Համանվագ

ՀԱՄԱՆՎԱԳ

Ուր էլ որ գնում, ես ինձ օգնում եմ`
միշտ վերադառնալ դեպի անունս:

1.
Հավքը, որ զվարթ թռչում է ահա
քո բիլ երկնքով՝
իմ երազներին ու քո ճամփեքին
                ուղիղ զուգահեռ,
քո կապույտների անմահությունն է
եւ արժանի է անպայման երգի,
քանզի ոգի կա թռիչքում նրա,
քո ոգին պայծառ՝
Փրկիչն ամենայն։

Ճանապարհը, որ աճում է ահա
քո դաշտ ու սարում՝
իմ երազներին ու քո հավքերին
              ուղիղ զուգահեռ,
քո ձգտումների անմահությունն է
եւ արժանի է անպայման երգի,
քանզի ոգի կա ընթացքում նրա,
քո ոգին պայծառ՝
Փրկիչն ամենայն։

Ծառը, որ անճիգ ելնում է ահա
քո կանաչ ափից,
իմ երազներին ու քո ձեռքերին
              ուղիղ զուգահեռ,
քո աղբյուրների անմահությունն է
եւ արժանի է անպայման երգի,
քանզի ոգի կա սլացքում նրա,
քո ոգին պայծառ՝
Փրկիչն ամենայն։

Եվ անմահ են քո հավքերը ամեն,
եւ անմահ են քո ճանապարհները,
եւ անմահ են քո քարերն ու ծառը,
քո դարը, տառը,
քանզի ոգի կա նրանցում, անշուշտ,
քո ոգին պայծառ՝
Փրկիչն ամենայն։

Եվ իմ երգը այս թողնում եմ ահա
քո մուտքի քարին՝ որպես վառվող մոմ,
որ չի մարելու ինձնից հետո էլ,
որ հալվելու է ու հեղվի հողիդև
կաթևկաթ, երդումի տաք արցունքներով։

2.
Մորս ժպիտը երկիրն է միակ՝
բաց ու արեւոտ,
             որտեղ ապրում եմ։
Ինչքան էլ մենակ թողնեն բոլորն ինձ
            մենակ չեմ լինումև
ինձ հետ լեռներն են։
Ես տարածված եմ լեռներովս մեկ,
ես տարածված եմ ձեր աչքերով մեկ։
Տարրալուծված եմ ողջ տիեզերքում։

Ես՝ իմ երկրից գնացածևչեկած
ճամփա եմ բերում,
եւ ընդառաջ եմ գնում ինքս ինձ՝
մորս ժպիտը տեղադրել եմ լեռների վրա
որպես արշալույս.
արշալույսներին արեւը մուտք է։

Եվ ընդառաջ եմ գնում ինքս ինձ՝
                  մտնել քարի մեջ, մտնել հույսի մեջ,
մութի մեջ՝ մթնել, լույսով՝ լուսանալ,
խիտ սաղարթներում շրշալ հովի հետ։

Ուր էլ որ գնում և ես ինձ օգնում եմ՝
միշտ վերադառնալ դեպի անունս։

Ես շատ եմ սերտել՝ թե ինչպես մեռնել,
իսկ հիմա ժամն է միայն սերտելու՝
ինչպես չմեռնել։

Եսև հարատեւման ոգու որդին եմ,
իսկ թե պատահի՝ մեռնեմ սխալմամբ,
մարմինս պիտի քարի տակ լինի,
անունս քարի վրա է դարձյալ...
Ես խորն եմ մինչեւ ձեր հոգու հոգին,
ես ամբողջովին անուն եմ միայն
եւ ինքս իմ անվան դալարումն եմ ես։
Քայլել երկրիդ սահմաններից դուրս,
նշանակում է դանդաղ մահանալ
քո իսկ անվան մեջ։
Ես չմեռնելու համար եմ ծնվել։
Ես ծնվել եմ, որ փոքրիկ երկիրն իմ,
որ մոր ժպիտ է.
           կրեմ կրծքիս տակ՝
           որպես մի ծաղիկ և մեռնել չիմացող,
որ, ձեռնոցի պես, հեգնանքս նետեմ
«սրարշավ եկող հողմերին բոլոր»։

Մորս ժպիտը և երկիրն է միակ,
որտեղ ես երբեք մենակ չեմ լինում,
ինձ հետ լեռներն են։

3.
Ամեն վայրկյան իր պատմությունն ունի։
Ես պատմությունից առա աչքերս,
ձեռքերս՝ նույնպես,
եւ ընծայեցի հավերժությանը։
Դարերը հիմա իմ աչքերով են
              լեռներին նայում,
որոնք այնքան են պարզ ու մաքրալույս,
որ թվում է, թե երեկ ծնվեցին,
որ թվում է թե՝ այդ նրանք չէին
Ավարայրներում
(եւ հազար ու մի արհավիրքներում)
սյունի պես պահում երկինքն անխաթար։

Լեռան երկինքը բարձր է լինում։

Ինչքան էլ հեռու՝ Մասիսն ապրում է
                    Երեւանի մեջ։
Եվ վերադարձող արագիլն անգամ
                    մեր բակի բարդին
նախ ճանաչում է Արարատներով,
ապա՝ տնով իմ...

Լեռների դուռը բացում եմ ահա
եւ դուրս է գալիս
այնտեղից, նայեք, Արգիշտի արքան,
աչքերում ի մի բերվող երկինքներ։

Լեռների դուռը բացում եմ ահա
եւ դուրս է գալիս
այնտեղից, նայեք, հավերժությունը
(մենք նրան Մաշտոց անունն ենք տվել)։
Լեռների դուռը բացում եմ ահա
եւ դուրս է գալիս
այնտեղից, նայեք, մի պարզ լեռնական,
ծոցի մեջ պահած մագաղաթե գիրք։

Լեռների դուռը բացում եմ ահա
եւ դուրս են գալիս
այնտեղից, նայեք, որքան արեւներ,
նրանք չմեռնող մեր երազներն են։
Լեռների դուռը թող միշտ բաց լինի,
Լեռների մեջ իմ ոգին է ապրում։

                Ես պատմությունից առա աչքերս,
                ձեռքերս՝ նույնպես,
                եւ ընծայեցի հավերժությանը։
Եվ գիտեմ, գարուններս միշտ կարճ են եղել ու խաբուսիկ,
լեռներիս միշտ էլ մոլորեցրել են նրանք՝ լերանց քթի տակ
պահած մի փունջ մանուշակով... Մոլորեցրել են այնքան,
մինչեւ լեռներս բնակեցվել են իմ պատմությամբ։

4.
Հնարավոր չէ ինձ հաղթել։ Երբեք։
Մի սեւ ստվեր հովիտը մտել
ու ոտքերի տակ
տրորում էր մի խնդության ծաղիկ...

Ես այդ ծաղկի մեջ կենսավիշ էի
հարատեւումի.
անզորությունից ստվերը մեռավ։
Եվ դա կրկնվեց մի քանի անգամև
թվականները չեմ ուզում թվել,
                         ամենքը գիտեն։
Ես ամեն անգամ և նորից եւ դարձյալև
վերածնվեցի։
Ու իմ լեռներում
քամին, որ արդեն կողքից էր նայում
խառնողներն այնքան շատ էին ու չար,
քամին էլ տեսավ,
թե ինչպես Սեւը վերամահացավ։
Հնարավոր չէ ինձ հաղթել։ Երբեք։
Եվ դա չզգալն է...
                պարտությունը հենց։

5.
Օվկիանոսի վրայով անցած ինչևոր ձայներ
օդը լցնում են՝ ինչով ուզեն։ Շնչել չի լինում։
Ու դրա համար մեր տան բակում ծառերը շատ են։
Անմահ ծառեր են։
              Մեր բակի ծառին
              ես հավատում եմ միշտ էլ ավելի.
              թող նա երկնքից
              փչոցներն ամեն
              սաղարթով ավլի,
              թող մաքուր խփի սիրտը մայր հողի,
              տաք բաբախյունով,
              որ Ավարայրի
շաչ ու շառաչի հիշեցումն են հենց։
Գրեր կան հողին,
որոնք չեն ջնջվել անգամ այն պահին,
երբ արնոտվել են մեր իսկ արյունով,
որոնք չեն ջնջվել ոչ մի ժամանակ,
որովհետեւ մեր քարերն էլ գիր են,
որովհետեւ մեր ջրերն էլ գիր են,
որովհետեւ մեր ծառերն էլ գիր են
եւ անգիր գիտեն դասը դալարման,
վերահառնումի,
վերածաղկումի,
վերածննդի,
վերա...
եւ
վերա...
Իսկ «վերան», այո, ինչպես ասում են,
փրկության լեզվով,
ինքը հավատն է և եղբայրությունը։

Իմ ձեռքով տնկված ծառն էլ, ուրեմն,
թող որ արմատով հողի մեջ գրի
նոր պատմությունը
աննվաճ հողիս։

6.
Իմ եւ հայրիկիս միջեւ կանգնած է
մեր բակի ծառը,
ծառի միջով է հայրս ինձ սիրում։
Ծառի միջով ենք ես ու հայրիկս
միացած իրար,
ծառի միջով է սերը վարարում
եւ արմատներով անցնելով հողին,
գալիս և գրկում է
ամրությունը մեր ժայռե բերդատան։

Երբ ինձ հարցնում են՝
դու ո՞ւմ տղան ես,
       որպես պատասխան և մի քար եմ դնում
տան պատի վրա,
որպես պատասխան և մի ծառ եմ տնկում։
Իմ հոր տղան եմ։
Ես միշտ քո տղան կմնամ, հայրիկ,
եւ իմ տղային
կսիրեմ միշտ էլ մեր բակի ծառով,
որ ծառը հավերժ դալարուն մնա։

7.
Եվ որովհետեւ ես շատ եմ սիրում
հողությունդ, հող,
               երբ մեռնեմ մի օր՝
               հող եմ դառնալու։
Պապիս խոսքերն են,
բայց նա չմեռավ։ Զոհվել է պապս,
խորհուրդ դառնալով մայր հողի եւ այն
ծառերի շուրթին,
            որ ես եմ տնկել։
Ծառի խորհուրդը՝
կանաչն է նրա,
գոյությունը եւ նրա մայրենին։
Ծառը մայրենի
իմ խնդությունն է։
Ես համբուրում եմ ծառի հավատը,
ինչպես ճակատն եմ համբուրում եղբոր,
ես համբուրում եմ մեր տան քարերը,
ինչպես ձեռքերը՝ իմ բալիկների,
ապա շշնջում.
-Սիրեք զմիմեանս...

Ես սա ասում եմ ծառին ու քարին, ինձ եւ բոլորին,
որպեսզի ծառը բարձրանա, քարն ամուր մնա
պատի մեջ, որպեսզի մեր տան վրա երկինքը ամպ չկախի...
որպեսզի... ի սկզբանե իմ բախտը քար էր, իմ հողը քար էր...
Հիմա ուրիշ է, իմ քարը՝ բախտ է, իմ քարը՝ հող է...
              Իմ թեւերը
              լեռներն են իմ,
              Նրանցով եմ
              չափում դարիս երկինքները։
Իմ թեւերը
լեռներն են իմ,
նրանցով եմ
գրկում ծագող
արեւները,
նրանցով եմ գրկում ես իմ զավակներին։
Լեռները իմ բռունցքներն են.
Բռունցքներս ունեն, անշուշտ,
հետաքրքիր
             բաղադրությունև
Փորձ են՝ հարուստ,
հավատ՝ ամուր,
լույս են՝ մաքուր,
հույս են՝ զուլալ
եւ պատմություն,
եւ պատմություն։
Իմ լեռները իմ ոտքերն են,
որոնց սակայն վստահված է
ոչ թե միայն մարմինը իմ,
այլեւ ոգիս,
դրանով են իմ լեռները
անհաղթելի,
վեհ,
առնական։

Ճանապարհս անց է կենում
իմ տան պատը ամուր պահող
ժեռ քարերի,
դաշնության ու սիրո միջով։
Իմ տան բակի ծառի միջով։
Իմ լեռների սրտի միջով։
Իսկ լեռներս հավերժորեն գրանցված են
իմ մայրիկի,
բալիկների
անուշ, անհուն ժպիտներում...

...Ես իմ երգը այս թողնում եմ ահա,
քո մուտքի քարին՝
              որպես վառվող մոմ,
որ չի մարելու ինձնից հետո էլ,
որ հալվելու է ու հեղվի հողիդ-
կաթ-կաթ, հավատի տաք արցունքներով։

1983թ.