Հայ-թուրքական արձանագրությունների վերլուծություն

Հայ-թուրքական արձանագրությունների վերլուծություն /ելույթ ՀՀ Ազգային ժողովի լսումների ժամանակ/
Քննության առարկա.
Արձանագրություն Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին.
Արձանագրություն Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև հարաբերությունների զարգացման մասին:

Հարգարժա՛ն ներկաներ,

Ընթացող քննարկումները ճիշտ ուղով տանելու համար անհրաժեշտ է հստակեցնել մի քանի հանգամանք.

Հանգամանք 1. Քննարկումները չեն վերաբերում հայ-թուրքական հարաբերություններին ընդհանրապես: Քննարկումները վերաբերում են բացառապես սեղանին դրված երկու նախաստորագրված փաստաթղթի՝ ՀՀ և Թուրքիայի Հանրապետության միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին և ՀՀ և Թուրքիայի Հանրապետության միջև հարաբերությունների զարգացման մասին արձանագրություններին: Միմիայն: Հետևաբար, ցանկացած հուզախառն հայտարարություն՝ 21-րդ դարին վայել բաց սահմանների, հարևանների հետ հավերժական թշնամիներ չմնալու, ՀՀ տնտեսության նոր հնարավորությունների և նման բառախեղդ արված մտազեղումների շուրջ, հաստատապես կապ չունեն մեր այսօրվա քննարկումների հետ և հանգիստ խղճով կարելի է այն որակել որպես հարցը նենգափոխելու միջոցով քննարկումները ձախողելու փորձ:

Հանգամանք 2. Նշյալ արձանագրություններն առաջին հերթին միջպետական իրավական փաստաթղթեր են, որով կողմերը մտադիր են փոխադարձաբար ստանձնել որոշակի իրավունքներ ու պարտավորություններ: Հետևաբար, արձանագրությունները կարող են գործել միմիայն որպես ամբողջական փաստաթղթեր: Այսինքն՝, եթե այդ փաստաթղթերում առկա է գեթ մեկ մերժելի կետ, ուրեմն մերժելի է փաստաթուղթն ամբողջությամբ: Արձանագրությունները ճաշացանկ չեն, որ ընտրենք միայն մեր քիմքին հաճելի խորտիկները:

Հանգամանք 3. Նշյալ երկու արձանագրություններում առկա են խաչաձև հղումներ, ինչպես նաև երկու արձանագրությունները նույն օրն ուժի մեջ մտնելու նախապայման: Հետևաբար, դրանք երկմիասնության մեջ են, այսինքն, եթե արձանագրություններից թեկուզև մեկում առկա է անընդունելի գեթ մի կետ, ուրեմն անընդունելի են երկու արձանագրություններն էլ ամբողջությամբ: Չի կարող լինել «ընդհանուր առմամբ ընդունելի են, բայց կան մասնավոր մտահոգություններ» և նման ձևակերպումներ: Միջազգային փաստաթուղթը կուսակցական որոշում չէ:

Հանգամանք 4. Նշյալ արձանագրությունները նախաստորագրված են: Այսինքն՝ դրանց տեքստերը, համաձայն Պայմանագրային իրավունքի մասին Վիեննայի կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի, վերջնականապես հաստատված են (authenticated) և ենթակա չեն փոփոխության (authentic and definitive): Հետևաբար, արձանագրությունները կարելի է կա՛մ ընդունել, կա՛մ մերժել՝ ամբողջությամբ: Եկե՛ք իզուր ժամանակ չվատնենք զանազան առաջարկների վրա, և թող յուրաքանչյուրս իր հերթին հստակ արտահայտի իր դիրքորոշումը ներկայացված փաստաթղթերի վերաբերյալ:

Ես միանգամից ասեմ հետևյալը. հաշվի առնելով, որ ներկայացված արձանագրությունները՝

  • խախտում են ՀՀ de jure տարածքային ամբողջականությունը, ոտնահարում են միջազգային իրավունքի մի շարք հիմնադրույթներ, հակասում են ՀՀ սահմանադրությանը և գործող օրենսդրությանը,
  • սակարկության առարկա են դարձնում ՀՀ և հայ ժողովրդի շահերը, իրավունքներն ու ազգային մեծագույն ողբերգությունը, խիստ կասկածելի, միայն ենթադրյալ տնտեսական շահի համար մեզ զրկում են ապագայում մեր զարգացման հնարավոր միջոցներից և վտանգի են ենթարկում ՀՀ բուն իսկ գոյությունը,
  • չեն ապահովում բանակցությունների նպատակ հայտարարված լիարժեք դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումն ու սահմանի երաշխավորված բացումն ու բաց մնալը, ուստի ես կտրականապես դեմ եմ այս արձանագրությունները ստորագրելուն:

Եւ քանի որ վերջին 30 օրվա ընթացքում քննարկվող հարցի շուրջ գրել և հրապարակել եմ մոտ 30 հաղորդում և հոդված, հաշվի առնելով ժամանակի սղությունը՝ միայն մեկական պարբերությամբ կանդրադառնամ արձանագրությունները մերժելու հիմքերին:

Կան նախաստորագրված արձանագրությունները մերժելու քաղաքական, տնտեսական, բարոյական, իրավական և այլ հիմքեր: Հաշվի առնելով, որ իրավական առումը հարցի համեմատաբար քիչ շոշափվող կողմն է՝ այստեղ ես կթվեմ արձանագրությունները մերժելու ընդամենը մի քանի իրավական հիմք.

1. Արձանագրությունները չեն կարող ստորագրվել, որովհետև հակասում են միջազգային օրենքին: Կողմերը չեն կարող երկկողմ համաձայնությամբ բեկանել կամ փոփոխության ենթարկել, այսպես կոչված, հայ-թուրքական սահմանի վերաբերյալ բազմակողմ իրավական փաստաթուղթը, այն է՝ Վուդրո Վիլսոնի իրավարար վճիռը: Իրավարար վճիռները վերջնական են և ենթակա չեն բեկանման: Կողմերը չեն կարող սովետա-թուրքական սահմանի հայաստանյան հատվածը «հաստատել» որպես երկու երկրների սահման՝ հիմք ընդունելով միջազգային իրավունքի տեսանկյունից անվավեր (void), այսպես կոչված, «համապատասխան պայմանագրեր»:
2. Արձանագրությունները չեն կարող ստորագրվել, որովհետև հակասում են ՀՀ սահմանադրությանը: Հայաստանը չի կարող ստանձնել պարտավորություններ, որոնք սահմանափակում են նրա միջազգային գործունեությունը և հակասության մեջ են մտնում սահմանադրորեն ամրագրված պարտավորությանը, այն է. «1915 թվականին Օսմանյան Թուրքիայում և Արևմտյան Հայաստանում Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործին» սատար կանգնելուն:
3. Արձանագրությունները չեն կարող ստորագրվել, քանզի դրանց մեջ առկա են մի շարք իրավական թերություններ: Մասնավորապես, միջազգային իրավունքի՝ «ժողովուրդների իրավահավասարության և ինքնորոշման» առաջնային սկզբունքը, որն ամրագրված է ՄԱԿ-ի կանոնադրության 1-ին հոդվածի 2-րդ կետում, անտեսված է, փոխարենը, չգիտես՝ ինչի հիման վրա, որպես սկզբունքներ են հայտարարվել «այլ պետությունների ներքին գործերին չմիջամտելու» և «սահմանների անձեռնմխելիության» մասին դատողությունները: Նման սկզբունքներ, ընդհանրապես, կրկնո՛ւմ եմ, ընդհանրապես չկան ՄԱԿ-ի կանոնադրության մեջ: Դրանք բացակայում են նաև միջազգային իրավունքի սկզբունքներն ամրագրած «Պետությունների միջև՝ ըստ ՄԱԿ-ի կանոնադրության, բարեկամական հարաբերությունների և համագործակցության միջազգային իրավունքի սկզբունքների մասին 1970թ. հռչակագրում»: Ինչ վերաբերում է Դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին արձանագրության մեջ հիշատակված «տարածքային ամբողջականության» սկզբունքին, ապա անհրաժեշտ է նշել, որ նման բացարձակ և անվերապահ սկզբունք չկա միջազգային իրավունքի մեջ: ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը (հոդված 2, կետ 4) կոչ է անում ՄԱԿ անդամ երկրներին ձեռնպահ մնալ «տարածքային ամբողջականության կամ քաղաքական անկախության դեմ ուղղված ուժի սպառնալիքից կամ կիրառումից»: Այսինքն՝ խոսվում է արտաքին ուժի բացառման մասին և բնավ կապ չունի առանձնացող հանրության կողմից իր ինքնորոշման իրավունքի կենսագործման, այսինքն՝ սեփական տարածքով անջատվելու հետ:
4. Արձանագրությունները չեն կարող ստորագրվել, որովհետև նշյալ փաստաթղթերում կամայական մոտեցում է ցուցաբերված միջազգային փաստաթղթերի ընտրության, ինչպես նաև դրանցում առկա դրույթների վկայակոչման հարցում: Այսպես, Դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու արձանագրության մեջ վկայակոչված է Հելսինկիի եզրափակիչ ակտը: Հասկանալի չէ, թե ինչո՞ւ: Այդ ակտն ունի խիստ սահմանափակ իրավական ընդգրկում. այն վերաբերում է Երկրորդ աշխարհամարտից հետո, Երկրորդ աշխարհամարտի հետևանքով Եվրոպայում առաջացած իրավիճակին և սահմաններին:[1] Այսպես կոչված, հայ-թուրքական սահմանը Երկրորդ աշխարհամարտից հետո չի առաջացել, հետևաբար, այն դուրս է վերոհիշյալ փաստաթղթի և՛ ընդգրկման, և՛ լիազորությունների շրջանակից: Բացի այդ, Ակտն ընդհանրապես պայմանագիր չէ, հետևաբար այն չունի կատարման համար պարտադիր իրավական ուժ:[2]
5. Այսուհանդերձ, քանի որ Հելսինկիի եզրափակիչ ակտի որոշ սկզբունքներ վկայակոչված են Դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման արձանագրության մեջ, անդրադառնանք Եզրափակիչ ակտի սկզբունքներին: Նշյալ փաստաթղթի առաջին գլուխը՝ որպես մասնակից պետությունների միջև հարաբերությունների ուղենշային սկզբունքներ (Principles Guiding Relations between Participating States), շեշտում եմ, ոչ թե միջազգային իրավունքի սկզբունքներ, այլ միայն միջպետական վարքականոնային սկզբունքներ, առանձնանշում է 10 սկզբունք: Այս 10 սկզբունքներից նշյալ արձանագրության մեջ, չգիտես ինչո՞ւ, հիշատակված են միայն երեքը.
ա) սահմանների անձեռնմխելիությունը,
բ) պետությունների տարածքային ամբողջականությունը և
գ) ներքին գործերին չմիջամտելը:
Դուրս են թողնված, հիմա ուշադիր հետևե՛ք, հետևյալները.
դ) ինքնիշխան իրավահավասարությունը,
ե) ուժի սպառնալիքից կամ կիրառումից ձեռնպահ մնալը,
զ) վեճերի խաղաղ կարգավորումը,
է) մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների՝ ներառյալ մտքի, խղճի, կրոնի կամ դավանանքի նկատմամբ հարգանքը,
ը) պետությունների միջև համագործակցությունը,
թ) բարի կամեցողությամբ միջազգային պարտավորությունների կատարումը, և վերջապես,
ժ) ժողովուրդների հավասար իրավունքներն ու ինքնորոշումը:
Հելսինկիի եզրափակիչ ակտի այս 10 ուղենշային սկզբունքներից 7-ը ձեռնտու են մեզ և բոլորն էլ դուրս են թողնված, 3-ը ձեռնտու են թուրքերին, բոլորն էլ ներառված են: Միայն վերոհիշյալ բացթողումը բավական է խոտանելու ողջ բանակցային գործընթացը:
6. Արձանագրությունները չեն կարող ստորագրվել, որովհետև հակասում են ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարությանը: Նշյալ ռազմավարության մեջ, որն օրենքի կարգավիճակ ունի, միանշանակորեն ամրագրված է «Հայաստանը հանդես է գալիս Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման օգտին»: Իսկ առկա արձանագրությունների մեջ պարտավորությունների տեսքով ներառված է առնվազն մեկ տասնյակ անընդունելի նախապայման: Պնդումը, թե նախապայմաններ չկան, ոչ միայն չի համապատասխանում իրականությանը, այլև վիրավորական է:
7. Արձանագրությունները չեն կարող ստորագրվել, քանզի եթե դրանք ընդունում ենք որպես միջազգային պայմանագրեր, պատրաստվել և նախաստորագրվել են Միջազգային պայմանագրերի մասին ՀՀ օրենքի կոպիտ խախտումներով: Ըստ նշյալ օրենքի 8-րդ հոդվածի 1-ին մասի՝ «միջազգային պայմանագրի կնքումը …. նախատեսված անհրաժեշտ ընթացակարգերի ամբողջությունն է»: Հիշյալ օրենքով սահմանված ընթացակարգը պահանջում է, որ մինչ պայմանագրի նախաստորագրումը, պայմանագիրը պետք է անցնի պաշտոնական նախաձեռնման, ծանուցման, ներպետական համաձայնեցման, այն է՝ շահագրգիռ գերատեսչությունների կողմից վերամշակման և լրամշակման փուլերի միջով: Որքան ինձ հայտնի է, օրենքի այս պահանջը չի պահպանվել կամ պահպանվել է մասամբ և խիստ թերություններով:

Հարգարժա՛ն ներկաներ,

Ասում են՝ ժամանակին Նադիր շահը մի կարգ էր սահմանել. ամեն քաղաք մտնելիս քաղաքի կայազորը պարտավոր էր թնդանոթային համազարկով դիմավորել նրան: Երբ մի քաղաքում նրան համազարկով չեն դիմավորում, նա կանչում է կայազորի պետին և հարցնում պատճառը: Զինվորականը պատասխանում է. – Թագավորն ապրած կենա, հազար ու մի պատճառ կա, բայց առաջինն այն է, որ թնդանոթ չունենք: – Այդ մի պատճառն էլ բավական է, – լինում է շահի պատասխանը:

Հիմա մերն է: Կարելի է ևս մի քանի տասնյակ քաղաքական, բարոյական, տնտեսական, ապահովական, մշակութային, ռազմական և այլ բնույթի պատճառներ բերել, թե ինչո՞ւ պետք է հրաժարվել խնդրո առարկա արձանագրություններից և սկսել նոր գործընթաց: Սակայն կարծում եմ, որ վերոհիշյալ պատճառներից յուրաքանչյուրը բավական է՝ չստորագրելու ներկայացված արձանագրությունները:

Չստորագրելու պարագայում հնարավոր է, որ խնդիրներ ունենանք, սակայն դրանք կլինեն կարճաժամկետ և, ամենակարևորը, անցողիկ: Ստորագրելու պարագայում մենք դարձյալ խնդիրներ կունենանք, սակայն դրանք կլինեն մնայուն և ճակատագրական:

Շնորհակալություն:


Ծանոթագրություն

խմբագրել
  1. Massimo Coccia, Helsinki Conference and Final Act, Encyclopedia of Public International Law, v. 2, Amsterdam, 1995, p. 693.
  2. Նույն տեղում, էջ 694-695:


1 հոկտեմբերի, 2009թ.