<РЕЧЬ НА ПЕРВОМ ВСЕСОЮЗНОМ СЪЕЗДЕ СОВЕТСКИХ ПИСАТЕЛЕЙ>
Товарищи, все докладчики, в том числе и представители национальных республик, говорили о бурном росте национальных литератур, в основу которых положена великая идея пролетарской революции. Отличаясь своеобразно-национальными формами, единая советская литература своим многообразием жанров и тематики представляет совершенно невиданную литературу во всей истории человечества. Единая армия советских писателей—от только что ликвидировавших неграмотность ашугов и горцев до великого мастера слова Максима Горького—громадным молотом разбивает оковы духовного рабства, мещанства, национальной ограниченности, доходившего до омерзения чувства собственности.
Одновременно эта литература воспитывает миллионы трудящихся, развивая в них любовь к советской родине, к своему труду и помогая партии выковывать из них прекрасных борцов за дело Ленина, за коммунизм.
Вполне естественней был некоторый «разгон» докладов. Это своего рода «знамение эпохи»: прогнавший буржуазию, рабочий класс чувствует себя нераздельным и полновластным хозяином не только заводов и земли, но и всей истории, всего пройденного человечеством пути.
Только трудящемуся человеку принадлежат все богатства—материальные и духовные, накопленные рабочим классом.
Только теперь можно по-новому оценить прошлое, всех знатных людей большой нашей культуры. Отсюда и эта бурлящая радость, эти радостные песни, которые раздаются у нас повсюду—от Минска до Владивостока, от Архангельска до Эривани. Заговорил великий немой, заговорили трудящиеся, заговорили угнетенные ранее народы.
В октябрьских боях под знаменем партии, с помощью головного отряда—русских рабочих—трудящиеся этих народов приобрели себе родину—национальные советские республики. Весь Советский союз—единая родина для трудящихся всех национальностей. Завоевывая родину, партия вела трудящиеся массы к лучшей жизни, к бесклассовому обществу, к полному торжеству социализма. Вот где источники того молодого буйного энтузиазма, который звучит и в наших речах, и в наших песнях, и в наших книгах. Это совершенно новое поколение—с низов, от ранее загнанных и забытых национальных культур—приходит к интернациональной и общечеловеческой культуре. Была где-то безводная пустыня, и вот каким-то магическим ударом большого жезла пустыня превращается в город. Был когда-то загнанный народ, который жил в своих ущельях, страшась и своей земли и человека другого племени. И вот он входит в город—у него есть свои города с развивающейся культурой. Он приносит в нее свой веками накопленный опыт, с каждым часом все больше и глубже раскрывая себя. Вот где источник глубокой и беззаветной любви трудящихся этих народов к Ленину и Сталину.
Что было в нашем прошлом? Я не буду упоминать ни имен, ни отдельных исторических дат: напомню только то, о чем совершенно правильно заметил Алексей Максимович: «Мы, т. е. русская литература, русские писатели, не имеем права игнорировать литературное творчество нацменьшинств только потому, что нас больше. Ценность искусства измеряетя не количеством, а качеством. Если у нас в прошлом—гигант Пушкин, отсюда не значит, что армяне, грузины, татары, украинцы и прочие народы не способны дать больших мастеров в литературе, музыке, живописи, зодчестве»[1].
Многие выступавшие приводили имена гигантов прошлой национальной культуры. Но я хочу сказать по поводу этого следующее: в бывшей тюрьме народов, в старой царской России, перестеленные выше народы не дали и не могли дать таких гигантов, как Пушкин. В годы расцвета Пушкина на окраинах империи еще грохотали пушки усмирительных экспедиций. Малые народы меняли одно ярмо на другое. После покорения они шли по пути духовного обнищания, испытывая двойной гнет—русской и своей отечественной буржуазии, разжигавшей ненависть к человеку другого племени и тем самым заглушавшей среди своего народа классовую ненависть угнетенных к угнетателям.
Приведу два примера. Основоположник нашей литературы, Абовян (XIX век)—замечательная фигура не только по своей литературной значимости, но и по своей жизни. Это человек, который видел персидское владычество, попал случайно в дерптский университет, вращался в обществе Гете, был знаком с Жуковским[2] и т. д. Вершувшись в Армению в эпоху зверского режима Николая I, он бесследно исчез, оставив легенду о «черной карете» и о столь же мифической могиле его в Охотском крае[3].
Изучая наследство этого знаменитого человека нашей литературы, следя за его ростом—а он исчез совершенно молодым,—можно с полным правом сказать, что в нормальных условиях развития армянского народа Абовян вырос бы в большого писателя.
Или возьмем Микаэля Налбандьяна—это тоже крупнейшая фигура в армянской литературе, ближайший друг Бакунина, Огарева и других передовых людей в русской истории, связанной с делом о лондонской пропаганде и т. д., один из основоположников демократической литературы. Он сидел в Петропавловской крепости и погиб там же, как и все светлые люди того десятилетия.
Приводя эти примеры, я хочу сказать, что только сейчас у нас есть возможность войти в большую литературу,—эту возможность дала нам Октябрьская революция.
Маленькое замечание: мы слышали здесь о Шевченко, о Руставели, Ованесе Туманяне и т. д. Я должен сказать, что неправильно упоминать эти имена, не добавляя что они принадлежат всем народам. Я, армянский писатель, считаю их своими родными—также, как Туманяна. Я считаю и Руставели таким же родным мне писателем, как Хоренаци,—его творчество уже вошло в общую нашу сокровищницу.
Но разве дело идет сейчас только об истории? По-моему дело в тем, что армянский отряд нашей литературы, как и грузинский и др., должен использовать все свое творческое богатство, чтобы через книги Чаренца, Джавахишвили[4] и др. внести это богатство в нашу общую советскую литературу.
Я хочу, чтобы товарищи вспомнили золотые слова Ленина относительно демократических элементов старой литературы и использования их[5]. Здесь представитель Украины ясно и убедительно показал, как неправильное, некритическое использование наследства Шевченко приводит к путанице. После доклада представителя Украины стало ясным, что новая оценка творчества Шевченко неизмеримо подняла его значимость как гениального украинского поэта.
Я бы советовал всем нашим литераторам пересмотреть громадное литературное наследие, сделав это быстрее, потому что этим мы можем наметить большие и широкие пути в нашей советской литературе.
Товарищи, я хочу отметить второй источник, из которого национальные писатели могут черпать конкретный материал. Кое- какие национальные отряды использовали этот путь, но здесь мало говорили об этом. Если мы возьмем историю ранее угнетенных народов, то мы увидим, что многие из них в течение тысячелетий испытывали разные исторические влияния. Например, армянский народ—влияние персов, эллинов, Запада. Востока, парфян и т. д. Это богатство исторического пути, насыщенность многими историческими влияниями, это громадная конденсация влияний составляет, я бы сказал, более важный источник, чем знакомые имена старых писателей.
Что же сейчас происходит у нас? Что же обязан внести наш литературный отряд в общую советскую литературу?
Я хочу напомнить слова Сталина, оказанные в первом же году после Октябрьской революции. Он говорил, приводя пример Армении, что это характерный уголок, где «художество» империалистов принимало форму бесчинства. Он говорил о героических сынах этого народа, которые создавали большую культуру, оставаясь загнанными. Ушел ли этот героизм? Он удесятерился сейчас, и не только в области культуры: он удесятерился и в области невиданной стройки.
Путь критического просмотра исторических событий является ценнейшим средством для внесения новых вкладов в литературу. Покажем это на некоторых примерах.
Изменяется не только экономика—обновляется весь народ. Вы помните, что Гоголь в «Мертвых душах» «козыряет косноязычием крестьян. Однако тот, кто знает сейчас наших колхозников, скажет, что теперь нет косноязычия. Теперь крестьянин говорит совершенно правильно, точно и красочно.
Возьмите отношение к детям. Разве это не показывает изменения психологии народа и роста его культурности? Нет никакого сомнения в том, что в старину, в особенности у наших восточных народов, любовь отца и детям была как бы не к лицу к мужчине. Сейчас изменилось и это и многие другие черты старого быта.
Товарищи, громаднейший интерес представляют вопросы жанра. Здесь об этом мало говорили. Я должен сказать, что основным недостатком национальных литератур считаю несвежесть жанра, то, что эти литературы (подпадают под влияние форм, уже преодоленных крупными мастерами. Никто не может сейчас писать, как Руставели. Я бы оказал даже так: формы, преодоленные в XIX—XX веках каким-нибудь грузинским или же армянским мастером, нередко служили в силу подражания препятствием для развития новых литературных форм.
Где же правильный путь? Путь—в возврате к первоисточникам, к народному творчеству. Я имею ввиду не возврат к старым источникам народного творчества, не к фольклору, хотя и фольклор живет и развивается, а к настоящим и новым корням народного творчества.
По вопросу о жанрах я должен оказать, что большой интерес представляет жанр художественной исторической хроники. Громадное количество армянских исторических хроник совершенно не использовано художественной литературой. Обязанность наших писателей заключается в том, чтобы просмотреть их, изучить, критически взяв оттуда эпичность, суровость, богатства языка, скупую экономию слов.
Одно замечание относительно языка в связи с переводами. Если национальные языки развиваются сейчас под влиянием русского языка, что я считаю вполне нормальным, ибо это есть язык Октябрьской революции, то при переводах на русский язык надо для расширения емкости этого последнего вносить в него все завоевания национальных языков. Русский язык также меняется, обогащаясь новыми оборотами и словами...
Товарищи... давайте работать так самоотверженно, гак честно, так страстно, как работают только лучшие люди нашей эпохи, большевики... и тогда мы оправдаем высокое звание советского писателя.
<Թարգմանություն>
<ՃԱՌ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ՀԱՄԱՄԻՈԻԹԵՆԱԿԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՄԱԳՈԻՄԱՐՈԻՄ>
Ընկերնե՛ր, բոլոր զեկուցողները, այդ թվում նաև ազգային հանրապետությունների ներկայացուցիչները, խոսեցին ազգային գրականությունների բուռն աճի մասին, գրականություններ, որոնց զարգացման հիմքում գրված է պրոլետարական հեղափոխության մեծ գաղափարը։ Տարբերվելով ազգային ուրույն ձևերով՝ խորհրդային միասնական գրականությունը իր ժաանրերի և թեմատիկայի բազմազանությամբ մարդկության ամբողջ պատմության մեջ երբևէ չտեսնված գրականություն է: Խորհրդային գրողների միասնական բանակը՝ սկսած նոր միայն իրենց անգրագիտությունը վերացրած աշուղներից ու լեռնցիներից մինչև խոսքի մեծ վարպետ Մաքսիմ Գորկին, վիթխարի մուրճով կործանում է հոգևոր ստրկության, քաղքենիության, ազգային սահմանափակվածության, նողկալիության հասնող սեփականատիրական զգացումի շղթաները։
Միաժամանակ, այդ գրականությունը դաստիարակում է միլիոնավոր աշխատավորների՝ նրանց մեջ զարգացնելով խորհրդային հայրենիքի ու իրենց աշխատանքի նկատմամբ սեր, և օգնում է կուսակցությանը՝ նրանցից կոփելու Լենինի գործի համար, հանուն կոմունիզմի պայքարող հիանալի մարտիկներ։
Միանգամայն բնական էր զեկուցումների որոշ «խոյընթացը»։ Դա մի յուրատեսակ «դարաշրջանի նախանշան» էր․ բուրժուազիային դուրս վռնդած բանվոր դասակարգը զգում է իրեն լիիրավ ու անսասան տերը ոչ միայն գործարանների ու հողի, այլև ամբողջ պատմության, մարդկության անցած ամբողջ ճանապարհի։
Միայն աշխատավոր մարդուն են պատկանում բանվոր դասակարգի կուտակած բոլոր՝ նյութական և հոգևոր հարստությունները։
Միայն այժմ է հնարավոր նոր ձևով գնահատել անցյալը, մեր մեծ կուլտուրայի բոլոր նշանավոր մարդկանց։ Դրանից էլ բխում են այս հորդացող բերկրանքը, այս ուրախ երգերը, որոնք հնչում են մեզ մոտ ամենուրեք՝ Մինսկից մինչև Վլադիվոստոկ, Արխանգելսկից, մինչև Երևան։ Խոսել սկսեց մեծ համրը՝ խոսեցին աշխատավորները, խոսեցին առաջներում ճնշված ժողովուրդները։
Հոկտեմբերյան մարտերում, կուսակցության դրոշի տակ, առաջավոր ջոկատի՝ ռուսական բանվորների օգնությամբ, այդ ժողովուրդների աշխատավորները իրենց համար ձեռք բերեցին հայրենիքի՝ խորհրրդային ազգային հանրապետությունները։ Ամբողջ խորհրդային Միությունը միասնական հայրենիք է բոլոր ազգությունների աշխատավորների համար։ Նվաճելով հայրենիքը՝ կուսակցությունը բոլոր աշխատավորներին տանում էր դեպի ավելի լավ կյանք, դեպի անդասակարգ հասարակություն ու սոցիալիզմի լիակատար հաղթանակ։ Ահա՛ թե որտեղ են աղբյուրները այն երիտասարդ ու բուռն խանդավառության, որը հնչում է և մեր ճառերում, և մեր երգերում, և՜ մեր գրքերում։ Այդ բոլորովին նոր սերունդ է, որը դուրս է եկել ներքնախավերից, առաջներում հալածված ու մոռացված ազգային կուլտուրաներից և ընթանում է դեպի ինտերնացիոնալ ու համամարդկային կուլտուրան։ Ինչ֊որ տեղ անջուր անապատ էր, և ահա կախարդական մի մեծ գավազանի հարվածով անապատը դառնում է քաղաք։ Ինչ֊որ ժամանակ գոյություն ուներ հալածական մի ժողովուրդ, որը ապրում էր իր կիրճերում՝ վախենալով և՛ իր հողից, և՛ այլազգի մարդկանցից։ Եվ ահա՛ նա քաղաք է մտնում․ նա ունի իր քաղաքները՝ զարգացող կուլտուրայով։ Նա դրա մեջ ներդնում է դարերով կուտակած իր փորձը, ժամ առ ժամ ավելի մեծ չափով ու ավելի խորը բացահայտելով իրեն։ Ահա՛ թե որտեղ է Լենինի և Ստալինի նկատմամբ այդ Ժողովուրդների աշխատավոր մարդկանց տածած խոր ու անսահման սիրո աղբյուրը։
ի՞նչ կար մեր անցյալում։ Ես ո՜չ անուններ եմ հիշատակելու, ո՛չ էլ առանձին պատմական թվականներ. կհիշեցնեմ միայն այն, ինչի մասին միանգամայն ճիշտ նկատեց Ալեքսեյ Մաքսիմովիչը․ «Մենք, այսինքն՝ ռուս գրականությունը, ռուս գրողներս, իրավունք չունենք շրջանցելու ազգային փոքրամասնությունների գրական ստեղծագործությունը միայն այն հիման վրա, որ մենք թվով շատ ենք։ Արվեստի արժեքը չափվում է ո՛չ թե քանակով, այլ որակով։ Եթե մեզանում անցյալում կար Պուշկինի նման հսկա, ապա դրանից չի հետևում, որ հայերը, վրացիները, թաթարները, ուկրաինացիները և մյուս ժողովուրդները ընդունակ չեն տալու գրականության, երաժշտության, գեղանկարչության, ճարտարապետության մեծ վարպետներ»[6]։
Ելույթ ունեցողներից շատերը բերում էին անցյալի ազգային կուլտուրայի հսկաների անուններ։ Բայց ես ցանկանում եմ այդ առթիվ ասել հետևյալը. ժողովուրդների նախկին բանտում՝ ցարական հին Ռուսաստանում. վերը հիշատակված ժողովուրդները չտվեցին և չէին կարող տալ այնպիսի հսկաներ ինչպիսին էր Պուշկինը։ Պուշկինի ծաղկման տարիներին կայսրության ծայրամասերում դեռևս հռնդում էին հնազանդեցնող արշավախմբերի թնդանոթները։ Փոքր ժողովուրդների մի լուծը փոխարինվում էր մյուսով։ Նվաճվելուց հետո, նրանք ընթանում էին հոգևոր աղքատացման ուղիով, իրենց վրա կրելով կրկնակի ճնշում՝ ռուսական և իրենց հայրենական բուրժուազիայի, որը ատելություն էր բորբոքում մյուս ազգերի մարդկանց նկատմամբ և դրանով է իր ժողովրդի մեջ խլացնում էր ճնշվածների դասակարգային ատելությունը ճնշողների դեմ։
Կբերեմ երկու օրինակ։ Մեր գրականության հիմնադիր Աբովյանը (19-րդ դար) հիանալի դեմք է ոչ միայն իր գրական նշանակությամբ, այլև իր կյանքով։ Նա մի մարդ էր, որ տեսել էր պարսկական տիրապետությունը, պատահաբար ընկել Դորպատի համալսարան, շփվել Գյոթեի ընթերցողների հասարակության հետ, ծանոթ է եղել Ժուկովսկուն[7] և այլն։ Նիկոլայ Առաջինի գազանային ռեժիմի դարաշրջանում վերադառնալով Հայաստան՝ նա անհետ կորել է, իր ետևից թողնելով «սև կառեթի» առասպելը և Oխոտյան երկրամասում իր նույնքան առասպելական գերեզմանի պատմությունը[8]։
Ուսումնասիրելով մեր գրականության այդ նշանավոր մարդու ժառանգությունը, հետևելով նրա աճմանը,— իսկ նա անհետացավ բոլորովին երիտասարդ,— կարելի է լիակատար իրավունքով ասել, որ հայ ժողովրդի զարգացման բնականոն պայմաններում Աբովյանը կդառնար մեծ գրող։
Կամ վերցնենք Միքայել Նալբանդյանին։ Սա ևս հայ գրականության մեջ խոշորագույն դեմք է, Բակունինի, Օգարյովի և ռուսական պատմության ուրիշ առաջավոր մարդկանց մերձավոր բարեկամը՝ կապված լոնդոնյան պրոպագանդայի գործի հետ և այլն, դեմոկրատական գրականության հիմնադիրներից մեկը։ Նա բանտարկվեց Պետրոպավլովսկի ամրոցում և այնտեղ էլ զոհվեց, ինչպես և այդ տասնամյակի բոլոր պայծառ մարդիկ։
Բերելով այս օրինակները՝ ես ուզում եմ ասել, որ միայն այժմ մեզանում հնարավորություն կա դուրս գալու մեծ գրականության ասպարեզ. այդ հնարավորությունը մեզ տվեց Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը։
Մի փոքրիկ դիտողություն. այստեղ լսեցինք Շևչենկոյի, Ռուսթավելու, Հովհաննես Թումանյանի և այլոց մասին։ Ես պետք է ասեմ, որ ճիշտ չի լինի հիշատակել այդ անունները՝ չավելացնելով որ նրանք պատկանում են բոլոր ժողովուրդներին։ Ես՝ հայ գրողս, նրանց համարում եմ ինձ հարազատ այնպես, ինչպես Թումանյանին։ Ես Ռուսթավելուն համարում եմ ինձ համար այնպիսի հարազատ գրող, ինչպես Խորենացուն,— նրա ստեղծագործությունը արդեն մտել է մեր ընդհանուր գանձարանը։
Բայց արդյո՞ք այժմ խոսքը միայն պատմության մասին է։ Իմ կարծիքով բանն այն է, որ մեր գրականության հայկական ջոկատը, ինչպես և վրացական ու մյուս ջոկատները, պետք է օգտագործեն իրենց ամբողջ ստեղծագործական հարստությունը, որպեսզի Չարենցի, Ջա- վախիշվիլու[9] և մյուսների գրքերի միջոցով այդ հարստությունը մուծվի ընդհանուր խորհրդային գրականության մեջ։
Ես ուզում եմ, որ մեր ընկերները հիշեն Լենինի ոսկյա խոսքերը հին գրականության դեմոկրատական տարրերի և դրանց օգտագործման մասին[10]։ Այստեղ Ուկրաինայի ներկայացուցիչը պարզ և համոզիչ ցույց տվեց, թե ինչպես Շևչենկոյի ժառանգության ոչ ճիշտ, անքննադատ օգտագործումը հանգեցնում է խառնաշփոթության։ Ուկրաինայի ներկայացուցչի զեկուցումից հետո պարզ դարձավ, որ Շևչենկոյի ստեղծագործության նոր գնահատությունը անչափ բարձրացրել է նրա նշանակությունը որպես ուկրաինական հանճարեղ բանաստեղծի։
Ես խորհուրդ կտայի մեր բոլոր գրողներին ու գրականագետներին՝ վերանայել գրական վիթխարի ժառանգությունը, այդ բանն անել արագ, որովհետև դրանով մենք կարող ենք մեծ ու լայն ուղիներ գծել մեր խորհրդային գրականության համար։
Ընկերներ, ես ուզում եմ մատնանշել երկրորդ աղբյուրը, որից ազգային գրողները կարող են քաղել կոնկրետ նյութ։ Որոշ ազգային ջոկատներ օգտագործել են այդ ուղին, բայց այստեղ քիչ խոսեցին դրա մասին։ Եթե մենք վերցնենք առաջներում ճնշված ժողովուրդների պատմությունը, ապա կտեսնենք, որ նրանցից շատերը հազարամյակների ընթացքում կրել են զանազան պատմական ազդեցություններ։ Հայ ժողովուրդն, օրինակ, կրել է պարսիկների, հելլենների, Արևմուտքի, Արևելքի, պարթևների և ուրիշների ազդեցությունը։ Դա պատմական ուղու հարստություն է՝ հագեցած պատմական բազում ազդեցություններով, ազդեցությունների այդ վիթխարի խտացումը, ես կասեի, ավելի կարևոր աղբյուր է, քան հին գրողների ծանոթ անունները։
Ի՞նչ է այժմ տեղի ունենում մեզանում։ Մեր գրական ջոկատը ի՞նչ է պարտավոր մուծել ընդհանուր խորհրդային գրականության մեջ։ Ես ուզում եմ հիշեցնել Ստալինի խոսքերը՝ ասված Հոկտեմբերյան հեղափոխությանը հաջորդած առաջին իսկ տարում։ Նա, բերելով Հայաստանի օրինակը, ասում էր, որ դա բնորոշ մի անկյուն է, որտեղ իմպերիալիստների «գեղարվեստը» սանձարձակ անկարգության ձև էր ընդունում։ Նա խոսում էր այդ ժողովրդի հերոս որդիների մասին, որոնք ստեղծում էին մեծ մշակույթ՝ մնալով ճնշված վիճակում։ Արդյոք վերացե՞լ է այդ հերոսականությունը։ Այն տասնապատկվել է այժմ, և ոչ միայն մշակույթի բնագավառում, այն տասնապատկվել է նաև մինչ այժմ չտեսնված շինարարության ասպարեզում։
Պատմական իրադարձությունների քննադատական վերանայման ուղին արժեքավորագույն միջոց է գրականության մեջ նոր ավանդներ մուծելու համար։ Այդ բանը ցույց տանք մի քանի օրինակով։
Փոփոխվում է ո՛չ միայն տնտեսությունը, այլև վերափոխվում է ամբողջ ժողովուրդը։ Դուք հիշում եք, թե ինչպես Գոգոլը իր «Մեռած հոգիներում» մատնացույց է անում գյուղացիների ծռախոսությունը։ Սակայն նա, ով այժմ ճանաչում է մեր կոլտնտեսականներին, կասի, որ հիմա ծռախոսություն չկա։ Այժմ գյուղացին խոսում է միանգամայն ուղիղ, ճշգրիտ և գունեղ։
Վերցրեք երեխաների նկատմամբ ցուցաբերվող վերաբերմունքը։ Մի՞թե դա ցույց չի տալիս ժողովրդի հոգեբանության մեջ կատարված փոփոխությունները և նրա կուլտուրականության աճը։ Ոչ մի կասկած չի կարող լինել, որ հնում, հատկապես մեր արևելյան ժողովուրդների մեջ, երեխաների նկատմամբ հոր կողմից սեր արտահայտելը տղամարդուն վայել գործ չէր համարվում։ Այժմ փոխվել են թե՛ այդ և թե՛ հին կենցաղի ուրիշ շատ գծեր։
Ընկերներ, վերին աստիճանի հետաքրքրական են ժանրի հարցերը։ Այստեղ այդ մասին քիչ խոսեցին։ Ես պետք է ասեմ, որ ազգային գրականությունների հիմնական թերությունը համարում եմ ժանրերի հնացած լինելը, այն, որ այդ գրականություններն ընկնում են խոշոր վարպետների կողմից արդեն հաղթահարված ձևերի ազդեցության տակ։ Այժմ ոչ ոք չի կարող գրել այնպես, ինչպես գրում էր Ռուսթավելին։ Ես նույնիսկ այսպես կասեի, այն ձևերը, որոնք 19-րդ և 20-րդ դարերում հաղթահարվել են հայ կամ վրացի որևէ վարպետի կողմից, հաճախ ընդօրինակման պատճառով արգելք են հանդիսանում գրական նոր ձևերի զարգացման համար։
Որտե՞ղ է ճշմարիտ ուղին․ այդ ուղին վերադարձն է դեպի սկզբնաղբյուրները, դեպի ժողովրդական ստեղծագործությունը։ Ես նկատի ունեմ ոչ թե վերադարձը դեպի ժողովրդական ստեղծագործության հին աղբյուրները, դեպի բանահյուսությունը, թեև բանահյուսությունը նույնպես ապրում ու զարգանում է,— այլ վերադարձը դեպի ժողովրդական ստեղծագործության իսկական և նոր արմատները։
Ժանրի հարցի կապակցությամբ ես պետք է ասեմ, որ մեծ հետաքրքրություն ունի գեղարվեստական պատմական ժամանակագրության ժանրը։ Հայկական պատմական ժամանակագրությունների վիթխարի քանակությունը բոլորովին չի օգտագործված գեղարվեստական գրականության կողմից։ Մեր գրողների պարտականությունն է քննել, ուսումնասիրել դրանք, քննադատորեն վերցնել այնտեղից էպիկականությունը, արտահայտման խստությունը, լեզվի հարստությունները, բառերի ժլատ տնտեսումը։
Մի դիտողություն լեզվի մասին` թարգմանությունների կապակցությամբ։ Եթե ազգային լեզուները այժմ զարգանում են ռուսաց լեզվի ազդեցությամբ, որը ես համարում եմ միանգամայն բնականոն, որովհետև դա Հոկտեմբերյան հեղափոխության լեզուն է, ապա ռուսերեն թարգմանելու ժամանակ՝ վերջինիս տարողունակությունն ընդլայնելու համար, անհրաժեշտ է նրա մեջ մուծել ազգային լեզուների բոլոր նվաճումները։ Ռուսաց լեզուն նույնպես փոփոխվում է հարստանալով նոր դարձվածներով ու բառերով։
Ընկերներ... Եկեք աշխատենք այնպես անձնազոհաբար, այնպես ազնվորեն, այնպես կրքոտ, ինչպես աշխատում են միայն մեր դարաշրջանի լավագույն մարդիկ՝ բոլշևիկները,... և այն ժամանակ մենք կարդարացնենք խորհրդային գրողի բարձր կոչումր:
