Հայերէնի աշխարհաբար քերականութիւն/Բառերի կազմութիւնը
Նայելով կազմութեան՝ բառերը լինում են երեք տեսակ՝ պարզ, բարդ, և ածանցական։
Ամէն բառ ունի իր արմատը. - Երգիչ, երգել, երգարան բառերի արմատն է երգ։ Մայրիկ, մայրենի, մայրական բառերի արմատն է մայր։
Արմատը բառի անփոփոխ մասն է։
Բառի արմատին միացած մասնիկը կոչւում է ածանց։
Որոշել հետևեալ բառերի արմատն ու ածանցը. – համեղ, հայրիկ, պաշտօն-եայ, ուսումնական, չարիք, բարութիւն, հայերէն։
Բառերի արմատն առանձին վերցրած մի նշանակութիւն կամ մի միտք ունի, իսկ մասնիկը կամ ածանցն առանձին ասած որևէ նշանակութիւն չունի։
Այն բառը, որ կազմւած է միայն մի արմատից, կոչւում է պարզ բառ։
Երկու պարզ բառեր իրար միանալով կազմում են բարդ բառ. օրինակ՝ գրչածայր, մանրավաճառ, երկաթուղի։
րչածայր բառը կազմւած է գրիչ և ծայր բառերից, որոնք իրար կապւած են ա ձայնաւորով, որին յօդակապ ենք ասում։
Բոլոր բարդ բառերը յօդակապ չեն ունենում, երբ երկրորդ բաղադրիչ մասը ձայնաւորով է սկսւում, յօդակապ չի դրւում օրինակ՝ ազգօգուտ և ջրանցք բառերում։
Կան մի շարք բարդ բառեր որոնց երկրորդ բաղադրիչ մասը թէև ձայնա-ւորով չի սկսւում, յօդակապ չեն վերցնում օրինակ՝ հացթուխ, ջրվէժ, հրշէջ, և այլն։
կազմել բարդ բառեր հետևեալ բառերից. – թանաք. աման, բարձր-հասակ. զօրք-գլուխ, զօրք-պետ, երկիր-գունդ. քաղցր-ձայն, փոքր-հասակ, գութ-առատ, հաց-թուխ, ժամ-գիրք, գիրք-վաճառող, թուխ-դէմք։
Երբ բառը կազմւած է մի արմատից և մի ածանցից կոչւում է ածանցական բառ։ Ածանցները լինում են երկու տեսակ՝ նախածանց և վերջածանց։ Երբ ածանցը բառի վերջումն է, կոչւում է վերջածանց։
Կազմել ածանցական բառեր հետևեալ վերջածանցներով։
Հետևիր տւած օրինակներին։
1. աւէտ – հոտաւէտ, ծաղկաւէտ 7. աւոր – թագաւոր, ձիաւոր
2. եղէն – մսեղէն, կանաչեղէն 8. ենի – խնձորենի, վայրենի
3. նոց-անոց – հիւսնոց, զօրանոց 9. ական – օգնական, պատմական
4. ացի – գիւղացի, քաղաքացի 10. իկ – հայրիկ, քոյրիկ
5. ագոյն – մեծագոյն, լաւագոյն 11. ուհի – ընկերուհի, ուսուցչուհի
6. արան – ննջարան, տպարան 12. ոտ, կոտ – աւազոտ, ամաչկոտ
Բացատրել. թէ այս վերջածանցներն ի՞նչ նոր իմաստ են տալիս բառին։
Ածանցը միայն բառի վերջում չի գրւում. բառեր էլ կան, որոնց ածանցը դրւում է բառի սկզբում։ Այսպիսի ածանցները կոչւում են նախածանցներ։ Նախածանցներից հինգը՝ ան, ապ, դժ, տ, չ կոչւում են ժխտական կամ բացա-սական մասինկներ. որովհետև ժխտում են բառի իմաստը. օրինակ՝
1. ան – անբախտ, անտուն 4. տ – տգեղ, տգէտ
2. դժ – դժգոյն, դժգոհ 5. չ – չտես, չհաս
3. ապ – ապերախտ, ապօրինի
Համ -. նախածանցը ցոյց է տալիս նոյնութիւն. օրինակ՝ համաձայն, համա-զգեստ, համազարկ և այլն։