих населенных пунктах сохранились священные деревья. Но а дерево – “тнджри” села Схторашен- имеет другую прелесть и значение почти для всех армян. В течение более чем 2 тысячи лет оно было свидетелем и участником радости и горести арцахца. Тенью его густых листьев наслаждались первый католикос Армении Григорий Просветитель, Св. Месроп Маштоц, Вардан Мамиконян, Раффи, Аветик Исаакян и другие великие армяне.

Горы и горные хребты Арцаха отделяются друг от друга глубокими ущельями и долинами, которые вместе с журчащими реками и речушками придают краю неотразимую и неповторимую прелесть. Реки Тартар и Хачен, Каркар и Ишханагет даруют богатство армянам края.

Край, в частности, богат залежами многочисленных видов камня. В Карабахе были обнаружены ресурсы минеральных вод. Издревле известны теплые воды или “багинк аркунакан” Карвачарского района. Они с раннего средневековья были летней дачей царей восточных провинций Армении и их войск.

Археологические материалы, иностранные и армянские источники свидетельствуют о том, что человек непрерывно проживал на территории Арцаха с древнейших времен. Здесь можно увидеть руины и следы населенных пунктов, крепостей, отдельных построений, зарытых под землей различных видов оружия, украшений, орудий труда периода железного и последующих веков.

Особый интерес представляют материалы, обнаруженные в пещере эпохи палеолита села Азох Гадрутского района, в частности, кости первобытного человека /неандертальца/. Французский археолог Анри де Люмлейн, посетив Азохскую пещеру и ознакомившись с ее богатами и разнообразными материалами, объявил, что они “являются свидетельствами очага древнейшей человеческой цивилизации на всем земном шаре, и наука имеет возможность увидеть, что этот горный край также был вовлечен в процесс человекообразования”. Сегодня археологи из Англии, Испании, а также армянские коллеги проводят здесь свои раскопки и обнаруживают все новые и новые доказательства существования и деятельности древнего человека. Интересные материалы были обнаружены также в пещерах сел Таглар и Карин так.

Горы Арцаха богаты памятниками, особенно наскальными рисунками. Они охватывают очень широкий временной промежуток и, начиная с 7 тысячалетия до н.э., доходят до 1 тысячалетия. Наскальными изображениями особенно богат Карвачарский район и окрестности села Тагут Гадрутского района.

Наличие разнообразных ресурсов камня создает условие также для развития архитектурно-строительного искусства. В период бронзового века в восточных провинциях Армении были построены киклопские замки. В Кашатагском районе на левом берегу склона ущелья реки Очанц сохранился подобный замок. По мнению Степаноса Орбеляна, это Хожораберд, который пришлые курды назвали Гявургала - крепость неверующих. Подобные замки были обнаружены вблизи Гадрута, Агдама и Физули.

На территории Арцаха во время исследователских и сельскохозяйственных работ более всего были обнаружены оружия, украшения, предметы роскоши, статуэтки в форме птиц, животных и людей, бронзовые поясы со сложными узорами гравированных культовых образов, застежки, кинжалы и многое другое, сделанные из глины, камня, кости, железа и других материалов, принадлежащих бронзовому и железному векам.

Эти ценности, созданные руками человека тысячелетия тому назад, сегодня хранятся как в Арцахском государственном музее, так и в музеях Петербурга и Германии. К сожалению, и часть историко-культурных ценностей, найденных на территории Арцаха, в свое время были перенесены в Баку, где и представляются как неотъемлемая часть культуры азербайджанцев. Еще десятелетия тому назад известный востоковед Р. Вирхов, исследуя материалы, обнаруженные с различных частей армянского нагорья, сопоставляя их, написал: “Даже немногочисленные раскопки показывают, что древние народы, проживавшие на территории Гугарка до долины реки Тартар, были представителями одной культуры”.

Продолжая эту мысль, известный антрополог Бунак писал: ,Армяне Арцаха не только принадлежат к арменоидному антропологическому типу индоевропейской языковой ветви, но и являются самыми яркими представителями этого типа”.

После завершения процесса народообразования на Армянском нагорье в 3-1 тысячелетиях появились первые государственные образования, среди которых свое особое место и роль имело Урарту- Ванское или Араратское царство. Арцах в годы правления Аргишти 1 был включен в состав Урартского государства, о чем свидетельствует клинописная надпись Аргишти 1, найденная в Котайке, где говорится о городе Зар. Это название совпадает с названием средневековой провинции Цар в Арцахе и названием сегоднешнего села Цар в Карвачарском районе.

В клинописях другого царя Ванского царства Сардурия 2-го мы встречаем названиe Уртехини, в другом случае Адахуни, которые созвучны с названием Арцах. В материалах, найденных в курганах Степанакерта и Ходжалу, приобладают предметы, которые в науке связывают с Ванским царством.

В период правления следующих царских династий Армении – Ервандидов и Арташесидов- Арцах и Утик продолжают оставаться в составе объединенного царства. По свидетельству греческих и римских историков, восточные границы Армении проходят через реку Кура.

Завербованные вооруженные силы из Арцаха во 2 в. до н. э., в годы правления Арташеса 1, способствовали расширению границ страны. По свидетельству греческого историка Страбона, Арцах в эти годы экспортировал многочисленных военных лошадей. Говоря об Арцахе, Страбон в качестве автора-очевидца, уверенно утверждает, что в 1в. до н.э. Арцах не граничит с соседним государством и находится в глубине Великой Армении.

Продолжая эту мысль, Мовсес Хоренаци сообщает о том, как Арташес назначает Арана из рода Айка правителем междуречья Куры и Аракса, т.е. Арцаха и Утика. От него и берет свое начало княжеский род Араншаиков восточных провинций Армении.

Незаконченное дело Арташеса 1 продолжил его внук Тигран 2 Великий, и еще более расширив границы государства, создал Армению от моря до моря. Обширную державу охватила волна эллинизма, одним из основных черт которой было градостроительство.

Тигран 2 Великий построил в самой Армении 4 города и назвал их в свою честь-Тигранакерт. В нижней части Ванкасара был построен Тигранакерт, который впоследстии пришлые турки назвали Гявургала, тем самым косвенно свидетельствуя об его армянском происхождении. Город продолжал свое существование также в раннем средневековье.

В 2006г. силами армянских археологов были найдены древние строения Арцахского Тигранакерта- в который уже раз доказывая немому и слепому противнику армянина, что начиная со времен Ноя эта земля была армянской.

На мраморной настенной карте мира, сохранившийся со времен Нерона в Риме, Арцах рассматривается в качестве одного из провинций Армении. Об этой реальности в свое время упоминали греческие и римские летописцы, жившие в период от Iв до н.э. до V в. н.э.

Под натиском неопровержимых исторических фактов общественный деятель и ученый 1 половины XIX в. сегодняшнего Азербайджана Абас-Кули-Ага Бакиханов признал: ,Судя по многочисленным обстоятельствам и сведениям источников, можно заключить, что правый берег реки Кура, до места соединения с рекой Аракс, составляла часть Арменииե.

Однако по византийско-персидкому соглашению 387г. царство Великой Армении было раздроблено между двумя империями. После распада царства Аршакидов в 428г. с целью ослабления армянской оборонительной силы персидский двор в 450-х гг. насильственно присоединил Арцах и Утик к албанскому марзпанству.

Несмотря на то, что Армения была разделена на части, тем не менее патриотические силы страны не щадили усилий для сохранения единства родины и для предотвращения политики принуждения к зороастризму со стороны персидского двора. Правители восточных провинций Армении также добровольно влились в пучину освободительной борьбы. Так было в Аварайре и Сардарапате, так и сегодня.

Под руководством полководца Вардана объединенные отряды Арцаха и Утика одержали блестящую победу в окрестностях города Хагхаг, который был местом зимнего отдыха армянских царей. Наиболее суровые бои были развернуты 26 мая 451г. на берегу реки Тгмут-на Аварайрском поле. С разных провинций сюда приходили сельчанин и солдат, владыка и монах – силой защитить родную землю.

Храбрецы Арцаха под руководством князя Бак Араншахика, плечом к плечу с полководцем Варданом, сражались в Аварайре, проливая свою кровь на поле свободы.

Были построены многочисленные святыни, церкви, часовни для увековечивания памяти жертв Аварайра. Вот между селами Аветараноц, Саргсашен, Верин Тагавард Варанды и Мошхмагат, на верхушке горы, возвышается монастырь Св. Гевонда, построенный в память Аварайра-Гевонда Ереца. Церкви сел Аматук Гадрутского района и Мушкапат Мартунинского района называются именем полководца Вардана.

В V веке после яростного антиперсидского восстания армянская княжеская династия Араншахиков Арцаха и Утика, в годы правления Вачагана Благочестивого, укрепившись, провозглашает себя царством.

С целью укрепления государственности и оживления духовной жизни страны царь Вачаган, как свидетельствует Мовсес Каганкватаци, ,построил церкви по количеству дней в годуե и проявил ревностное усердие в деле распространения армянской письменности.

В начале VII века спокойствие Армении было нарушено арабскими смертоносными нашествиями, для пресечения которых в разных провинциях Арцаха были построены Андаберд, Качахакаберд, Ктиш, Шикакар.

Особенно тяжелые и жестокие бои развернулись в Дизаке в 850-х гг. Историк Товма Арцруни свидетельствует, что халиф отправляет в Армению войско из 200 тысяч человек во главе турецкого полководца Буги Шараби с заданием в крови потопить антиарабское движение. Войску удалось разрушить столицу Грузии- Тбхис и большую чать армянских провинций.

Однако жадный до крови дух войска Буги был сломлен в Дизаке. Осадив крепость Ктиша, он 28 раз в течение 1 года атакует крепость, и каждый раз, позорно проигрывая, отступает. Настолько была впечатляющей эта борьба, что историк династии Арцруни ставит князя Есаи, возглавившего оборону крепости, выше князей династии Арцруни.

Не сумев сломить волю защитников крепости, Буга последовал коварству, свойственному его нации: получил послание от халифа для Есаи, согласно по которому его приглашают в Багдад якобы для ведения переговоров. Горный полководец, насколько храбрый и непобедимый, настолько же наивный и доверчивый перед интригами врага. В тюрьме Багдада его обезглавили.

Для увековечивания памяти князя Есаи, а также других неизвестных защитников Ктиша в 10 в. в селе Туми в Дизаке была построена церковь св. Кармравор, фасадная часть которой, с надписью об истории строительства данной церкви сегодня хранится в государственном историческом музее Арцаха, так как сама церковь в годы Советского Союза была разрушена.

Антиарабские восстания армянского народа не прошли безрезультатно, а привели к восстановлению государственности Армении. В 885г. халифат признал Ашота Багратуни всевышним владыкой провинций Великой Армении. Арцах снова оказался в центре всеармянского государства.

Арабские источники IX-X веков свидетельствуют, что на дороге, ведущей от Партава по Карвачару в город Двин, все города были армянскими и принадлежали царству Ашота Багратуни.

В 9 в. в западных и северных частях Арцаха образуется Хаченское княжество. Это княжество все более усилилось в конце столетия в годы правления Григория Араншахика. Он распространил свою власть также по ту сторону реки Кура - на провинцию Камбеджан/нынешний Нухи/, где до начало арцахского движения жили армяне. Араншахики в разных провинциях Хачена построили неприступные замки- Хаченаберд, Левонаберд, Джраберд, чудесные хачкары и монастырские комплексы.

Отпрысками княжеского дома Хачена считаются Саак Севада Гардманка, Вахтангяны Атерка, Десумяны, Дленянны и Хагбакян-Прошяны.

В середине 10-го века силами внука Саака Севады-Ованнеса Сенекерима в верхнем бассейне речушки Шамкор образуется царство Парисос, северная граница которого доходит до реки Кура. Ценром царства был город Парисос-рядом с селом Калакенд сегодняшнего Азербайджана. Один из представителей данной династии-Ошин-под давлением турков-селджуков переселяется из Майрецаджура, в окрестностях Гандзака, в Киликию и становится владыкой крепости Ламброн и его окрестностей. Из преемников Ошина был Хетум 1, от которого и берет свое начало династия Хетумянов Киликии.

В другой части Арцаха, рядом с рекой Аракс, в 9 в. образуется другое – Дизакское княжество. Здесь правили наследники знаменитого князя Есаи- цари Гагик и Вачаган. До сих пор одна из надгробных плит на кладбище князей Дизака, находящаяся за селом Туми, местные жители называют кладбищем царя, а чуть повыше него руины построения- царской палатой.

Начиная с половины XI в. процветающая жизнь арцахских князей была прервана в результате походов турок-сельджуков. Был нарушен покой армянского народа. Впервые, находясь у себя дома, армянин почувствовал себя беззащитным. Он вступил в новое тысячелетие, чувствуя рядом с собой ледянящее дыхание чужестранного и кочевого племени, живущего другими ценностями. Они прибыли с тем, чтобы больше никогда не возвращаться. На земле армянина и грека турок создал свое государство, сея вражду и жестокость в соседних странах. И в этих условиях арцахский армянин, скорчившись в горной местности, продолжал сохранять свою независимость.

Настали новые времена. Захарянам удалось освободить северо-восточные провинции Армении.

Для сохранения единства страны правители Закаряны создали родственные связи с сильными провинциальными княжескими домами. Женой главы Нижнего Хачена Вахтанга-Тангика была дочь полководца армяно-грузинского войска Саркиса Закаряна- Хоришах, их сыном был Хасан-Джалал Дола. И именно по имени этого Хасана в последующих столетиях их отпрысков начали называть Хасан-Джалалянами, свидетелями добродетелей которых должны были стать многочисленные поколения. Также так назывались те духовные первосвященники, которые представляли ту же княжескую династию и уже по наследственному праву со второй половины XIII в. возглавляли епископство области, а с XV в. также весь патриарший престол восточных провинций Армении. Хасан-Джалал считал себя “властителем высокого и векикого края Арцахского”.

За участие в антимонгольском восстании Хасана Джалаляна убили. А тело, согласно его завещанию, было погребено в родной земле - в притворе построенного им же монастыря Гандзасар.

Князь Хасан Верхнего Хачена или Цара женился на другой дочери Саркиса Закаряна - Доп. Княгиня была слишком широко мыслящим, энергичным деятелем, чья преданная родине деятельность сохранила за собой право назвать эту династию ее именем – Допян. Княжеским центром был Цар-рядом с нынешним селом Цар в Карвачарском районе. До сих пор здесь сохранились церкви, построенные княгиней.

Не успели кровоточивые раны армян зарубцеватся, когда в 80-х гг. 14в. в Закавказье вторглись племена Ленк-Тимура. Вдобавок к ним в Армению вторглись туркменские кочевые племена каракоюнлу и ахкоюнлу.

Отпрыски княжеского дома Араншахиков Арцаха, противостоя нашествиям чужестранных захватчиков, еще более раздробились и, приютившись в непреступных горных местах, с надеждой ждали прихода благополучных дней.

Сохранилась грамота каракоюнлу Джганшаха, согласно которой он признает власть меликов горного Арцаха.

Несмотря на то, что арцахские мелики имели неограниченную власть в своих владениях, тем не менее в условиях мрака и отсталости средневековья, в горной этой местности действовали также демократические принципы, которые под стать современной цивилизации, в том числе, во многих случаях, европейской. Меликов обычно сменяли их старшие сыновья. Однако они брала на себя свои обязанности и права после всеобщего согласия народа. В Арцахе это единство народа и властей стало основной гарантией сохранения национальной самобытности и самостоятельности.

С начала XVI в. до конца 30-х гг. XVII в. Армения стала военной ареной в Передней Азии между Сефевидским Ираном и Османской Турцией.

Хорошо зная о храбростях армянских воинов, персидские шахи пытались использовать силу меликов Арцаха против Турции и с этой целью они поощряли систему меликства, узаконивая их права и обязанности.

Некоторые из меликов Арцаха, в том числе мелик Айказ Кашатага, имели большой авторитет в персидком дворе. Вот такой вид имеет сегодня замок мелика Айказа, находяшийся в долине реки Агавно.

С одной стороны поощряя меликов Арцаха, с другой- видя опасность в единстве Арцаха и Сюника, шах Абас, во избежание последующих трудностей, из глубин Персии переселил и разместил среди меликств Арцаха и Сюника курдские племена- с берегов Аракса до окраины Мрава.

Однако пришельцы с образом хозяина сразу же не смогли стать хозяинами армянского края. Об этом свидетельствуют построенные в XVII-XVIII вв., а ныне сохранившиеся руины церквей, часовней, а также сотен хачкаров в Карвачарском и Кашатагском районах. До конца 1 четверти XVIII века в Карвачарском районе находилось около 140 больших и маленьких армянских сел.

В начале XVIII века персидское государство разрывалось от внутренних разногласий. Пользуясь случаем, племена северного Кавказа-под общим названием лезгины, дважды в год разрушали и грабили населенные пункты, находящиеся между реками Кура и Аракс.

С целью предотвратить периодически повторяющиеся разрушительные нашествия, порознь действующие мелики Арцаха, будучи в своих непреступных крепостях, создали военное единство, которое в истории известно под названием схнахи. Возродилось арцахская армянская государственность. Основные силы схнахов были сосредоточены в провинциях Джраберд и Гюлистан, у подножия гороы Мрав. Оно известно также под названием Большой схнах, предводителем и вдохновителем которого был сам католикос Гандзасара-Есаи Асан-Джалалян.

Часть армянской армии была размещена под Кирсом- в районе между селами Аветараноц и Схнах Варанды, а также в окрестностях нынешнего города Шуши. До сих пор в непреступных вершинах юго-восточного ущелья Шуши сохранились руины оборонительных сооружений. Во главе Малого схнаха был Аван арюрапет.

На этот раз горным армянам предстояло преодолеть более жестокого и страшного врага-турка. За одну ночь 1725 года во главе мелика Егана Дизака и дочери мелика Варанды –Гаяне, в Варанде был уничтожен 5 –тысячный турецкий отряд.

Армяно-турецкая война с каждым днем становилась все более и более жестокой и беспощадной. Однако после длительной и тяжелой борьбы, тем не менее, часть населения края стала переселенцами.

Часть жителей Цара находит убежище в Шулавере и в Гардабанской области Грузии, армяне Гюлистана-в городе Кахет Телава, в Болнисе, Картлее. Только около сотни сел было основано в провинциях Шаки и Ширвана, 9 сел- на южном Кавказе.

Традиции освободительной борьбы схнахов не прошли бесследно. В Арцахе на основе схнахов зародились новые административно-политические единицы- меликства Хамсы, которые стали новыми опорами армянской национально-освободительной борьбы.

Провинция, состоящая из 5 меликств, своим центром имея местность Тог, во главе с меликом Еганом Дизака, была признана как армянский автономный край, границы которого простирались от окрестностей Гандзака до реки Аракс. Мелик Еган, пользуясь своими теплыми отношениями с Надиром, беспокоился о нуждах всех армян Восточной Армении.

В 1747 году предательски был убит персидских шах Надир. В стране начинается этап безвластия. Пользуясь случаем, туркоязычные кочевые племена, кочующие между реками Кура и Аракс, объединились вокруг предводителя династии саруджалли рода джеваншир – Панаха и обосновались в долинном Карабахе. Панах укрепил крепость Тигранакерт на северо-востоке Арцаха, который в то время назывался Шахбулах и отсюда нападал на меликства Хачен и Джраберд. Армянские мелики, не вытерпев недопустимые шаги новоиспеченного хана, заняли Тигранакерт, выгнав Панаха из горных местностей Арцаха.

Однако коварному кочевнику не давали покоя мысли о завоевании райских земель и вод Арцаха, и, пользуясь удобным случаем, змея обосновалась в сердце Карабаха. Впервые в истории турок попытался обосноваться в Карабахе.

Армянские, грузинские, персидские и русские источники воедино свидетельствуют, что до половины 18 века в Нагорном Карабахе турок и других наций не было. Панах, для укрепления своих позиций и для создания этнической опоры, из Грузии переместил в Карабах племена, кочующие в Мил Мугане. Панах и его приемник Ибраим хан развязали бесконечную войну с меликами Карабаха, но воля карабахца была неприклонной и упорной.

От неуправляемых жестокостей мелики Гюлистана и Джраберда стали вести бродячий образ жизни. Около 8 тысяч армянских семей создали новые населенные пункты в районе Шулавера Лори, где до сих пор сохранился карабахский диалект, типичные обычаи и традиции. Быстро исчезло армянское население Северного Карабаха. Создавшийся вакуум заполнялся мусульманами. Однако и после этой катастрофической эмиграции Карабах оставался преимущественно армянонаселенным. В одном из отчетов полководца русских войск на Кавказе Цицианова упоминается, что в конце 18 в. в Карабахе проживало около 40-60 тысяч армянских семей. В то время в каждой семье или роде жили 10-15 человек, то есть население армян Арцаха составляло свыше полумиллиона.

В такой сложный период времени Овсеп Эмин, в гостях у мелика Овсепа Гюлистана, попытался объединить силы меликов, создать единую армию и приобрести свободу с помощью России.

После 3 неплодотворных лет переговоров с европейскими монархами, во второй половине 17 века, армянская политическая мысль склонилась к России. В 1670-х гг. католикос Петрос Гандзасара посланием обратился к царю, с просьбой взять армян под свое покровительство.

Русско-персидские все углубляющиеся обострения вскоре развились в войны 1804-1813 и 1826-1828 гг. В который уже раз мелики Арцаха свои военные и материальные возможности приложили к делу победы русского оружия, надеясь увидеть свободу родины.

В 1805 г. благодаря сноровке кусапатского Вана Атабекяна русские войска спаслись от безнадежного поражения в крепостях Аскерана и Шахбулаха.

На поле сражения за свободу отечества наряду с рядовыми солдатами сражались армяне-полководцы, родившиеся на этой земле, опыт и талант которых принесли новые победы русскому оружию. В этом ряду свое достойное место занимают Валериан Мадатов и Ованнес Лазарев.

Начиная с 26 июля 1826 года на протяжении 48 дней 1500 ополченцев встали в тылу русского гарнизона в Шуши.

С непосредственным участием армян победа русского оружия закончилась Гюлистанским договором от 12 октября 1813 года и Туркменчайским договором от 10 февраля 1828 года.

Согласно Гюлистанскому договору, Карабах перешел под покровительство России в статусе отдельной национально-государственной единицы. Соответственно территории, составляющие нынешний Азербайджан, Дагестан, Грузия, а также Карабах вошли в состав России будучи в одинаковом правосубъектном статусе. Значит, если после распада Советского Союза вышеупомянутые считают себя вправе создать национальную государственность, тем же самым пользуется также Карабах.

Армяне восточных провинций Армении, сражаясь против зла и жестоких времен, не только выжили, но и создали духовные и материальные культурные ценности, достигающие парнаса цивилизации.

В I в. н.э. город Партав становится центром торговли и ремесленничества. Принятие христианства и создание алфавита придали новый импульс развитию армянской культуры. Месроп Маштоц основал одну из первых школ в том же Амарасе, Цоре, Хачене, Атерке. Появляются именитые учителя и преподаватели , усилиями которых школы и университеты перерастают в научные центры. В ряду этих имен особенно выделяется философ, летописец, математик, писатель Ованнес Саркаваг Имастасер, родом из провинции Парисос Арцаха, который в XI в. основал университет Ани. Монастыри Арцаха также стали центрами создания рукописей.

Под пристальным вглядом могущественных княжеских домов и духовных деятелей были созданы сотни рукописей, которые сегодня хранятся в Матенадаране. В 5в. берет начало своего развития армянское самостоятельное художественное слово. Произведения первых армянских авторов были строго национальными, связанные с реальными условиями их окружения и века. Подобной работой считается написанный в 7 веке ,Плачե Давтака Кертога.

В IX-XIII вв. жили и творили Амам Аревелци, Мхитар Гош и другие. Невозможно представить армянскую средневековую историографическую мысль без представителей арцахской школы, таких как Мовсес Каганкатваци, Мовсес Дасхуранци, Киракос Гандзакеци, вардапет Ванакан Тавушеци, Вардан Аревельци, Григор Акнерци, Ованнес вардапет Цареци, Есаи Асан Джалалян.

Именно в Арцахе и Утике в условиях бытности армянской государственности становится необходимостью иметь правовые нормы, регулирующие общественную жизнь. Первым, кто начал это дело, стал в XII веке Давид Алавкаворди Гандзакеци. В этой области следующий важный шаг предпринял один из самых известных личностей средневековой армянской культуры – Мхитар Гош. Его книга “Датастанагирк” (т.е. Судебник, Судебный кодекс) была настолько совершенна, что она использовалась около 700 лет не только в армянской действительности, но также была широко распространена в ряде странах мира.

Имеющее многовековые традиции армянское зодчество приобрело новое качество и развитие в раннем средневековье. В IV-VIII вв. были постоены монастрь Амараса, Цицернаванк, Глхо или Норекаванк, монастрь Егише Аракял, церкви Семи дверей, Хожораберда, Мохренеса, Схнаха, Гетабека Партава и другие церкви. Шедевром выдолбленных в стену церквей стала построенная по заказу князей Прошянов церкви Айриванка.

В IX-XIII вв. были построены монастырский комплекс Таргманчац, соборы св. Богородицы Агарцни, св. Богородицы Макараванка, Сурб Ншан Нор Варагаванка, названный Красным в Варанде, соборы Гошаванка, собор Дадиванка, собор Хоранашата, главная церковь Гтчаванка, комплекс Бри Егци, церкви Сулуким Цара и, наконец, один из шедевров армянской архитектуры - монастырский комлекс Гандзасара. Русский ученый Анатолий Якобсон считал его энциклопедией, жемчужиной средневековой армянской архитектуры. Несмотря на жестокие времена, в последующих XV-XVIII вв. в различных населенных пунктах Арцаха были построены новые церкви.

Сотни однопролетных и многопролетных средневековых мостов сохранились на реках Аракс, Тартар, Хачен, Хагари, Хочанц. Из них наиболее интересными являются находящиеся на расстоянии 750 метров друг от друга мосты Худаферина.

Существенная часть построенных в средневековье построений украшены скульптурами, покрыты фресками.

На старых кладбищах Арцаха до сих пор сохранились обитые скульптурой могильные плиты, на которых изображены символизирующие вечность и содержащие духовные темы скульптуры, а также скульптуры музыкантов, воинов и различных животных.

На территории Арцаха сохранились тысячи удивительных хачкаров. Эта область искусства присуща только армянской действительности. До сих пор известный в армянской реальности как самый древний хачкар, 853 г., был обнаружен в провинции Мецаранк Арцаха, в старом центре католикосатства - монастыре св. Акобаванк рядом с селом Колатак нынешнего Мардакертского района. Своим художественным совершенством неповторимы два известных хачкара Дадиванка. В 1873 году Герман Абих, увидев эти хачкары, написал: “чувство, притесненное от впечатлений, как будто осознает недостаток выразителя-слова”.

Веками кочевые туркоязычные племена, заняв часть провинций Арцаха, разрушали и использовали в качестве простых стройматериалов хачкары. И сегодня на армянских землях, контролируемых не армянами, в Нахичеване, Северном Арцахе, Западной Армении, продолжается белый геноцид-разрушается все то, что армянское.

Отдельную ветвь арцахоармянской культуры составляет ковроткачество. В особенности известны вишапагорги (драконоковры), ковры с изображением драконов, оцагорги (змеековры), ковры с изображением змей, арцвагорги, (орелоковры), ковры с изображением орлов, многочисленные образцы которых сегодня хранятся во многих музеях мира. Имеющий памятную дату, самый древний армянский ковер датируется 1202 годом. Он был соткан в арцахском селе Бананц и сегодня хранится в Вене. Арабский историк Ал-Максуди свидетельствовал, что нигде больше он не видел подобие произведенных в этой стране холстов, ковров, занавесов, красок вордан кармир и других. Эти культурные достижения и непреклонная воля арцахца содействовали предотвращению последующих сюрпризов и ужасов судьбы.

Армянский народ так и не получил той желаемой свободы после присоединения Восточной Армении, в том числе и Арцаха, к России. Персидское иго было заменено российским. Несмотря на свои услуги, армянские мелики были лишены своих собственных владений и даже своих прав. Татарские ханы и беки, угождая русским чиновникам, становятся хозяевами армянских селений и владений меликов.

Существенные изменения были внесены в дело управления страной. Арцах сначала был включен в состав Каспийской области, а затем оказался в составе Шамахийской губернии, а с 1868 года- в Елизаветпольской губернии.

11 марта 1836 года принятием законодательства по управлению делами армянской просветительской церкви России был поставлен конец Гандзасарскому патриаршему престолу. Единственным просветительским центром российского владычества был Шуши.

С каждым днем все более процветающий город становится одним из ремесленных, торговых и культурных центров Закаваказья. Получив в 1847 г. статус города, Шуши постепенно обустраивается, окрыляется и, развиваясь все больше, подчеркивает пропитанный армянским духом образ города. В конце XIX в. в Шуше проживало 33. 252 человека, из которых 20.854 /62%/ были армянами. Посещавшие город Шуши, иностранные путешественники называли его “маленьким армянским Парижем”. В 19в Шуши был связан торговыми путями с зарубежными странами. По данным 1880-х гг., в Шуше были 952 торговых и промышленных предприятий.

Еще 15 ноября 1846 года немецкая газета “Алгемайн зайтунг” писала: “Главный город Карабаха-Шуши-без праувеличения можно считать Гибралтаром”. В 1900г. 29% промышленных предприятий Бакинской области принадлежали армянским предпринимателям с карабахскими корнями Тарумянам, Ахумянам, Гукасянам, Маилянам. Усилиями шушинских богачей были открыты церкви, школы, очаги просвещения не только на родине, но и в Париже, Москве, Петербурге и других местах.

Процветающий с каждым днем город Шуши привлекал к себе армянскую интеллигенцию. В разные времена здесь работали Перч Прошян, Манук Абегян, Грача Ачарян, Лео, Мурацан, Спиридон Меликян. Под чутким взглядом армянских предпринимателей и интеллигентов развивалось образование и культура. Выпускники епархиальной и реальной школ города Шуши стали известными учеными.

В условиях бурной культурной жизни города Шуши активной и плодотворной была театральная жизнь. В этом ряду неоценима роль театра Хандамирянов. В Шуши родились и выросли выдающиеся представители армянского изобразительного искусства.

Однако XX век преподнес новые сюрпризы армянам Арцаха. В частности, царское правительство мастерски использовало межнациональные противоречия, ту антипатию, которая царила между армянами и кавказскими татарами. В результате в Баку, Нахичеване, Шуше, Гандзаке и других армянонаселенных городах имели место армяно-татарские столкновения в 1905-1906 и 1917-20-х гг.

Снова пролилась кровь жившего своим мирным трудом невинного армянина. В который раз доверчивый армянин пал жертвой неприкрытой выгоды своего “доброжелателя”.

Благородные сыны Арцаха не могли оставаться равнодушными по отношению к тем варварствам, которые совершались не только в Восточной, но также и в Западной Армении. Зов крови призвал к бою десятки арцахских фидаинов- Торгома, ханасорского Вардана, Никола Думана, Менака, которые, не щадя своей жизни, протянули руку помощи своим братьям, сражающимся в далеких горах.

В 1917г. в результате февральской революции и октябрьского государственного переворота меняется политическая система российской империи. В целях противостояния новым призывам к борьбе, усилиями действующих в Арцахе политических сил, и в особенности, усилиями партии дашнакцуцюн, в декябре 1917 г. в Шуши создается правительственный орган –межправительственное бюро, власть которого была приемлема не только для армянского населения края, но и для национальных меншинств-татаров и русских.

27 мая 1918 года партия “Мусават” бывшие Бакинскую и Елизаветпольскую губернии провозглашает азербайджанскими. На политической карте мира очерчивается новое государство, в основу которого не был вложен ни принцип историчности, ни принцип этнической принадлежности. Оно было создано для осуществления корыстных программ пантюркизма и великих держав и для окончательного уничтожения армянского вопроса.

,Все в Азербайджанской республике было искусственным, - пишет генерал Антон Деникин ,ненастоящимե, - начиная с названия, взятого взаимообразно у одной из провинций Персии. Искусственная территория, обнимавшая лезгинские Закаталы, армяно-татарскую Бакинскую и Елисаветпольскую (Гандзак(гянджа)) губернии и русскую Мугань и объединенная турецкой политикой в качестве форпоста пантюркизма на Кавказе. Искусственная государственность. Наконец, искусственно держалось и азербайджанское правительство: первоначально - волею Нури-паши, потом генерала Томсона и в дальнейшем - просто инерцииե. Лучше не скажешь. И это искусственное государство впервые начинает претендовать на составляющие часть исторической Армении Карабах и Зангезур.

На горизонте очерчивался смертоносный призрак турецкого ятагана. Необходимо было самообороняться и сохранить самостоятельность страны. С этой целью 22-26 июля в Шуши был созван первый съезд армян Карабаха. Нагорный Карабах был объявлен независимой административно-политической единицей, был выбран национальный совет и народное правительство из 7 человек. 18 октября 1918 года рядом с селом Мсмна Варанды срочно организованное ополчение армян Карабаха польностью разгромило вторгшийся в край турецкий отряд. В результате дальнейшей борьбы были разрушены сотни армянских сел и полностью был сожжен армянский район города Шуши.

В сложишейся ситуации правительство республики Армении 17 апреля 1920 года отправило в Нагорный Карабах Дро и Нжде. Однако всеобщее ликование было омрачено установлением советских порядков в Азербайджане в 1920 г.

12 мая 1920г. советское правительсво Азербайджана при посредничестве войск 11 Русской Красной армии установило Советскую власть в Карабахе. Снова на арене появился вопрос так называемых “спорных” территорий. Момент был очень удобным- Азербайджан был советским и другом России, а Армения, как тогда считали болшевики-агитаторы, была агентом международного империализма. Охваченные волной мировой революции, большевики с целью угождения своему новому союзнику- Турции, 5 июля 1921 года решением Кавказского бюро ЦК РКП( б) подарили Нагорный Карабах Азербайджану.

Чтобы окончательно отрезать Нагорный Карабах от Армении, в 1923 г. была создана Нагорно-Карабахская автономная область. Западная часть горной области Карабаха – от Аракса до северных вершин горного хребта Малого Кавказа – отрезали под предлогом образования “Курдистанской провинции”. Так, Арцах отделили от исторической родины Армении. Одновременно 107 деревень Северного Карабаха были оторваны от НКАО. Горный этот край разрывался от чуземного ига. И снова армянский земледелец сменил свой плуг оружием. Началась освободительная борьба против Азербайджана под руководством Тевана Степананяна.

Командование Красной армии, по просьбе властей Азербайджана, сосредоточив многочисленные силы на карабахском фронте, задушило в крови национальную борьбу. На протяжении 7 десятков лет армяне Нагорного Карабаха находились под колониальным давлением. Азербайджан всячески стремился препятствовать экономическому и культурному развитию армянской области. В результате дискриминационной вражеской политики опасных размеров достигла эмиграция армянского населения с НКАО, и напротив этому явлению армянские населенные пункты области заполнялись пришлыми азербайджанцами. В результате всего этого армянское население области в 1926 г. с 111. 7 тысячи достигло 123. 1 тыс. , в то время как население азербайджанцев с 12.6 тыс. соответственно до 37.2 тысяч.

Несмотря на то, что с политической точки зрения период был очень неблагоприятным, тем не менее армяне Арцаха, не потеряв свою веру в завтрашний день, своим трудолюбием и созидательной деятельностью создавали свое будущее. Арцах стал центром армянской науки, просвитительства и культуры. Лео, Андраник Чагарян, Маркар Арустамян, Андраник Иосифян, Ашот Ованисян, Аракел Аракелян, Армен Тахтаджян, Артем Саркисян, Самвел Григорян, Ованнес Адамян, Николай Ениколопянц, дирижер Большого театра Москвы Александр Мелик Пашаев. Сегодня в Германии живет известный режисер Дон Аскарян, в Киеве-Роман Балаян.

Несмотря на тяжелые времена остались и творили на родине выдающиеся представители науки, культуры, литературы Бакрат Улубабян, Саркис Абрамян, Гурген Габриелян, Марго Баласанян, Беник Овчян. Эти имена могут украсить историю любой страны.

В годы Второй мировой войны армяне Арцаха внесли свой вклад в дело уничтожения фашизма. 21 карабахцев были удостоены звания героя Советского Союза, а Нельсон Степанян из города Шуши был удостоен этого звания дважды. Ованнес Баграмян, Амазасп Бабаджанян, Арменак Хамперянц, Ованнес Исаков- 4 маршала из этого маленького края.

23 тысячи арцахцев подарили свою жизнь делу защиты отечества. Пали, чтобы жила их старая и новая родина. Однако совершенно иные цели преследовали корыстные программы советского Азербайджана – Арцах без армян Арцаха.

И в конце 80-х арцахец снова был вынужден встать на пороге своего дома с оружием в руках.

В 1987 г. дымящий огонь сменился пламенным костром. В тяжелых условиях был организован своеобразный референдум и 80 тысяч подписей избирателей, собранных в поддержку референдума, были посланы в Москву. А 20-е февраля 1920г. стало правовой отправной точкой новой арцахской борьбы. Областной совет НКАО, выражая желание народа, принял историческое решение о передаче НКАО из состава Азербайджана в состав Армении.

Однако Кремль изначально занял позицию нетерпимости по отношению к Карабахскому движению. Воодушивившись поддержкой центральных/московских/ властей, руководство Азербайджана прибегло к политике жесткой силы и насилия. Для поддержки движения армян Арцаха начиная с 21 февраля 1988г. в Армении была начата большая волна массовых выступлений. В начале марта был создан коммитет “Карабах”. В Степанакерте руководил движением комитет “Крунк”.

В Азербайджане истерия, развязавшаяся на религиозно-национальной почве, усиливается, и она вскоре разрастает в геноцид армян. Зверски были убиты сотни беззащитных людей в Сумгаите, Баку, Кировабаде и других густонаселенных армянами местах Азербайджана. Тысячи людей стали вынужденными переселенцами.

Сумгаитскому геноциду не была дана политическая оценка. И это, все более воодушивив преступника, привело к новой резне. Эти жестокости не сломили волю армянского народа, а, наоборот, он еще больше объединился вокруг идеи осуществления своих национальных целей.

Взволновалась также вся армянская диаспора. Многочисленные митинги и демонстрации были проведены в Лос-Анджелосе, Нью-Йорке, Вашингтоне, Париже, Монреале, Торонте, Афинах, Буэнос-Айресе, Бейруте, Сиднее. Однако Москва была непреклонна. Вдохновившись позволением центральных властей, руководство Азербайджана продолжило свою преступную политику. Окровавленная рука врага дошла также и до Карабаха. В области, под покровительством военной, захватнической диктатуры, республиканский оргкомитет создал колониальную власть под руководством дуэта Поляничко-Сафонов.

В мае и июне 1991г. азербайджанские вооруженные отряды особого назначения /ОМОН/ совместно с Советской армией осуществили военную операцию “Кольцо”. В сопровождении военных вертолетов, пушек и танков они напали на Геташен, на селения Шаумянского района и разрушили армянские населенные пункты.

Следующим шагом в деле доведения до победного конца процесса наконец-то стать хозяевами территорий посредством опустошения исторического Арцаха от армян было уничтожение армян Автономной Области Нагорного Карабаха. В июне 1991 г. полностью были разрушены более 20 армянских сел Мартакерта и Гадрута, были убиты и ранены сотни женщин, детей, стариков. В плен было взято более 700 человек, которые были подвергнуты жестокостям в тюрьмах Азербайджана. Тысячи людей вынуждены были покинуть родину своих прадедов.

Армяне Арцаха, потеряв надежду, ощущая призрак покровительства чужеземцев, с решительностью самим нести свой собственный крест, прибегли к оружию. С целью самообороны были созданы первые группы и отряды армянских ополченцев, которые в Шаумяне, Геташене и Нагорном Карабахе дали достойный отпор врагу. Но, увы, армяне имели бесценные жертвы-Татул Крпеян, Симон Ачигезян, Владимир Балаян, Леонид Азгалдян, Ашот Гулян, Монте Мелконян. Их святая кровь, пролитая на родной земле, стала еще ценнее, а борющийся за свободу народ стал более уверенным и непреклонным.

2 сентября 1991г. в Степанакерте состоялась совместная сессия Нагорно-Карабахского областного и Шаумянского районого Советов народных депутатов, где было принято постановление о провозглашении Нагорно-Карабахской республики.

Армяне Арцаха на пути воссоздания своей государственности, следуя конституции СССР и всем нормам международного права, 10 декабря 1991 г. провели всенародный референдум. 99.89% населения сказали “да” за провозглашения НКР.

В конце 1991 года были проведены первые выборы Верховного совета НКР. 8 января 1992г. 33-летний Артур Мкртчян был избран первым председателем Верховного Совета.

Эти события были воинственно приняты руководством Азербайджана. Уже ощутимым становился приближающийся призрак широкомасштабной войны.

В конце 1991г. Азербайджан начал вооруженную агрессию против Нагорно-Карабахской республики. Подобное быстрое развитие событий говорило о необходимости сформировать боеспособную армию из действующих порознь фидаинских отрядов. В кратчайший срок край был очищен от азербайджанских населенных пунктов, ставших их точками опорами, блестящим завершением которого стало освобождение Шуши 9 мая 1992г и открытие Лачинского гуманитарного коридора.

Используя расположенные в городе Гандзак силы бывшей советской 4 армии, начиная с 12 июня врагу удалось захватить весь Шаумянский район, большую часть Мартакертского района, ряд сел Аскерана. Придя в себя от неожиданных ударов, самооборонительным силам Арцаха удалось снова взять инициативу в свои руки.

С 27 марта 1993г. до конца августа под натиском карабахских сил противник был вынужден оставить Лачинский, Келбаджарский, Агдамский, Физулинский, Джебраильский, Кубатлуинский и Зангеланский районы.

Благодаря решительности и вере в победу арцахца руководство соседней республики вынуждено было сесть за стол переговоров. Они были закончены установлением перемирия 14 мая 1994г. Карабахский конфликт вошел в очередной мирный переговорный этап.

В результате военных действий были разрушены 85% промышленных сил Арцаха существенная часть телекоммуникативных линий связи, а также значительная часть жилого фонда, сотни образовательно-культурных, здравоохранительных обՕектов.

Оказавшаяся в глухой блокаде страна была обязана не только вылечить свои раны, но также сравняться с политическими, экономическими процессами, принятыми в мире.

С 1994 по 2007гг были проведены 4 президентских и 4 парламентских выборов. Первым президентом страны был избран Роберт Кочарян, в 1997г. и 2002г-Аркадий Гукасян, а в 2007г. - Бако Саакян.

Изпод руин стали появляться школы и культурные очаги. Необходимо было решить насущные проблемы тысяч беженцев из Азербайджана. Все это невозможно представить без моральной, политической и материальной помощи армян Армении и всего мира. При непосредственном содействии Диаспоры были построены сотни километров дорог, десятки зданий школ, культурных очагов.

Была сформирована одна из самых боеспособных армий на постсоветском пространстве, которая является главным и надежным гарантом безопасности НКР и ее народа. Были открыты новые производственные предприятия. Созданную своей рукой свободу и независимость сегодня армянин Арцаха укрепляет своей мирной творческой деятельностью. Но все это не является пределом мечтаний армян Арцаха. Сегодня они хотели бы увидеть на карте НКР в качестве острова мира и спокойствия. Предпосылкой к этому стала конституция, принятая 10 декабря 2006г. всенародным “да”.

Непобедимый корабль арцахца, проплыв бурный океан, борясь против зла и насилия, дошел до сметенного порта 21 века. Это пристанище для открытия новых горизонтов. На пути создания новой государственности, преодолевая видимые и невидимые препятствия, НКР со справедливой требовательностью, жизнеутверждающей, настойчивой и непреклонной направленностью требует от сильнейших мира подойти к ее суду и требованию с уважением и пониманием. Сегодня арцахец своим мирной, творческой деятельностью пытается не оставаться в стороне от общечеловеческих ценностей, чувствуя себя неотъемлемой частью образа жизни на планете Земля.