Մահուան առագաստը

Վազգեն Շուշանյան

[ 1 ]

ՄԱՀՈԻԱՆ ԱՌԱԳԱՍՏԸ

(ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԱՐՈՒԵՍՏԱԳԻՏՈՒՀԻԻ ՄԸ ՕՐԱԳԻՐԸ)

[ 2 ]

ՄԱՀՈՒԱՆ ԱՌԱԳԱՍՏԸ

12 Դեկտեմբեր

Քաղաքային ժամացոյցը արդէն տասնըերկու զարկաւ։ Կը զգամ, որ հանգստութեան պէտք ունիմ, տկար եմ ու յուզումնաբեկ, բայց թարթիչներս չեն փակուիր, որովհետեւ հոգիս արթուն է։

Դուրսը Դեկտեմբերի գիշերը կը յառաջանայ։ Անձրեւը կը հեծկլտայ պատուհանիս առջեւ, ու կը զգամ, ոը կը կարօտիմ բարի ու տրտում խօսքերու։ Կ՚ուզէի նուագել, բայց դաշնակիս աշտանակներուն վրայ մայրս մոռցած է մոմ դնել, ու ես ինծի համար նուագած ատենս չեմ կրնար հանդուրժել ելեկտրական լոյսի։

Կը փորձեմ Ռաբունիի՝ ինձ նուէր ըրած գիրքը կարդալ, բայց չեմ կրնար։ Ի՜նչ վայրենի ու երկչոտ տղայ է սա Ռաբունին։ Երեկոյթի միջոցին, երբ Մասընէի Հերովդիայէն կտոր մը նուագելէ վերջ երկնցած էի բեմին ետեւը՝ բազմոցի մը վրայ, վարանոտ մօտեցաւ ու բարեւեց։ Տժգոյն էր, ու իր խոշոր, սեւ աչքերը կը փայլէին։ Կը զգայի, որ ձեռքը անհանգիստ էր գրպանին մէջ, ու կը սպասէր, որ ձեռքս երկարելու շարժում մը ընէի։ Բայց ես անտարբեր նայեցայ իրեն ու ըսի չարութեամբ, թէ իր վերջին պատմուածքը լաւ չէր։

— Այո՛,— շարունակեցի՝ առանց իրեն նայելու,— Ձեր գրականութիւնը պէտք է բռնել տառապանքի ու տրտմութեան անսպառ անձրեւի մը տակ։ Եթէ երաժշտութիւնը ու արձանագործութիւնը արուեստի երկու եզրերն են, գրականութիւնը պէտք է մօտենայ երաժշտութեան, որ ձայներու ներդաշնակութեան ու զգայարանքներու արուեստն է, եւ ոչ թէ արձանագործութեան, որ թանձր մարմիններու մէջ կ՚աշխատի։ Դուք կ՚ուզէք յուզումները թանձրացնել, ու ատոր համար երազը կը պակսի Ձեզի։

Ան ոտքի կեցած էր։ Գլուխը բաց էր, եւ իր բարձր ու գունատ ճակատին մէկ մասը ծածկուած էր սեւ մազերու խուրձով մը։ Կը զգայի, որ կ՚ուզէր խօսիլ։ Բայց ես բարձրացայ։ Մեր աչքերը հանդիպեցան իրարու։ Յետոյ ան ըսաւ յուզուած ու մեղմ ձայնով, թէ կը փափաքէր, որ իր՝ առանձին հատորով հրատարակուած գիրքը կարդայի, եւ նայուածքը նետեց գետին։

Ես չպատասխանեցի ու սրահէն դուրս եկայ։ Մեր խումբէն երիտասարդ ընկեր մը բարձր ու վայրագ ձայնով կ՚արտասանէր Սիամանթոյէն քերթուած մը՝ «Դարերու վրէժը»։ Անոը տգեղ դէմքը աւելի կ՚այլանդակուէր, ամէն անգամ որ յուզումի ալիք մը կը զարնուէր երեսին, եւ իր աղքատ ձայնը ծաւալով ու հնչեղ ընծայելու ճիգը կը պրկէր դէմքին մկանները։ Ես կռթնած էի պատին՝ խոշոր ու արոյրէ աշտանակներով ջահակալի մը տակ, եւ ինծի կը թուէր, թէ մէկը տառապագին ու թըթռուն ձայնով կ՚արտասանէ Ռօտէնպախէն բանաստեղծութիւն մը, զոր ես շատ սիրած էի, երբ տասնըհինգ տարեկան էի.

Տո՛ւր ինծի, Տէ՛ր, հանապազօր երազըս իմ...

Արտասանողը վերջացուց։ Ծափերու տարափ մը ողողեց ամբողջ սրահը։ Յետոյ վարագոյրը իջեցուցին, ու լոյսերը վառեցան։ Ախորժելի ու անորոշ աղմուկ մը նորէն լեցուց սրահը։ Սարունին առաջարկեց, որ դուրս ելլենք ու զովացուցիչ մը առնենք։

— Ծարաւ չեմ,— ըսի՝ առանց նայուածքս բարձրացնելու, ու նստեցայ աթոռիս վրայ։ [ 3 ] Հետզհետէ սրահը կը լենար, եւ աղմուկը կը մեծնար։ Սարունին կը նայէր ինծի իր իմաստուն ու տառապող աչքերով, եւ ինծի թուեցաւ, թէ անոր շրթունքները պիտի բացուին եւ սիրոյ, տառապանքի պերճ, թանկագին խօսքեր պիտի ըսէ ինծի։ Յիշեցի անոր մէկ արձակ երգը՝ «Վարդենինե՜ր ... Վարդենինե՜ր ...»: Եւ զգացի, որ չեմ կրնար սիրել զինքը, ու սիրտս տրտմութեամբ լեցաւ։ Անոր սեւ ու զօրաւոր դէմքը կը փայլէր վայրենի բոցով։

— Գիշեր բարի,— ըսաւ դողդոջուն ու դէմքը դարձուց։

Յետոյ ձեռքը երկարեց։ Իր ձայնը այնքան եղերական ու նայուածքը այնքան ծանր էր, ոը ինծի թուեցաւ, թէ բարբարոս մարդ մը ներքին հագուստներս կը քակէ ու իը արիւնոտ բազուկներով կը գրկէ զիս։ Ձեռքս ետ քաշեցի ուժով ու արագ քայլերով հեռացայ։ Ան հասաւ ետեւէս ու անունս տուաւ։ Ես կ՚ուզէի չկենալ, բայց ընկերուհիի մը հետ դէմ դէմի եկանք։

Չեմ գիտեր ինչու, յանկարծական յուզում մը կոկորդս սեղմեց, եւ երբ Սարունին մաքուր տպագրութեամբ ու խորհրդաւոր խորագրով իր գիրքը երկարեց ինծի, չկրցայ շնորհակալութիւն յայտևել։ Երեքս ալ լռեցինք։ Յետոյ Սարունին գնաց։ Անոր սիրուն հասակը բազմութեան մէջ կը նմանէր արմաւենիի մը ցօղունին։ Ընկերուհիս կամաց ձայնով ըսաւ.

— Քեզ կը սիրէ։ Ամէն անգամ որ արտասանես կամ նուագես, դէմքը կը տժգունի, ու աչքերը կ՚ընդլայնին։

— Չեմ գիտեր,— ըսի տրտում ու զգացի, որ ընկերուհիս կը հետաքրքրուի իրմով, այլապէս ինչո՞ւ միշտ անոր պիտի նայէր։

— Գեղեցիկ է,— շարունակեց ան,— աչքերը՝ մանաւանդ։ Յետոյ սիրել գիտէ...

— Ինչէ՞ն գիտես,— ըսի դողդոջուն։

— Կը զգամ։

Ու երկուքս ալ նայեցանք իր գրքի խորագրին՝ «Երատոյ, թագուհի հայոց, քոյր եւ կին»։

Վայրկեան մը լռեցինք, յետոյ խառնուեցանք բազմութեան։ Մեր առջեւը խումբ մը տղաքներ կը խօսէին։ Յանկարծ անոնցմէ մէկուն շրթունքներէն ես լսեցի անունս, ու տարօրինակ դող մը ցնցեց մարմինս։ Ցած ու մտերիմ ձայնով կը խօսէին իմ մասիս։ Մեր ու իրենց միջեւ կար հանգստակալ մը, որ ծածկուած էր վերարկուներով։ Մենք բոլորովին պահուեցանք հագուստներուն ետեւ ու լռեցինք:

Դուրսը անձրեւը կը տեղար առատութեամբ, ու սիկառի ծուխը բռնած էր առաստաղը։ Ես կը նայէի այդ տղոց խումբին եւ կը զգայի, որ սիրտս կը տրոփէ, ու անծանօթ, հեշտագին զգայութիւն մը կը ծանրացնէ կոպերս։ Անոնցմէ մէկը հագած էր ռուսական ուսանողական սեւ շապիկ։ Մազերը առատ էին, սեւ ու լաւ յարդարուած։ Իր դէմքը չէի տեսներ, բայց իր հասակը, իր պարանոցը ու իր գլուխը այնքան ներդաշնակ էին, որ անհանգստութեամբ ու տառապանքով կը սպասէի, որ այդ անծանօթ ու գեղեցկահասակ տղան դարձնէր իր սիրուն գլուխը, եւ ես նայէի իրեն։ Ան լուռ էր։ Միւսները կը խօսէին հետզհետէ աւելի կրքով, եւ ես կը զգայի, ոը կը տժգունիմ։ Անոնցմէ մէկը ըսաւ, թէ ամէն անգամ որ դաշնակին ստեղանիներուն վրայ իմ երկար ու սպիտակ մատներս տեսնէ, կը մտածէ տխուր ու մութ գիշերներու մասին, եւ իրեն կը թուի, թէ մութին մէջէն տրտում ու թրթռուն մահաքայլերգ մը կը նուագեն՝ ի պատիւ երիտասարդ տղու մը, ոը սիրոյ համար անձնասպան եղած է։

Սեւ շապիկով տղան դարձաւ մեր կողմը։ Եւ ինծի թուեցաւ, թէ սիրտս պիտի փրթի։ Ուզեցի ճչալ, ու շրթներս դողացին։ Ամէնէն գեղեցիկ երիտասարդն էր, զոր երբեք ես [ 4 ] տեսած ըլլայի։ Սիրտս այնպէս ուժգին կը զարնէր, որ ձեռքս դրի ձախ կրծքիս վրայ ու նայեցայ անոր դէմքին, որ տարօրինակ կերպով տժգոյն էր ու գեղեցիկ։

Անոր աչքերը խոշոր էին ու շատ սեւ՝ երկար արտեւանունքներով, դէմքը՝ արու ու խիստ, բայց կատարեալ։ Ու ինչ որ անդիմադրելի էր, իր շրթունքներն էին՝ նուրբ ու զօրաւոր։ Կզակը հազիւ ծածկուած էր աղուամազերով։ Կը ծխէր խոշոր գլանիկ մը եւ կը նայէր հեռուն։ Ու կը թուէր, թէ կը մտածէ վտանգաւոր ու խոր բաներու մասին։

Ես նայեցայ անոր ձեռքերուն, որոնք սպիտակ ու գեղեցիկ էին, եւ զգացի, որ կրնայի ներել իրենց, եթէ իմ մէջքս գրկէին։ Անոր գլանիկի ծուխին ալիքները կը հասնէին դէմքիս, ու ինծի կը թուէր, թէ կը կքիմ մեծ երջանկութեան մը բեռին տակ։

Յանկարծ ան խզեց լռութիւնը եւ յուզումէ ծանր ու վայրենի ձայնով ըսաւ, որ իմ բերանս կը նմանի մեծ ու կարմիր վէրքի մը, երբ սիրոյ տրտում ու արիւնոտ երգեր կ՚արտասանեմ։ Ըսաւ, որ ինք պիտի ուզէր մեռնիլ, եթէ գիտնար, թէ ես իմ մատներովս պիտի կարէի իր պատանքը ու յետոյ ստեղանիներուն վրայ պիտի նուագէի եղանակ մը, զոր ինք դաշնակած էր աշնան ցուրտ ու անձրեւոտ գիշեր մը, առաջին անգամ երբ զիս տեսած էր, որ կը կոչուի «Մահուան առագաստ»։

— Երբեմն,— շարունակեց տժգոյն ու աչքերը գետին,— կը մտածեմ գրել իրեն ու շնորհակալութիւն յայտնել երջանկութեան ու յուզումի բոլոր այն պահերուն համար, որ իր արուեստը պատճառած է ինծի։ Որովհետեւ կը բաւէ, որ ան արտասանէ բանաստեղծութիւն մը, ու ահա մինչեւ այդ ինձ ծանօթ երգը կ՚այլակերպուի, կը գեղեցկանայ ու կը խորանայ, եւ ես կը զարմանամ, թէ ինչպէս մինչեւ այդ օրը ես չեմ կրցած զգալ զայն իր ամբողջ ուժովը։ Ձայնի ելեւէջ մը կամ բառի մը ընկերացող շարժում մը, աղաղակ մը իր շրթներուն վրայ եւ կամ հեծկլտուք մը աչքերուս առջեւ կը բանայ զգայնութիւններու ու երազներու ընդարձակ աշխարհ մը։ Եւ ինծի կը թուի, թէ եթէ իր լուսանկարը ունենամ սեղանիս վրայ, սենեակս պիտի լենայ իր ներկայութեամբը։

Լռեց։ Ու ինծի թուեցաւ, թէ տկար եմ։ Մեծ տրտմութիւն մը ողողեց մարմինս։ Կ՚ուզէի նայիլ անոր տժգոյն դէմքին ու կը տառապէի։ Խոշոր քայլերով անցայ անոր առջեւէն ու յանդգնութեամբ նայեցայ իր սեւ ու մեծ աչքերուն։ Ան կը նմանէր վայրի, երիտասարդ ու ազնուական գազանի մը, որ շղթայի զարկած են։

Վերջին գանգը տուին, ու ես սրահ մտայ։ Պիտի նուագէի Պէթհովէնէն սօնատ մը։ Բազմութիւնը սկսաւ ծափահարել։ Կարծես երազներու հեղեղ մը ողողեց զիս։ Ինծի թուեցաւ, թէ այդ տժգոյն տղան պիտի մեռնի՝ սէրէ գինով, եւ ես պիտի նուագեմ իր դաշնակած եղանակը՝ «Մահուան առագաստ»։ Նստայ աթոռակին վրայ՝ տժգոյն ու երջանիկ։ Ծափերու տարափ մը տակաւին կը զարնէր մարմինս, ու մատներս կը դողային։ Գլուխս դարձուցի հանդիսականներուն եւ խորհեցայ։ Առաջին անգամ զգացի անոնց համակրութեան ու երջանկութեան իմաստը, եւ սիրտս երջանկութեամբ լեցաւ։ Ուզեցի, որ դեռ ծափեն զիս բոլոր այդ գինով մարդիկը...

• * *

Երեկոյթէն դուրս եկանք ընկերուհիիս հետ։ Կոպերուս վրայ կը զգայի անհամար երիտասարդներու նայուածքներ, ու սիրտս աւելի ուժգնութեամբ կը զարնէր։ Կ՚անձրեւէր առատ, եւ լոյսերը կը վառէին սալայատակին վրայ։ Մինչեւ ստորերկրեայ երկաթուղիի կայարանը կը լսէի քայլերը սիրահար տղոց, որ մէզի կը հետեւէիև։ Ես կ՚ուզէի գլուխս դարձնել եւ նայիլ իրենց, բայց չէի կրնար։ Մետաքսէ թաշկինակս դիտմամբ ձգեցի գետին՝ նոյն ատեն շարունակելով քալել։

Երիտասարդ մը խնդրեց, որ կենանք։ Տղոց խումբը մօտեցաւ, ու թաշկինակս ուզեցին տալ ինծի։ [ 5 ] — Օ՜,— ըսի,— ոչինչ, արդէն ցեխոտած է։

Փաթթեցին զայն թուղթի մէջ։ Ես շնորհակալութիւն յայտնեցի ու նայեցայ անոնց բոլորին դէմքերուն, եւ բոլորն ալ իրենց նայուածքները նետեցին գետին։ Բայց ան չկար՝ այն տժգոյն տղան։

* * *

Սեւ ու չար աչքերով կատուս կը մռմռայ ոտքերուս տակ։ Կրկին կը փորձեմ կարդալ Սարունիի գիրքը՝ «Երատոյ, թագուհի հայոց, քոյր եւ կին»։ Բայց չեմ կրնար։

Այն տժգոյն տղուն դէմքը կարմիր լուսամփոփին տակ մարմին կ’առնէ։ Ես կը մտածեմ անոր աչքերուն եւ մտիկ կընեմ ժամացոյցիս ձայնին։ Կ’երջանկանամ մտածելով, որ գուցէ նորէն կարենամ հանդիպիլ իրեն եւ լսեմ յուզումէ ծանր ու քաղցր իր ձայնը։ Գուցէ կարենամ նայիլ իր սեւ ու մեծ աչքերուն, խօսիլ իրեն ու ընել, որ իր երկար ու սեւ արտեւանունքներուն շուքը նետէ իր տմոյն դէմքին վրայ։ Կ’ուզէի իր անունը գիտնալու արտասանել զայն՝ սենեակիս լռութիւնը իր յիշատակովը լեցնելու համար։ Կ’ուզէի խօսիլ իրեն ու ըսել մեղմօրէն, որ կուզեմ նուագել իր դաշնակած եղանակը՝ իրեն համար մի այն, որպէսզի իր դէմքը աւելի տժգունի, ու իր արտեւանունքները կախէ գետին։

* * *

Ինչո՞ւ չեմ կրնար քնանալ, եւ շրթներուս ծայրը կուգան բոլոր սիրած բանաստեղծութիւններս, զորս արտասանած եմ հասարակութեան համար, ու բոլոր անոնք, զորս կ’արտասանեմ մենութեան պահերուս։

Ինչո՞ւ տկար եմ ու երջանիկ եւ ինչո՞ւ մանաւանդ կ’ուզեմ նուագել այն եղանակը, զոր տժգոյն տղան դաշնակած է անձրեւոտ, ցուրտ գիշեր մը, առաջին գիշերը, երբ զիս տեսած է։ Եղանակ մը, զոր չեմ ճանչնար, բայց որուն անունը հիմա քաղցր ու մելամաղձոտ մեղեդիի մը պէս կը յուզէ զիս՝ «Մահուան առագաստը»։

Եղբօրս զարթուցիչը հնչեց։ Ինչքա՜ն շուտ առաւօտը եկաւ։ Կ’ուզէի քնանալ, բայց Սարունիի գիրքը յուզեց զիս։ Վաղը հեռախօսով անպայման պիտի ըսեմ իրեն, որ իր գիրքը զիս արթուն պահեց, մինչեւ որ պատուհանէս ձմրան տժգոյն լոյսը ներս ինկաւ, եւ թէ ես պիտի ուզէի ըլլալ աղջիկը, որ իր մտածումին անապատին մէջէն արմաւենիի գեղեցիկ ցօղունի մը պէս դուրս կը ցատքէ։

Այո՛, ես պիտի ուզէի ըլլալ այդ բարբարոս ու տառապող աղջիկը, այդ պերճ ու սպիտակ իշխանուհին, այդ մեծ ու վիրաւոր ծաղիկը՝ «Երատոյ, թագուհի հայոց, քոյր եւ կին»։

24 Դեկտեմբեր, երեկոյեան

Վաղը գիշեր պիտի խաղանք Հ. Պաթայյի «Մերկ կինը»։ Մերկ կինը ես եմ։ ես եմ վայրենի ու լռակեաց նկարիչին կինը, որ կը տառապի, որովհետեւ շատ կը սիրէ։ Առաջին անգամն է, որ կեդրոնական դեր պիտի խաղամ։ Տկար եմ ու տժգոյն, ներքին մեծ ու երջանիկ յուզում մը ծնկներս կը ծալլէ։ Մայրս կը նայի դէմքիս վշտահար ու աղերսանքով, բայց ես կը մտածեմ այն տժգոյն տղուն վրայ, որ անշուշտ, անպայման կուգայ զիս տեսնելու։

Փորձի ատեն Սարունին հոն էր, որովհետեւ իր ձեռագիր թարգմանութեամբ է, որ «Մերկ կինը» պիտի խաղանք։ Հիւանդ էր։ Երբ ձեռքը երկարեց ինծի, որ կը դողար, մատներս այրեցան իր մատներուն մէջ։ Մեկնումի ատեն տխուր ու մեղմ ձայնով ականջս ի վար արտասանեց Հ. Հայնէի հետեւեալ տողերը, որ տակաւին կը յամառին [ 6 ] մտածումիս մէջ. «Երազիս մէջ լացի, կ’երազէի, թէ մեռած էիր։ Արթնցայ։ Ու արտասուքներս հոսեցան այտերս ի վար»։

Վերադարձիս ձմեռնային ծաղիկներու հազուագիւտ փունջ մը գտայ սեղանիս վրայ։ Զայն ինձ նուիրողը իր անունը չէ ձգած, չեմ գիտեր ինչու։

* * *

Ո՛չ, այս գիշեր ոչինչ պիտի կարդամ։ Լաւ է քակեմ սեղմիրանս ու երկննամ անկողնիս վրայ։ Լաւ է թոյլ տամ, որ յուզումը գրաւէ մարմինս, ու արտեւանունքներս փակուին իրարու վրայ։ Երազը քաղցր է այս գիշեր՝ անձկութեամբ սպասուած համբոյրի մը նման, բարակ ու հանգիստ համբոյրի մը պէս, որուն տակ պիտի ուզէի մնալ, սիրոյ խռովիչ բառերու պէս, տրտում ու մեղմանուշ եղանակի մը նման։

Ես կը մտածեմ տժգոյն տղուն վրայ։ Եւ պիտի ուզէի գիտնալ, թէ հիմա ո՞ւր է, ինչ կ’ընէ։ Ես պիտի ուզէի, որ այս հազուագիւտ ու գեղեցիկ փունջը ան բերած ըլլար ինծի։

Փունջը կը դնեմ կրծքիս վրայ։ Ծաղիկնե՜ր, ծաղիկնե՜ր, ի՜նչ լաւ է այսպէս մինակ մնալ ու սպասել, որ առաւօտը ծագի քաղաքին վրայ։ Ծագի առաւօտը։

25 Դեկտեմբեր

«Մերկ կինը» յետաձգուեցաւ երկու շաբաթով, որովհետեւ ես հիւանդ եմ։

Այս առաւօտ ստորերկրեայ երկաթուղիի կայարանը մտած ատենս հանդիպեցայ տժգոյն տղուն, որ բանուորական կապոյտ հագուստներ ունէր ու ձեռքը գիրք մը՝ Քօլէթի «Որթատունկին պատաղիճները»։ Կայարանի մութին մէջ անոր դէմքը աւելի տժգոյն էր, աչքերը աւելի սեւ ու հասակը աւելի վայելուչ։

Յանկարծական տկարութիւն մը ստիպեց զիս, որ նստիմ կայարանը՝ նստարանի մը վրայ։ Տուն դարձայ հիւանդ ու տրտում։

Նորէն կ’անձրեւէ Ծնունդի երեկոյով։ Սիրտս լեցուն է տառապանքով ու սիրով։ Կ’ուզեմ գրել, եւ տակաւին քաղցր ու հազուագիւտ բառեր կուգան շրթներուս, բայց դուռս կը զարնեն...

11 Յունուար, ուշ գիշերին

Այս երեկոյ անկողինէս ելայ, բայց տկար եմ դեռ։ Հակառակ բրնձափոշիի ու անուշահոտ իւղերու օգնութեան՝ դէմքիս տժգունութիւնը կը մնայ։

Դուրսը հիւանդ արեգակ մը իր վախճանին կ’երթայ, ու հեռուէն կը լսեմ հանրակառքին աղմուկը, որ արուարձանին գլխաւոր ծառուղիէն կ’անցնի։ Քովի սենեակէն մայրս կ’երգէ մելամաղձոտ շարական մը, եւ ես կը յիշեմ մեր հայրենի քաղաքը Նոր Տարիի իրիկուններուն։

Չեմ գիտեր ինչու, փափաքեցայ հագնիլ սպիտակ բուրդէ պարեգօտս։ Մազերս ալ կիսովին քանդուած էին, երբ յարկաբաժնին զանգակը հնչեց։ Գացի դուռը բանալու։ Եղբայրս էր։ Երկու ամիսէ ի վեր ինծի չի խօսիր։ Նոյնիսկ չի բարեւեր (քիչ մը անպատշաճ դերի մը պատճառաւ, զոր արգիլած էր ինձ խաղալ, բայց որ խաղացի)։ Ան մտաւ ներս դանդաղօրէն եւ անցաւ առջեւէս՝ առանց նայուածքը բարձրացնելու։

Ուշ գիշեր է։ Հիմա դուրսը մութը թանձր է, եւ մեր պարտէզին ծառերուն վրայ հովը չարութեամբ կ’իյնայ։ Ձանձրոյթը կը նեղէ զիս, ու կը կարտօնամ եղբօրս խօսքերը։ Քովի սենեակէն հիւրերու աղմուկը կը հասնի ինծի, եւ սիրտս դառնութեամբ կը լենայ։

Երկնցած եմ բազկաթոռիս վրայ ու կը մտածեմ եղբօրս մասին։ Կը յիշեմ մէկիկ մէկիկ բոլոր հեզ ու երջանիկ սովորութիւնները, որ մեզ իրար կը կապէին։ [ 7 ]

Ամէն երեկոյ որոշ ժամուն կը զգայի իր զարկը յարկաբաժնի դրան։ Դեռ դուռէն իր առողջ ու ծանր ձայնով կը գոչէր. «Բար՛ի իրիկուն, մայրի՛կ, բարի՛ իրիկուն, Սիրանո՛ւշ»։ Յետոյ իր քայլերը նրբանցքին մէջ ու իր հասակը՝ դրանս առջեւ. «Կարելի՞ է», ու առանց պատասխանի սպասելու՝ իր համբոյրը ճակտիս վրայ կամ իր խոշոր ու ազնիւ ձեռքը՝ մազերուս։ Յետոյ՝ իր բարի ու զօրաւոր ձայնով. «Ինչպէ՞ս, լա՞ւ ես, Սիրո՛ւշ, օրդ լաւ անցաւ, փորձերդ յաջո՞ղ են... նամակ ունի՞ս... հիւր ունի՞նք այս գիշեր... ազա՞տ ես...» կամ «Եկուր, սօնատ մը նուագենք, Սիրո՛ւշ, եթէ յոգնած չես...»։

Երբեմն սենեակէս ներս մտածին պէս կը սկսէր խառնել սեղանս, գրքերս, թղթերս։ Իսկ ես, առանց նայուածքս բարձրացնելու, «Օ՜, նորէ՞ն սկսար»,— կ’ըսէի, թէեւ տղամարդու իր անկանոնութիւնը հաճելի էր ինծի, թէեւ կը սիրէի զինքը տեսնել սենեակիս մէջ, լսել իր ձայնը, դիտել իր հասակը։ Դէմքը կը բարձրացնէր, ու վերի շրթունքը կը կծկուէր ջղաձգաբար։ Յետոյ, ինչ որ կար ձեռքը կը նետէր գետին ու կ’ուղղուէր դուռը։ Ես կը վազէի ու կ’արգիլէի զինքը, կը կախուէի ուսերէն ու կը սիրաշահէի զայն, բայց երբեմն ալ թոյլ կուտայի, որ երթար, ու օրերով չէր նայեր ինծի, չէր խօսեր, մինչեւ որ չժպտէի իրեն, չշոյէի իր ինքնասիրութիւնը։ Ձեռքէն կը բռնէի ու կը բերէի դաշնակիս քով եւ կը պարտադրէի, որ ջութակով ընկերանար ինծի։

Երկար ատեն է նուագած չենք միասին, եւ ինծի կը թուի, թէ մեր տունէն սիրեցեալ մէկը մեկնած է ու ետ չպիտի գայ։ Չեմ գիտեր ինչու, ալ ետ չպիտի գայ։

Ես կը նուագէի եղբօրս սիրած եղանակներէն մէկը, ու մարմինս աւելի կը տկարանար։ Յանկարծ դուռս բացուեցաւ, եւ տեսայ եղբօրս զօրաւոր դէմքը։ Ան նայուածքը բարձրացուց վրաս ու կամաց ձայնով հծծեց,

— Սիրանո՛ւշ, լաւ չէ ըրածդ, հիւրերուն ըսինք, որ հիւանդ ես դեռ, եւ ահա կը նուագես։ Գոնէ եկուր բարեւէ զիրենք։

Մատնեմատս մնաց կիսաձայնի մը վրայ, ու զգացի, որ արտասուքի կաթիլներ կ’այրին թարթիչներուս եզերքը։

— Չե՛մ գար, չե՛մ գար,— կը հծծէի դառնութեամբ ու երջանիկ։

Ան գրկեց զիս ու նայեցաւ երկարօրէն աչքերուս, եւ իր ձեռքերը թրջուեցան արցունքներէս։ Յետոյ ձեռքէս բռնեց ու տարաւ զիս, ինչպէս որ երբ պզտիկ էի, ու մայրս մազերս կը հիւսէր կռնակս ի վար։

* * *

Օ՜ այս հիւրերը։ Ուշ ալ է։ Փախայ սրահէն։

Ի՜նչ լաւ է բազկաթոռիս հանգստութիւնը, լոյսը սեղանիս վրայ ու վառարանիս բոցը, որ փայլարէ^[1] պատուհանիկներէն գորգին վրայ կ’իյնայ։

* * *

Մեկնեցան, ու ես առանձին եմ նորէն։ Եղբօրս լոյսն ալ չէ մարած տակաւին։ Յանկարծօրէն դուրսը սկսաւ անձրեւել։

Ես կը սիրեմ անձրեւին ձայնը, երբ վառարանս կը ճարճատի, ու երբ բարի գիրք մը կ’ունենամ կարդալիք։ Կը բանամ Դոստոեւսքիի «Սպիտակ գիշերներ»ը, մինչդեռ քաղաքային ժամացոյցը հատիկ հատիկ երկուք կը զարնէ։

Քսան տարեկանին արդար է, որ մարդիկ գիշերները լուսցնեն երազելով։ Կեանքը ժլատ է, ու ժամանակը անողոքելի, մինչդեռ ես կ’ուզէի, որ քսան տարիս յապաղէր դեռ շաբաթ մըն ալ, գիշեր մըն ալ, երկվայրկեան մըն ալ... [ 8 ] Վաղը գիշեր վերջապէս պիտի խաղանք «Մերկ կինը»։

Անձկութեամբ կը սպասեմ, որ օրը մթնէ ու նորէն ծագի։

Չորս օրէ ի վեր տկար եմ կրկին. ծանր ու մութ տրտմութիւն մը գրաւած է մարմինս, իևչպէս մառախուղը դուրսը մեր մենաւոր պարտէզը։ Անբացատրելի վախ մը կը հալածէ զիս, թէպէտեւ ուժով ու կարող կը զգամ ինքզինքս դերս տանելու։ Կը զգամ, որ առաջին արարը պիտի կարենամ յաջողութեամբ խաղալ։

«Մերկ կնոջ» տառապանքով կը տառապիմ, բայց կը վախնամ, որ յոգնիմ։ Այնպէս տժգոյն եմ։

Պիտի նախընտրէի նոյն հեղինակին «Յիմար կոյսը» կամ «Հարսանեկան քայլերգը»։ Պնդեցի խումբի ղեկավարին մօտ, որ խաղանք «Յիմար կոյսը»։ Այնքան սէր ու կիրք կը զգամ այդ թատերախաղին հերոսուհիին համար, որ վստահ եմ, թէ պիտի կարենամ շարժել ու նեղել հասարակութիւնը եւ ստիպել, որ պոռայ իր հիացումը։

Այո՛, վստահ եմ, որ պիտի կարենամ գինովութեան աղաղակ բառնալ տալ հասարակութեան, եթէ խաղանք «Յիմար կոյսը»։ Ես կ՚ուզեմ, որ բազմութիւնը ոռնայ։ Ես կ՚ուզեմ, որ կարենամ մարդոց մէջ շարժման մէջ դնել բոլոր այն թաքուն ու ստորերկրեայ կարողութիւնները, որ գերագոյն երջանկութեան պահերու կը տանին մեզ։ Ժամու մը համար ստիպել բազմութիւնը, որ իր բոլոր կապերը խզէ ընթացող ժամանակին հետ, մոռնայ անցեալը ու անտեսէ ապագան եւ, ինչպէս յուսահատ մարըը կը ձգտի ծովին կամ ցայգաթիթեռը լոյսին, փաթթուի քղանցքներուս ու բարձրանայ իմ հետս երեւակայութեանս խարխլող ու բարձրագնաց ճամբաներէն։ Արտասանել ճարճատող ու վայրենի բառեր հանդիսաւոր լռութեան մէջ ու զգալ հեւացող ու խեղդուկ բազմութիւնը ոտքերուդ տակ։ Ընել, որ տրտմութենէ իրենց շրթունքները խածնեն երիտասարդները, ու ծեղերը տժգունին։ Ու յետոյ ծափեն վայրենօրէն։ Հծծիւնով մը լռութիւն պարտադրել ու զգալ կոպերուդ վրայ հարիւրաւոր նայուածքներ՝ յուսահատ ու տրտմութենէ հիւանդ։ Ճչա՜լ, լա՜լ, աղաղակե՜լ։ «Յիմար կոյսը»։

Ո՞ր կոյսն է, որ չի վազեր բոցին, ո՞ր կոյսն է, որ գիշերներով իր անբծութեան սպիտակ առագաստին վրայ չի փորձեր երազին բոլոր անառակութիւնները։ Մութին մէջէն տժգոյն տղոց դէմքեր՝ կրքէ կապոյտ ու կծկուող շրթունքներով, մութ յատակի մը վրայ կիսալոյս դիմանկարներու պէս։ Վայրենի ու գինով բազուկներ, որ միջոցին մէջէն կը վազեն վրադ, մինչ պարանոցդ վ’այրի։ Լելակնե՜ր^[2], լելակնե՜ր՝ գարնան լուսնկայ գիշերներով։ Ու ձեռք մը, որ մազերդ կը քակէ։ Սիրեցեալ ձեռք մը։

* * *

Դուրսը կը ձիւնէ։ Ի՜նչ լաւ է ձիւնը պարտէզին վրայ։

Բայց ես Փարիզը կը սիրեմ, երբ կ՚անձրեւէ գիշերը հանդարտօրէն ու առանց աճապարանքի։ Ծառուղիներուն, սալայատակներուն վրայ լոյսերը կ՚իյնան ադամանդի կտորներու պէս։ Աղմուկը կը հոսի, ու բազմութիւնը կը շտապէ՝ զսպանակուած անծանօթ ուժէ մը։ Խոշոր ցուցատախտակները կը վառին, ու ինքնաշարժերը կը սուրան փողոցներէն հրեղէն աչքերով երազներու պէս։ Անորոշ, բայց խռովիչ ձայներ կը լեցնեն միջոցը, ու մարդ չի գիտեր, թէ ինչ կ’ուզէ, բայց կը տրտմի։

Ժամերով կը քալեմ երազուն ու մոլար եւ կը նայիմ մարդոց մութ կամ պայծառ, տժգոյն կամ չար դէմքերուն։ Ոմանք կ՚անցնին խոհուն ու գլխահակ, ուրիշներ իրենց [ 9 ] նայուածքը հեռուն՝ փնտռելով բան մը, զոր պիտի չգտնեն բնաւ։ Կը նայիմ մանաւանդ երիտասարդներուն՝ տժգոյն ճակատներով կամ հաստ շրթունքներով, եւ կը տառապիմ՝ մտածելով, ոը բոլորը պիտի մեռնին։

Երբեմն կ’երթամ քաղաքին մէկ հեռաւոր անկիւնը՝ տեղ մը, ուր վստահ ըլլամ, թէ ծանօթներ չպիտի հանդիպին, կը նստիմ սրճարանի մը յառաջամասը ու կը նայիմ անցորդներուն։ Տառապելով, բայց դառն հաճոյքով կը լսեմ մարդոց աղմուկը։ Կը նայիմ լոյսերուն, ու լալու փափաք մը կ’երջանկացնէ զիս։

Գիշեըը Փարիզի վրայ տրտում է միշտ եւ այնպէս խուսափուկ ու այնպէս հոսուն, որ ինծի կը թուի, թէ մութ ջուրերով գետ մըն է, ոը կը վազէ արագ ծաղիկներով զարդարուած կամուրջի մը տակէն։ Արեգակին լոյսը քաղաքին վրայ սովորական ու յոգնեցուցիչ է։ Ինչպէ՜ս կը վախնամ, որ ամառը պիտի գայ նորէն՝ ծանր ու ապուշ այդ եղանակը։

Հետզհետէ ձիւնը կը թանձրանայ սալայատակին վրայ, եւ չեմ գիտեր ինչու, շրթներուս ծայրը կուգան տրտում տողեր, զորս կը վարանիմ արտասանել։ Յաճախ ինծի կը պատահի ասիկա։ Օրինակ, ամէն անգամ որ անցնիմ Ս. Միշէլի ծառուղիին վրայ գտնուող շողշողուն շէնքի մը առջեւէն եւ տեսնեմ հոսուն ու երփներանգ լոյսերը՝ շղթայ շղթայ, որ կը շտապեն իրար ետեւէ ու չեն հասնիր, բայց չեն իյնար սալայատակին վրայ, շրթներէս կը թափին Տէրեանէն տողեր՝ առանց կարգի, խառնիխուռն, այդ լոյսերուն նման հոսուն ու շղթայ շղթայ՝

Ոսկեշղթայ իմ յուշերին, իմ գիշերին, իմ փշերին,
Արտոյտներին ոսկի արտում, ասում եմ ես, մնա՛ք բարով...

Բազմութիւնը շուրջս կ’աղմկէ։ Ներկուած շրթունքներով ցնծուհիներ կ’անցնին անորոշ քայլերով, մինչդեռ ես կը նայիմ ակնախտիղ լոյսերուն, ու բառերը իրենք իրենց կը հոսին շրթներէս.

Այսօր եղիր քրոջ պէս
Անչար մաքուր եւ գթոտ...
Գրկենք իրար ու նստենք,
Նստենք մինչեւ առաւօտ։

Այսօր եղի՛ր որպէս մայր
Բարի քնքուշ, նրբազգաց...
Սեւ հիւսերդ արձակիր
Մութ գիշերին հետըս լա՛ց։

Յետոյ առանց ճիգի, ինչպէս վայրկեանները կը յաջորդեն իրարու բնական ու ճակատագրական կարգով, մելամաղձոտ ու յիշատակներով բեռնաւոր գիշերային սիրերգի մը նման.

Դու գնում ես,
Չգիտեմ ո՞ւր,
Սըրտակըտուր
Լացդ պահած
Իմ հայեացքից...

[ 10 ]

— Ես գնում եմ
Տրտում, մենակ,
Անժամանակ
Ծաղկից ընկած
Թերթի նըման...։

Ինքնաշարժերը կը սուրան։ Հանրակառքերը կ’անցնին աղմուկով ու արագ, եւ ես կը տրտմիմ՝ մտածելով բոլոր մեկնող երգերուն ու մեկնող մարդոց վրայ, մինչ վայրկեանները խօլապար կը դառնան։

Պտտուի՛ր, պտտուի՛ր, կարուսե՛լ,
Ես քո երգը վաղուց եմ լըսել...

Ու կեանքը սովորական, մարդոց դէմքերը յոգնած ու աշխարհը ամբողջ՝

Տաղտկալի, ձանձրալի պատմութիւն...

Կը կենամ Սէնի կամուրջին վրայ ու կը նայիմ աղտոտ ու դանդաղագնաց գետին վրայ ինկող լոյսերուն ու անհեթեթ ստուերներուն, որ մօտակայ աշտարակները կը նետեն ջուրին վրայ։

* * *

Քիչ յետոյ փորձի պիտի երթամ։ Լաւ է, փոխանակ կարդալու, մոլոշագոյն պարեգօտս արդուկեմ։

* * *

Այսօր սովորականէն աւելի բազմաթիւ էինք փորձի ատեն, ինչ որ հաճելի չէ ինծի։ Անծանօթ դէմքեր ու ծերացած նայուածքով գրագէտներ, դատարկաշրջիկ կիսամտաւորականներ, որոնց յաւակնոտութիւնը կը զայրացնէ զիս եւ նաեւ Սարունին։ Ան հագած էր սեւ հագուստ՝ սպիտակ բարձը օձիքով ու սպիտակ փողկապով։ Դէմքը տժգոյն էր, ու աչքերը կը մատնէին, որ գիշերը անքուն անցուցած է։

— Բարե՛ւ Ձեզ, Օրիորդ Մանուկեան,— ըսաւ ձեռք տալով,— տակաւին տժգոյն էք...

— Օ՜,— ըսի,— ոչինչ,— յետոյ առանց իրեն նայելու,— բայց Դուք ալ, Պարո՛ն Սարունի։

Ու լռեցինք։

— Գիշերը Քօմէտի-Ֆրանսէզի մէջ «Հարսանեկան քայլերգը» կը խաղան,— ըսաւ նայուածքը գետին,— եթէ ուզէիք գալ, Օրիո՛րդ Մանուկեան, երկու տոմսակ ունիմ։

— Տկար եմ, կը ձիւնէ ալ, յետոյ ուշ գիշերին մինչեւ մեր տունը...

— Ձեզ կ՚առաջնորդեմ, եթէ ուզէք,— պատասխանեց դողդոջուն։

Զգացի, որ համարձակութիւն չունեցաւ մնացեալը շարունակելու։

Բեմէն կանչեցին զիս, ու փորձը սկսաւ։

Երեկոյեան չորսին հազիւ վերջացանք։ Ամբողջ փորձի ընթացքին ճակատս կ’այրէր ջերմութենէն, ու ծնկներս կը դողային։ Երբ բեմէն իջայ, բոլորը շնորհաւորեցին զիս, նոյնիսկ՝ ընկերներս։ Սարունին մէկ կողմ կեցած կը խօսէր երիտասարդի մը հետ։ Յանկարծ [ 11 ] տեսայ, ոը երիտասարդը ան էր։ Այն տժգոյն տղան։ Այտերուս ջերմութիւն եկաւ, ու ռնգունքներս սկսան դողալ։ Օ՜, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, Աստուա՛ծ իմ։ Արագ քայլերով ու առանց նայուածքս բարձրացնելու՝ մօտեցայ իրենց եւ առանց նայելու տժգոյն տղուն՝ հարցուցի Սարունիին, թէ երբ պէտք է իրար հանդիպէինք թատրոն երթալու համար։

— Եթէ կ’ուզէք, Ձեզ առնելու կուգամ վեցուկէսին, կամ ժամադրութիւն կուտանք թատրոնի առջեւ, ինչպէս որ ուզէք։

— Ես չեմ գիտեր,— ըսի կամաց ու մեքենաբար եւ շատ տրտում նայեցայ տրտում տղուն, որ աւելի տժգունեցաւ ու գլխարկը հանեց։

— Օրիո՛րդ Մանուկեան,— շարունակեց Սարունին,— Ձեզի կը ներկայացնեմ իմ պզտիկ ու տաղանդաւոր բարեկամս՝ Սուրէն Սարգիսեան, Ձեր մոլեռանդ հիացողներէն։ Երբեմն ինծի կ’օգնէ ձեռագիրներս կարգի դնելու։ Կը գրէ, կը նուագէ, կը դաշնակէ։

Ու իր ձեռքը դրաւ ուսին։

— Կը հաւատամ,— ըսի կամաց,— հայ գրականութեան մէջ ասպարէզը աղմկարարներունն է, մինչդեռ քանինե՜ր կան, ոը լռութեան մէջ կ’աշխատին, Պարո՛ն Սարունի։ Լաւագոյն երգերը անոնք են, որ չեն գրուած, ու անոնք, որ լոյսին տակ կը մեռնին։

— Երբեմն գիշերները կուգայ ինծի,— շարունակեց,— իր գունատած ջութակովը ու կը նուագէ իր դաշնակած եղանակները։ Ձեզ կը վստահեցնեմ, ոը իր նուագը աւելի յուզիչ է, քան մեր արհեստով ջութակահարներէն շատերունը։

Ես կը նայէի անոր տժգոյն դէմքին եւ կը զգայի, որ ես ալ կը տժգունիմ։ Անձկութեամբ ձեռք տուի իրեն, եւ ան սեղմեց իմ դողդոջուն ձեռքս վախով ու աչքերը կախեց գետին։

— Իր եղանակներէն մէկը մանաւանդ,— շարունակեց Սարունին,— զիս տարապայմանօրէն կը յուզէ, ինծի կը յիշեցնէ լեհական մելամաղձոտ մեղեդի մը, զոր լսած եմ Վարշաւիոյ մէջ 1923ի աշնան՝ անձրեւոտ մութ գիշեր մը։ Կ’արժէ որ լսէք զայն։

— Ինչպէ՞ս կը կոչուի,— հարցուցի դողդոջուն ու զգացի, որ ձայնս խեղդուեցաւ։

— Չե՛մ գիտեր։ Սուրէ՛ն, ինչպէ՞ս կը կոչուի ցայգերգը, զոր կը նուագես ինծի։

— «Մահուան առագաստ»,— պատասխանեց Սուրէնը՝ առանց նայուածքը բարձրացնելու։

Ես ցտեսութիւն ըսի իրենց ու արագ քայլերով հեռացայ՝ պատրուակելով, որ մուշտակս ներսը մոռցած եմ, որովհետեւ զգացի, որ կրնամ երկար նայիլ Սուրէնին տժգոյն դէմքին եւ անոր երկար ու սեւ թարթիչներուն, որոնց ետեւէն անոր աչքերը կը փայլէին խորհրդաւոր բոցով։

* * *

Հագայ մուշտակս, եւ ընկերուհիի մը հետ բարձրացանք Ս. Միշէլի ծառուղին։ Հանդիպեցանք ճամբան ամբողջ մեր խումբին։ Սարունին եւ Սուրէնը կուգային մեր ետեւէն։ Ոմանք առաջարկեցին, որ սրճարան մը երթանք բոլորս մէկ, ուրիշներ ուզեցին Լիւքսէնպուրկի պարտէզը երթալ։

Ձիւնը կը տեղար անընդհատ նուրբ ու խելօք փաթիլներով։ Սալայատակները արդէն սպիտակ էին։ Բայց օդը մեղմ էր։ Ձիւնը կը զուարճացնէր մեզ, եւ յուսառատ ու ուրախ էինք ներկայացման նախօրեակը ըլլալուն։

Աղմուկով ու ամբողջ սալայատակը բռնած՝ ուղղուեցանք դէպի պաըտէզը։ Ծառուղին գրեթէ ամայի էր։ Մեզմէ ոմանք կ’երգէին հայերէն կամ ֆրանսերէն։ Ես եւ ընկերուհիս կը քալէինք առջեւէն ու կը խօսէինք սիրոյ մասին։ [ 12 ]

Պարտէզը գրեթէ մարդ չկար։ Մերկացած ծառերուն տակէե երբեմն հատ հատ անցորդներ կ՚անցնէին՝ խոհուն ու դանդաղ։

Ու կը նայէի հեռուն եւ կը մտածէի Սուրէնին վրայ։ Կ՚ուզէի խօսիլ իրեն, բայց պատրուակ չէի գտներ։ Ինչպէ՜ս կ’ուզէի խնդրել իրմէն, որ ինծի ալ նուագէ իր «Մահուան առագաստը»։ Ան կը քալէր աչքերը գետին ու մտիկ կ՚ընէր Սարունիին, որ կը խօսէր խորհրդապաշտ դպրոցի մասին։

Ես կը լսէի անոր ձայնը՝ զօրաւոր ու տրտմաբեկ եւ անկապ բառեր, որ իմ մտածումիս մէջ իմաստ կը ստանային՝ «Մէթէրլինկ», «Կապոյտ թռչուն», «Իշխանուհի Մալէն», «Խոնարհներու գանձը», «Հանրի տը Րէնեիէ», «Մալլարմէ», «Փօլ Վալէրի», «Կարմիր օձը»։

* * *

Շուրջանակի նստանք տաղաւարի մը տակ։ Տասնըերկու երիտասարդներ էինք՝ աղջիկներ ու տղաք։ Սարունին եւ Սուրէնը կը պտտէին քիչ մը հեռուն՝ կասկենիներու ծառուղիին վրայ։ Ձիւնը ճերմկցուցած էր անոնց ուսերը։

Ես կը նկատէի անոնց շրթներուն շարժումը, եւ ինծի կը թուէր, թէ սիրոյ մասին կը խօսին, ու սիրտս երջանկութեամբ ու մելամաղձոտութեամբ կը լենար։

Մեզմէ մէկը առաջարկեց «ծաղիկ ծաղիկ» խաղալ։ Ձիւնը սկսաւ սաստկանալ, բայց Սարունին ու Սուրէնը կը շարունակէին շրջագայիլ՝ գլխահակ ու առանց աճապարանքի։

— Պարտէզիս մէջ այս առաւօտ բացուեցաւ երեք ծաղիկ։

— Ինչո՞ւ ըլլայ երեք ծաղիկ։

— Հապա քանի՞ ծաղիկ։

— Թող ըլլայ չորս ծաղիկ։

Ու ճաղատ գլուխով երիտասարդ բանաստեղծ մըն էր, որ կը պատասխանէր լիրբ ու թաւ ձայնով՝ բառերը հազիւ արտասանելով։

— Ինչո՞ւ ըլլայ չորս ծաղիկ։

— Հապա քանի՞ ծաղիկ, պարո՛ն։

— Թող ըլլայ երեք ծաղիկ, օրիո՛րդ։

Ձիւնը սկսաւ աւելի սաստկանալ։ Ոմանք կանչեցին Սարունին, իսկ ան կը վարանէր գալ։ Սուրէնը մեզմէ չէր, իսկ Սարունին չէր ուզեր զայն մինակ ձգել։

Մէկը պոռաց.

— Պարո՛ն ամբարիշտ, հաճեցէք մտնել մեր Սոդովմ-Գոմորը...։

— Պարո՛ն հեթանոս վիպող, հաճեցէք երկրպագել մեր Աթենասին։

Ես բարձրացայ ու պոռացի.

— Պարո՛ն Սարունի, եթէ Ձեր ընկերոջմէն չբաժնուելու համար է, որ չէք գար, զայն ալ բերէք հետերնիդ։

Բոլորը ձայնակցեցան.

— Այո՛, այո՛, Պարո՛ն Սարունի, Ձեր ընկերն ալ բերէք։

Անոնք եկան։ Սարունին նստաւ ազատ աթոռի մը վրայ, իսկ Սուրէնը մնաց ոտքի վրայ։ Մէկ պարապ աթոռ կար միայն, որուն վրայ ես դրած էի ձեռքի պայուսակս ու գիրք մը։ Ես խնդրեցի որ նստի ու իրերս վերցուցի։ Ան տժգունեցաւ, շնորհակալութիւն յայտնեց դողղոջուն ձայնով եւ ըսաւ, որ կը նախընտրէ ոտքի մնալ։

Ես պնդեցի յուզումէ ծանր ձայնով՝ վախնալով, որ բոլորը ինծի կը նային։ Ան ի վերջոյ նստաւ, ու խաղը վերսկսանք։ Անոր գլուխը բաց էր ու ճակատը տժգոյն։ Հարցերուն կը պատասխանէր շատ զգուշութեամբ. ակներեւ յուզում մը կը կապտէր անոր համարձակութիւնը։ [ 13 ] Սարունին ամէն աեգամ անոր թիւը կուտար՝ քաջալերելու համար զայն, բայց հետզհետէ աչքերը սկսան վառիլ, յաղթեց իր երկչոտութեանը ու երբ զգաց, որ ես իրեն կը նայիմ, սկսաւ խաղալ կրքով ու շատ շտապ։ Հետզհետէ բոլորս ալ յաղթուեցանք ու մէյմէկ պզտիկ իր տուինք մեզմէ ամէնէն փոքրին։

Ես կը նայէի Սուրէնին տժգոյն դէմքին, ու ինծի կը թուէր, թէ ես աչքերուս մէջ կը կրեմ անոր հոգին։ Մնացած էին երկուքը՝ ինք եւ Սարունին, որ բառերը կ’արտասանէր զարմանալի արագութեամբ ու առանց դոյզն շփոթութեան։ Ի վերջոյ Սուրէնը յաղթուեցաւ, ու բոլորը ծափեցին Սարունին, որ վայրենօրէն կը նայէր աչքերուս ու կը խաղար իր՝ սեւ սաթի գոյն մազերուն հետ։

Յետոյ սկսան պատիժները։ Սարունին կը հարցնէր. «Ասոր տէրը ի՞նչ ընէ», ու պատասխանները կը յաջորդէին իրարու՝ ոմանք այլանդակ, ոմանք հաճելի։ Ընկերուհի մը երգեց հայրենի երգ մը։ Ընկեր մը արտասանեց Կոմսուհի տը Նայյէն տրտում քերթուած մը։ Անձկութեամբ կը սպասէի կարգիս։ Սարունին նոր իր մը հանեց. «Ասոր տէրը ի՞նչ ընէ»։ Լռակեաց ու ծաղիկէ աւրուած դէմքով դերասան մը պատասխանեց.

— Երկու հարցում պիտի տամ։ Եթէ կրցաւ մէկ վայրկեանի մէջ երկուքին ալ պատասխանել, լաւ. այլապէս եթէ օրիորդ է, իր ձախ կողմի երիտասարդին համբոյր մը պիտի տայ, եթէ պարոն է, մեզի պիտի ըսէ, թէ ներկայ օրիորդներուն մէջ որն է ամէնէն գեղեցիկը, ամէնէն տգեղը, ամէնէն չարը եւ ամէնէն տաղանդաւորը։

Սարունին ձեռքը բացաւ եւ իրը ցուցուց։

— Իմս է,— ըսի դողդոջուն։

Ու սպասեցի անձկութեամբ լռակեաց դերասանին հարցումներուն։

Ձիւնը հետզհետէ կը սաստկանար, բայց օդը մեղմ էր միշտ։ Հեռուէն կը լսուէր հանրակառքերուն աղմուկը։ Արքայական ուսանող մը մեր քովէն անցաւ՝ երգ մը մռթմռթալով ու գաւազանին ծայրով խաղալով իր շանը հետ։ Ես սարսափով կը մտածէի համբոյրին վրայ, որ պիտի տայի անյաջողութեանս պարագային ձախ կողմի երիտասարդին։

Յանկարծ բնազդաբար նայեցայ ձախ կողմս։ Սուրէնը տժգոյն էր, շատ սպիտակ ու հեզ ծաղիկի մը նման եւ կը նայէր սպիտակ թղթի պատառի մը, որուն վրայ գծած էր շնորհալի ու երկար ցօղունով սպիտակ շուշան մը, որուն հինգ թերթերը պատրանքը կուտային երկար ու տժգոյն մատներու։

Զգացի, որ մարմինս կը դողար երջանկութեամբ։ Որքան պիտի ուզէի չկարենալ պատասխանել ինծի տրուած հարցերուն, բայց տարօրինակ երկչոտութիւն մը անձկութեան մատնեց զիս, մինչ լռակեաց դերասանը կը հարցնէր.

— Օրիո՛րդ Մանուկեան, մեզի պիտի ըսէք երկու վանկով բառ մը, որ վերջին հանգրուանն է սիրոյ գրեթէ բոլոր խօսակցութիւններուն։ Առաջին վանկը բան մըն է, առանց որու մեծ արժէք պիտի չունենային մեր կերած պտուղները, իսկ երկրորդը բան մըն է, առանց որու բոլոր ծաղիկները իրենց հմայքէն շատ բան պիտի կորսնցնէին։

— Համ-բոյր,— ըսի յաղթական ու ընդհատելով զայն։

— Լա՛ւ է, լա՛ւ է,— պոռացին բոլորը։

— Օրիո՛րդ Մանուկեան,— շարունակեց դահիճս,— պիտի ըսէք եօթը գիրով բառ մը, որուն առաջին երեք գիրերը կը նշանակեն ձիու կազմած կամ լեռ, իսկ վերջին չորս գիրերը շատ գործածական բայի մը սահմանական եղանակ ներկայ երրորդ դէմքը կը կազմեն։ Եօթը գրերը միասին կը կազմեն ազգանունը մեզմէ մէկուն։

Ես կը նայէի Սուրէնին դէմքին ու կը մտածէի, բայց չեմ գիտեր ինչու, աչքերուս առջեւ կը ղողար Սուրէնին նկարած սպիտակ շուշանը, մինչ երկվայրկեանները կը սահէին։

Ընկերուհի մը ըսաւ.

— Քսան երկվայրկեան մնաց, Սիրանո՛ւշ։ [ 14 ]

Ուրիշ մը՝

— Տասնըհինգ երկվայրկեան, Սիրանո՛ւշ։

Ու քանի երկվայրկեանները կը յառաջանային, իմ անձկութիւնս կը մեծնար, ու սիրտս կը տրոփէր այդ զարմանալի համբոյրին համար։ Կ՚ուզէի մտածել ու չէի կրնար, մինչդէռ միւսները կը կրկնէին անընդհատ.

— Տասը երկվայրկեան, հինգ երկվայրկեան։

Նայեցայ Սուրէնին տժգոյն դէմքին ու նկատեցի, որ տակաւին կը նայի իր երկարացօղուն եւ շնորհալի շուշանին։ Յանկարծ տեսայ խոշոր տառերով գրուած բառ մը.

— Սար-ունի,— ճչացի խեդդուկ ու զգացի, որ կը դողամ։

Ընկերուհի մը յափշտակեց Սուրէնին թուղթը, ու բոլորը ըսին, որ թղթին վրայ կարդացի բառը։ Ուրախ ու անորոշ աղմուկ մը փրթաւ։ Բոլորը կ՚ըսէին, թէ չէի կրցած պատասխանել երկրորդ հարցումին ու թէ պարտաւոր էի ձախ կողմիս երիտասարդին համբոյր մը տալ։ Զգացի, որ կը տժգունիմ։ Կը նայէի գետին, ու սիրտս կը զարնէր արագութեամբ։ Ռնգունքներս կը դողդղային, եւ ինծի կը թուէր, թէ թարթիչներս կը փակուին տժգոյն հպումին տակ։ Բոլորը կը նայէին ինծի ու Սուրէնին։ Ես կ՚ուզէի բարձրանալ ու փախչիլ, բայց չէի կրնար։ Կ՚ուզէի ճչալ՝ «չե՛մ կրնար, չե՛մ կրնար», բայց շրթներս կը դողդղային, ու բառերը կը փախչէին մտքէս։

— Շո՛ւտ, շո՛ւտ,— կը պոռային բոլորը ուրախ ու աղմուկով։

Ձիւնը դադրած էր, ու բարակ հով մը կը շարժէր ծառերուն ճիւղերը ու կը խաղար Սուրէնին սեւ ու վայելուչ մազերուն հետ։ Ես զգացի, որ Սուրէնը բարձրացաւ։ Զգացի իր տաք ու սպիտակ ձեռքը ձեռքիս վրայ ու իր դողդոջուն ու քաղցր ձայնը, որ կ՚ըսէր.

— Ստեղանիներուն վրայ երբ կը նուագէք, Ձեր մատները կը նմանին խոշոր ու սպիտակ շուշանի մը հինգ թերթերուն։ Ես պիտի նախընտրէի համբուրել Ձեր մատները, օրիո՛րդ, առ ի երախտագիտութիւն յուզումի բոլոր պահերուն, զոր Ձեր նուագը պատճառած է ինծի։

Ձայնը թուեցաւ թէ պիտի խեղդուի հոդ, բայց շարունակեց տրտում.

— Եթէ միայն թոյլ տայիք...

— Կրնաք,— ըսի հեղձամղձուկ ու զգացի, որ անծանօթ ու հեշտագին սարսուռ մը կը քալէ մարմինէս։

Նայեցայ անոր սիրուն գլուխին, ու անոր շրթները այրող վէրքի մը պէս ցաւառիթ էին մատներուս վրայ։

Երբ բարձրացանք, տժգոյն արեգակ մը իր վախճանին կ՚երթար ծառերուն ետին։

* * *

Սարունիին հետ գացինք տեսնելու «Հարսանեկան քայլերգը»։ Թատրոնի սանդուխներէն իջած ատեննիս տեսայ Սուրէնը, որ անմիջապէս աչքերը կախեց գետին, քայլերը արագացուց ու պահուեցաւ մարմարեայ սիւնի մը ետին։ Հագած էր նորէն ռուսական ուսանողական սեւ շապիկ ու մինակ էր։ Սարունին կանչեց զայն, ու միասին առաջացանք ինքնաշարժ մը փորձելու համար։ Տժգոյն էր սովորականին պէս ու թեւին տակ գիրք մը ունէր։

— Ի՞նչ կը կարդաք, Պարո՛ն Սարգիսեան,— հարցուցի նայելով աչքերուն։

Գիրքը երկարեց ինծի։ Քօլէթի «Սիրեցեալ»ն էր։

— Օ՜, նորէ՞ն Քօլէթ,— ըսի ու անմիջապէս զգացի սխալս, բայց ուշ էր արդէն։

Ան կը նայէր ինծի ու չէր հասկնար, թէ ուրկէ կրնայի գիտնալ, թէ ինք յաճախ Քօլէթ կը կարդայ։ [ 15 ]

— Անգամ մը Ձեզ տեսայ ստորերկրեայ երկաթուղիի կայարանը առաւօտ կանուխ։ Ձեռքերնիդ ունէիք Քօլէթի «Որթատունկին պատաղիճները»։

— Այո՛,— ըսաւ խեղդուկ։

Ու ես զգացի, որ երկրորդ անգամ ըլլալով՝ սխալեցայ՝ նկատելով, որ տեսած էի զինքը բանուորական հագուստներով։

Աստունին առաջարկեց, որ մեզ հետ ինքնաշարժ մտնէ։

— Ո՛չ,— ըսաւ ամուր, բարեւեց ու հեռացաւ։

Ես նայեցայ անոր սիրելի հասակին, ու ինծի թուեցաւ, թէ ես կը սիրեմ զայն։

Այո՛, ինծի թուեցաւ, թէ ես կը սիրեմ այդ տժգոյն տղան։ Կը սիրեմ ճակատագրականօրէն։ Մեծ ու եղերական սիրով։ Մահու սահմանուած տրտում աղջկայ մը մելամաղձոտութեամբ եւ բարբարոս ու զուրկ մենուհիի մը կատաղութեամբը։

Օ՜, ինչո՞ւ այս տրտում սէրը, ինչո՞ւ, Աստուա՛ծ իմ։

— Ինչո՞ւ թոյլ տուիք, որ քալելով երթայ,— ըսի Սարունիին։

— Գիտեմ որ հպարտ է,— պատասխանեց,— չեմ ուզեր նեղել զինքը։

— Մէկը չունի՞։

— Որբ է,— ըսաւ խոհուն,— ու այս հսկայ քաղաքին մէջ մինակ է։ Երբեմն կը մտածեմ իր ժամերուն վրայ, ու սիրտս տրտմութեամբ կը լենայ։

— Շատ տժգոյն է։

— Հիւանդ է ու շատ կ’աշխատի։ Գիշերները գրեթէ չի քնանար։ Գիտնա՞ք՝ ինչ տաղանդաւոր տղայ է, Օրիո՛րդ Մանուկեան։ Երկար ատեն է՝ կ՚ուզեմ մօտս առնել, բայց հնարաւորութիւն չունիմ։ Հինգշաբթի երեկոները միասին կ՚անցընենք։ Ժամերով կը նուագէ, մինչեւ որ յոգնի։ Յետոյ երկարօրէն կը խօսինք գրականութեան մասին։ Անցեալ օր ֆրանսերէն արձակ երգ մը բերած էր սրբագրելու համար։ Կ’արժէ որ կարդաք։ Տասնըութը տարու է միայն, ու մտածեցէք, որ հազիւ երկու տարի կ՚ընէ, որ Ֆրանսա է։ Կ՚ուզէ՞ք իր երգը ղրկեմ Ձեզի։

— Այո՛,— հծծեցի երկչոտ։

Ան նայեցաւ երկարօրէն ու շրթները խածաւ։ Յանկարծ տժգունեցաւ ու նայեցաւ աչքերուս վայրենօրէն։ Իր աչքերը այնքան չար էին ու ատելութեամբ լեցուն, որ ցուրտ սարսափ մը անցաւ ողնածուծէս։

— Ահա՛,— ըսաւ յուսահատ ու կատաղի,— ուրեմն կը հետաքրքրուի՞ք իրմով։

— Այո՛,— ըսի խեղդուկ,— ազատ չե՞մ միթէ։

Ու արտասուելու ցանկութիւն մը ճանկռտեց կուրծքս։

* * *

Տուն վերադարձիս եղբայրս արթուն գտայ։ Նստած էր սենեակս՝ թիկնաթոռիս մէջ, վառարանին բոցին առջեւ, ու կը կարդար Սարունիի գիրքը՝ «Երատոյ, թագուհի հայոց, քոյր եւ կին»։

— Գիշե՛ր բարի, եղբա՛յր։

— Գիշե՛ր բարի,— կրկնեց չարութեամբ՝ առանց անունս տալու ու առանց ինձ նայելու։

— Ո՞ւր էիր։

— Թատրոնը։

— Որո՞ւ հետ։

— Սարունիին,— պատասխանեցի տհաճութեամբ։

Յանկարծ մեղմացաւ, բարձրացաւ աթոռէն ու ճակտէս համբուրեց զիս։ [ 16 ]

– Սիրուն տղայ է,– ըսաւ խորամանկ ժպիտով,– տաղանդաւոր ալ է, ի հա՛րկէ, կ՚ուշանաս...

– Հրա՛նդ, գիտցածիդ պէս չէ,– ըսի տժգոյն,– ի՜նչ յիմար ես։

– Մի բողոքեր,– ըսաւ լրջօրէն,– ինչ կ՚ըլլայ որ, կը սիրէս, սիրէ՛, միայն թէ գիշերները դուրսը թափառելէ աւելի լաւ կ՚ընես, եթէ քնանաս։ Նայէ՛, տժգոյն ես։

– Այո՛,– ըսի,– բայց առաջին անգամն է, որ թատրոն կ՚երթանք միասին։

– Կը նշանակէ, որ սկսար սիրել զինքը։

– Ո՛չ, ո՛չ,— ըսի տխուր։

Ան հարցուց, թէ պիտի քնանա՞մ, ու երբ ըսի, որ ոչ, ընկղմեցաւ թիկնաթոռիս մէջ ու շարունակեց իր ընթերցումը։

* * *

Սեղանիս վրայ նորէն ծաղիկներու խոշոր փունջ մը կայ։ Պէտք է հասկնամ, թէ ով ղրկած է ինծի զայն։

Կը բանամ Ա. տը Վինէիի բանաստեղծութիւններու գիրքը ու կը կարդամ «Մովսէս»ը։

* * *

Եղբայրս գնաց քնանալու, բայց ես չեմ կրնար աչքերս փակել: Ձեռքիս վրայ կ՚այրի Սուրէնին համբոյրը։ Իրաւ, տժգոյն եմ ու տկար. կը զգամ, որ սիրտս կատաղօրէն կը զարնէ կրծքիս տակ։ Աստուա՛ծ իմ, ինչո՞ւ այսպէս տրտում եմ ու հիւանդ, ինչո՞ւ։

Կը հանեմ շրջազգեստս ու կը քանդեմ մազերս, բայց մութին մէջէն կը շողան անոր սեւ ու բոցավառ աչքերը։ Կ՚ելլեմ ոտքի։ Վառարանին կրակը կը նորոգեմ։ Կը նուագեմ Սէն-Սանսէն կտոր մը, բայց անխզելի լռութեան մէջ դաշնակիս ձայնը անձկութիւն կը պատճառէ ինծի։ Կը սպասեմ անհանգիստ, որ առաւօտը ծագի, ու վերջապէս գայ ճակատագրական վայրկեանը։ Չէ՞ որ վաղը գիշեր ժամը 9ին պիտի խաղանք Հ. Պաթայյի «Մերկ կինը»։

* * *

Կը թղթատեմ օրագիրս։ Ի՞նչ իմաստ ունի այսքան մանրամասնելը։

Եթէ կորսուած օրերու ու յուզումներու յիշատակը պահել է նպատակս, նախադասութիւն մը կը բաւէ յիշատակներու վարագոյրը վերցնելու համար։ Յաճախ ծաղիկի մը բուրումը կը բաւէ կարօտներու ընդարձակ աշխարհ մը լուսաւորելու։ Յետոյ՝ բառերը չորցած զգայարանքներով ներքինիներ են. ոչ մէկ մաքուր ու ազնիւ զգայնութիւն կամ մտածում չէ կարելի վստահիլ անոնց։

Լաւ է՝ նստիմ հոս՝ վառարանիս առջեւ, ու երազեմ գարունը, որ պիտի գայ լելակներո՜վ, լելակներո՜վ։ Ես պիտի ուզեմ այն ատեն նստիլ գիւղական փոշոտ ճամբու մը եզերքը ու նայիլ վերադարձող նախիրին։ Կեցնել խոշոր ու սեւ աչքերով կով մը ու նայիլ անոր աչքին, ուր ըլլայ Սուրէնին սիրելի գլուխը՝ բնանկարի մը մութ յատակին վրայ։

7 Յունուար, ուշ գիշերին

Խառն բազմութիւն մը լեցուցած էր սրահը։ Որոշեալ ժամէն հինգ վայրկեան առաջ հասայ թատրոն։ Բոլորը անհամբեր ինծի կը սպասէին։

Սիրտս անհանգիստ էր կրծքիս տակ։ Մէկ, երկու, երեք, ու վարագոյրը վերցուցին։ Յանկարծական տրտմութիւն մը գրաւեց մարմինս։ Ճակատս կ՚այրուէր, ու շրթներս կը [ 17 ] դողային։ Բազմութեան տեսքը ու անոր համակրութիւնը քաջալերեց զիս, եւ ներքին մեծ ու անզուսպ յուզում մը, հակառակ տկարութեանս, մինչեւ վերջին արարը ոտքի պահեց զիս։ Ծափեցին զիս վայրենօրէն՝ իւրաքանչիւր միջնարարի։ Ոմանք ոտքի վրայ՝ իրենց գինով ձեռքերը օդին մէջ, ուրիշներ՝ ոտքերով ծեծելով տախտակամածը, եւ բոլորը գինով ու բոլորը յուզուած։

Աստուա՜ծ, ինչպէ՜ս տժգոյն եմ դեռ ու ինչպէ՜ս տկար։ Կարծես հիւանդ եմ սիրով եւ երջանկութենէ կը տառապիմ։

Երբ վերջացաւ, վերարկուս հագայ ու շտապով դուրս եկայ՝ առանց նայելու հանդիսականներու բազմութեան, որ կը շրջապատէր զիս շնորհաւորելու համար։ Մարմինս կը մերժէր ոտքի վրայ մնալ, եւ կը զգայի, որ կրնամ իյնալ գետին, եթէ շուտով չհանգչիմ։ Արագ անցայ սրահէն, ուր բոլորը ճամբայ կուտային ինծի ու կը ծափէին։ Բոլորը կը ծափէին զիս, բոլո՛րը։

Դրան առջեւ տեսայ ծանօթ մտաւորականներ, բայց անցայ առանց բարեւելու։ Տեսայ նաեւ Սուրէնը՝ իր ընկերներուն մէջտեղը, տժգոյն ու գլխաբաց։ Մօտեցայ ու բարեւեցի զայն։ Հագած էր իր սեւ շապիկը՝ առանց թիկնոցի։ Ըսի.

— Բարեւ Ձեզ, Պարո՛ն Սարգիսեան, չէ՞ք մսիր առանց թիկնոցի։

Եւ ձեռքս երկարեցի իրեն։ Ան սեղմեց դողդոջուն ձեռքս իր տժգոյն մատներով ու գունատեցաւ։ Օ՜, այո, գունատեցաւ այդքան մեծ երջանկութեան մը համար, ու գիրքը ձեռքէն ինկաւ գետին։

— Նորէ՞ն Քօլէթ, Պարո՛ն Սարգիսեան։

— Օ՜, ո՛չ, օրիորդ։

Ես նայեցայ գրքի խորագրին. Դոստոեւսքիի «Ապուշ»ն էր։ Ու երբ գիրքը վերադարձուցած ատենս մեր ձեռքերը հանդիպեցան իրարու, զգացի տկարութեան ու երջանկութեան ալիք մը, որ, բարձրանալով ծունկերէս, կը հասնէր շրթներուս ու ռնգունքներուս։

* * *

Հիմա կը յիշեմ, որ Սարունին նստած էր առաջին նստարաններէն մէկուն վրայ։ Միջնարարներուն չեկաւ զիս տեսնելու՝ հակառակ իր սովորութեան։ Ու վերջանալէն յետոյ, երբ քովէն անցայ, դէմքը դարձուց։ Տեսայ, որ կը խօսէր ծեր վիպողի մը հետ։ Ձեւացուց, թէ չնկատեց զիս։ Լա՛ւ։

* * *

Եղբայրս նորէն վշտացած է ինծի, չեմ գիտեր ինչու։ Մինակը կը նուագէ իտալական եղանակ մը, զոր սորվեցանք անցեալ տարի Բալէրմոյէն անցած ատեննիս։

* * *

Վառարանիս կրակը կը նորոգեմ ու կը կարդամ բազմոցիս վրայ պառկած Սողոմոնի «Երգ երգոց»ը՝ մերկ ոտքերս պահած աղուէսի մորթի մը մէջ։ Ինչպէ՜ս տկար եմ ու ինչպե՜ս երջանիկ։

Ես զայն, փնտռեցի, բայց չգտայ,
Ես ձեզ կ՚երդուըննամ, Երուսաղէմի աղջիկներ,
Եթէ հանդիպիք իմ սիրականիս,
Ըսէք իրեն,
Որ ես հիւանդ եմ սիրով։

[ 18 ]

Իմ սիրականս ինծի կը խօսի եւ կ՚ըսէ.

— Դուռդ բաց ինծի, քո՛յր իմ, ո՛վ բարեկամուհիս,
Գլուխս թրջուած է եղեամէն,
Եւ մազերս թաց են գիշերային կաթիլներէ,
Արթնցիր բարեկամուհի՛ս,
Եկո՛ւր, գեղեցիկ աղջիկ, ո՛վ հարս.
Ահաւասիկ, որ ձմեռը անցած է,
Եւ անձրեւները գացած.
Ծաղիկները կը բուսնին հողին վրայ,
Երգելու ժամանակը հասած է,
Ու տատրակները կը ձայնեն։
Արթնցի՛ր, բարեկամուհի՛ս,
Եկո՛ւր, գեղեցիկ աղջիկ։
Ես հանած եմ ներքնաշապիկս...
Ինչպէ՞ս զայն նորէն հագնիմ...
Ես լուացած եմ ոտքերս.
Ինչպէ՞ս զանոնք աղտոտեմ։
Իմ սիրեցեալս ձեռքով հպեցաւ նիգին,
Ու իմ որովայնս սարսռաց։
Ա՜հ, թող ան զիս համբուրէ՜ իր բերանին համբոյրներովը։
Դիր զիս սրտիդ վրայ կնիքի մը պէս.
Կնիքի մը պէս, բազուկիդ վրայ,

Որովհետեւ սէրը մահուան պէս զօրաւոր է։

Եղբայրս կը նուագէ նոյն մելամաղձոտ եղանակը։ Վառարանիս կրակը կը ճարճատի։ Լոյսս կը փակեմ ու կը թողում գլուխս բարձիս մէջ։ «Ա՜հ, ան թող համբուրէ զիս իր բերանին համբոյրներովը»։

* * *

Ժամացոյցը առաւօտեան երեքը զարկաւ։ Ես մտիկ կ’ընեմ սրտիս ձայնին։ Օ՜, վայրկեանը թո՛ղ յապաղի վրաս, վայրկեանը թո՛ղ յապաղի վրաս։

9 Յունուար, ուշ գիշերին

Աստունին ղրկած է Սուրէնին ձեռագիրը՝ առանց բառ մը կցելու։ Երեք անգամ կարդացի այդ տրտում երգը ու ահա կը թարգմանեմ զայն։ Սիրտս կը յորդի մեծ ու անպարփակելի ուրախութեամբ, ամէն անգամ որ կը նայիմ Սուրէնին պզտիկ ու ջղային գրերուն։ Ինչպէ՜ս երջանիկ եմ։

«Վայրի ծաղիկներու այս փունջը...

«Կը նուիրեմ սիրոյ եւ ցաւի այս խոնարհ տողերը, գրուած օտար լեզուով մը, քեզի, յաւիտենական ու սիրեցիալ քոյր փոքրիկ, մեռած լուռ եւ թշնամի անապատի մը մէջ, հեռու մեր հայրենի քաղաքէն ու մեր մօրենական երդիքէն, առանց սիրոյ եւ առանց գուրգուրանքի։

«Հաճեցէք ընդունիլ իմ դողդոջուն եւ երախտապարտ ձեռքերէս, ո՛վ տիրուհի, վայրի ծաղիկներու այս փունջը իմ սիրոյս եւ իմ տրտմութեանս։ [ 19 ]

«Ես կուգամ հեռուներէն՝ խարդախ ու դաւադիր ճամբաներէ թշնամի եւ ցուրտ երկրի մը։ Ես տխուր եմ ու պարտասուն։ Աղքատ ու գէշ հագուած։ Տժգոյն, ինչպէս Դեկտեմբերի գիշերուան մը ցուրտ լուսնկան, ու ցաւաբեկ, ինչպէս թշուառական շուն մը, ոը անձրեւին տակ կը կաղկանձէ սալայատակին վրայ՝ յանուն գիշերուայ մը հանգստութեան։

«Իմ ուսերս կը խորտակուին՝ առանց սիրոյ անցուցած գիշերներուս ու առանց լոյսի օրերուս դժնդակ բեռան տակ։ Ոտքերս արիւնոտած են անհարազատ ու օտար ճամբաներու վրայ, եւ շրթունքներս չորցած՝ առանց գգուանքի ու առանց համբոյրի, ինչպէս մեռած ու տժգոյն թերթերը թանկագին ու տարաշխարհիկ ծաղիկի մը։

«Մելամաղձո՜տ: Մելամաղձոտ տղան, որ ես եմ, տիրուհի՛։ Կը զգամ սիրտս կրծքիս տակ՝ ցուրտ ու մետաղային, ինչպէս սեւ քարի վայրի շերտ մը։ Ականջներս խուլ են՝ երկար ատենէ կորսնցուցած ըլլալով իմացումը ներդաշնակ ու նուագուն ձայներու, ձայներու քաղցր ու գգուող, եւ մարմինս նեխած է, ինչպէս մարմինը անառակ ու շնացող մարդու մը, ուր կը տիրեն մեղքը եւ կիրքը։

«Ես կը ճանչնամ բոլոը տգեղութիւները։ Ատելութիւնը ու կատաղութիւնը մարդոց ու անասուններուն եւ բարբարոսութիւնը վայրենիներուն։ Ստութեան բոլոր դիմակները ու կեղծիքի, զրպարտութեան ու նախանձի բոլոր ձեւերը։ Կը ճանչնամ մարդոց բոլոր մղձաւանջները ու մարդկային ցաւի բոլոր հառաչանքները, ճակատամարտի դաշտին վրայ վիրաւորներու աղաղակներու ու ծարաւի հոգեվարքներու վերջին հծծիւնը։

«Կը ճանչնամ բոլոր ցաւերը։ Կիներուն անգթութիւնը, անոնց ունայնամիտ ու խուլ անտարբերութիւնը ու հպարտութիւնը։ Ես կը ճանչնամ բոլո՛ր վատութիւնները, բոլո՛ր լրբութիւնները, բոլո՛ր ստորնութիւնները ու բոլո՛ր յուսահատութիւնները։

«Ես կը ճանչնամ ոսոխ ու պաղ երկիրներ, ինչպէս սառուցեալ բեւեռը, քաղաքներ՝ մեծ եւ դժբախտ, եւ գիւղաքաղաքներ՝ աղքատ եւ տխրական։ Պայծառաշող ու մեծազանգուած պալատներ եւ տնակներ՝ խոնարհ եւ մթին, ու քարայրներ՝ խոնաւ ու խաւարչտին։

«Կը ճանչնամ լեռներ՝ վեհափառ ու հպարտ իրենց առանձնութեան անապատին մէջ, դաշտեր՝ քաղցր ու բեղմնաւոր, անապատներ՝ լուռ եւ անծայրածիր, անդունդներ՝ սեւ եւ վտանգաւոր, ու ձորե՜ր, ձորե՜ր, ուր շուշաններ կը ծաղկին։

«Ես կը ճանչնամ տաճարներ, ուր կաղօթեն բազկատարած ու երկիւղած, մզկիթներ, որ դաշոյններու պէս կը ցցուին երկնքի սրտին մէջ, ու կապէլաներ, ուր Քրիստոսը կը խաչեն ամէն օը վաւաշոտ ու անասուն մարդիկ։

«Ես կը ճանչնամ բոլոր ձայները՝ ոմանք քաղցր, ոմանք մաղձոտ։ Ես կը ճանչնամ բոլոր ճիչերը՝ վայրենի ու արիւնող, ճարճատուն ու անմարդկային, սիրոյ կամ յուսահատութեան։

«Ես կը ճանչնամ բոլոր աչքերը։ Աչքեր՝ խորունկ, կապոյտ, չոր, մութ։ Աչքեր՝ սեւ, տխուր, անդնդայատակ։ Աչքեր՝ կանաչ, անախորժ, վայրենի։ Աչքեր՝ անմեղ ու ժպտուն, ու աչքեր՝ մեղաւոր ու անառակ։

«Կը ճանչնամ շրթունքներ՝ հեզ կամ ջղային։ Շրթունքներ՝ սիրոյ ու ատելութեան, համբոյրի ու մատնութեան։ Ու տժգոյն շրթունքներ՝ հեշտանքի ու հաւատարմութեան բերան։ Սիրոյ սպիացած վէ՜րք։ Վիրաւոր ծաղիկ։

«Կը ճանչնամ բոլոր վանկերը։ Բոլոր մարդկային բառերը։ Բառերը սուրբ ոխերիմ Եհովային ու Նազովրեցի Յիսուսին՝ պարզ ու գրաւիչ։ Բառերը մարգարէներուն եւ իմաստուններուն։ Ու սիրոյ, ցաւի, կրքի, հաւասարութեան ու եղբայրութեան բոլոր բառերը։ Կը ճանչնամ բառեր՝ բարերար ու դառն, խաղաղ կամ դժնդակ, կեղծ կամ ճշմարիտ, հարուստ կամ աղքատ, տխուր կամ ուրախ։ Բառերը անմեղ մանկուհիներուն ու [ 20 ] ծեր մեղաւորուհիներուն, բանաստեղծներուն եւ ապուշներուն, չարերուն եւ զեղծարարներուն։

«Եւ վերջապէս, կը ճանչնամ նաեւ սէրը, տիրուհի՛, տիրուհի՝ սիրոյ եւ ատելութեան, ցաւի, արտասուքի եւ ուրախութեան։ Եւ այդ է արդէն պատճառը աղքատութեանս ու դժբախտութեանս, յուսահատութեանս ու մերկութեանս։

«Ես կը ճանչնամ սէրը մարդոց եւ անասուններու, տիեզերքի եւ հայրենական երդիքի, սէրը՝ աղքատներու եւ հարուստներու։ Սիրոյ սէրը եւ ցաւի, Աստուծոյ ահեղ ու հեթանոս աստուածներուն, եւ գեղեցկութեան, եւ ուրախութեան։ Կը ճանչնամ մայրական սէրը՝ մաքուր եւ խորունկ, եւ մեղքինը՝ հեթանոս ու դառն։

«Ես ահաւասիկ եմ, տիրուհի՛, տիրուհի՝ լոյսի եւ մխիթարութեան, սպիտակ աղջիկ, Ձեր դրան առջեւ երիտասարդ ու մեղաւոր, աղքատ ու մերկ, դողդոջուն ու անձկութենէ տկար։ Կտրած եմ ամբողջ աշխարհը՝ լսելու համար Ձեր ձայնին խռովիչ բանաստեղծութիւնը եւ տաքնալու համար Ձեր նայուածքին սեւ ու յաւերժաբոց արեգակին տակ, ես՝ ապերախտ ու թունաւոր օձ, ես՝ աղտոտ ու մութ խորխով անասուն, ես՝ զզուելի հողածին։

«Ես հիւանդ եմ սիրով ու տրտմութեամբ։ Ես ամէնէն չար, ամէնէն կեղծաւոր, ամէնէն անհաւատարիմ ու երախտամոռ ու ամէնէն չարաշահ մարդն եմ, տիրուհի՛, բարերար աղջիկ։ Ես վայրենի եմ վայրենիներուն մէջ ու անգութ՝ անգութներուն մէջ։ Կ՚ատեմ կեանքը առանց Ձեր ներկայութեան, բայց բաւական քաջարի չեմ մահը դիմակայելու համար։

«Հաճեցէք գթալ իմ վրաս, ողորմածուհի՛։

«Ես ծարաւ եմ Ձեր ձայնին՝ քաղցր ու չար, Ձեր նայուածքներուն՝ մութ ու գգուող, եւ Ձեր գգուանքներուն՝ բարի ու դառն։ Ես սիրոյ մուրացկան մըն եմ՝ հիւանդ ու խեղանդամ։ Ես կ՚ուզեմ աղաղակել իմ դժբախտութիւնս ու չեմ կրնար, կ՚ուզեմ լալ բարձր, շատ բարձր, հեծկլտագին ու յուսահատ՝ պարպելու համար սիրտս, բայց շատ հպարտ եմ ու կը մնամ խաւարին մէջ, ու կը խածնեմ բերանս, ու կ՚արիւնիմ։ Օ՜, թշուառականը, որ ես եմ։

«Հաճեցէք գթալ իմ վրաս, ո՛վ շռայլ Աստուածամայր։

«Ես աղտոտ եմ ու խենէշ, յոգնած ու բորոտ ու հիւանդ զգայարանքներով։ Խղճմտանքս ծանր է անհամար յանցանքներով։ Ես ոճրագործ եմ, ոճրագործ սիրոյ եւ խաղաղութեան։ Ես դահիճ եմ օրերուս, անկիւններու չար ոգի, գռիհներու ուխտաւոր։ Պոռնկատան պատին վրայ ես տրտում լոյսի կտուց։

«Հաճեցէք գթալ իմ վրաս, մաքո՛ւր աղջիկ՝ յուսահատութեան ու տրտմութեան Մագթաղենացի։

«Այսուհանդերձ, ես կը համարձակիմ աղաղակել, որ կը սիրեմ Ձեզ։ Ես Ձեզ կը սիրեմ ամենուրեք եւ ամէն վայրկեան։ Առանձնութեանս մէջ եւ ցաւիս։ Սրտովս եւ ուղեղովս։ Ձեռքերով չար ու շրթունքներով պագշոտ եւ ռնգունքներով մեղաւոր, աչքերով՝ երազներով հարուստ, ու ականջներով ծարաւի... Ես Ձեզ փնտռած եմ կիներուն մէջ եւ ծաղիկներուն, աստղերուն մէջ եւ երազներուս։

«Հաճեցէք գթալ իմ վրայ, ո՛վ հարս լիութեան ու գարնանային։

«Ես կ՚ուզէի դաշնակել սիրոյ շարական մը Ձեզ հաճելի ըլլալու համար, բայց ինչ որ կրցայ, մահաքայլերգ մըն է գիշերային, որ կը կոչուի «Մահուան առագաստ»։ Ես՝ գուժկան երաժիշտ։

«Ես կ՚ուզէի Ձեզ առաջարկել ծծմորներու եւ նարկիզներու փունջ մը, բայց հաւաքածս գէշ խոտերու ու փուշերու խուրձ մըն է միայն, ես՝ ողորմելի թափառաշրջիկ։ [ 21 ]

«Ես կ’ուզէի արտասանել Ձեր ներկայութեանը խռովիչ բանաստեղծութիւններ, բայց իմ շրթներս չար են ու ցուրտ։ Ինչ որ կրցայ ըսել, դառնութեան ու տկարութեան խօսքեր են միայն, ես՝ անշնորհք ու արհամարհելի բանաստեղծ։

«Ես կ’ուզէի Ձեզի խոստովանիլ ամբողջ ճշմարտութիւնը, ամէն ինչ, որ գիտէի, ամէն ինչ, որ կը նեղէր զիս, ամէ՛ն ինչ։ Բայց ինչ որ կ’ըսեմ, ստութիւն է միայն ու կեղծիք, ես՝ անուղղելի ու ստորին արարած, ես՝ վիժած ստեղծագործեալ։

«Հաճեցէք գթալ իմ վրաս, Աստուածուհի՛, Աստուածուհի՝ ներողութեան ու անյիշաչարութեան՝ յանուն տառապանքիս ու դժբախտութեանս, յանուն սիրոյս եւ ցաւիս, յանուն արարչութեան, որ բարի է, նորոգող։

«Հիմա հաճեցէք բանալ Ձեր դուռը ինծի եւ թոյլ տուէք, որ մտնեմ Ձեր յարկին տակ։ Ես կը հնազանդիմ Ձեր հրամաններուն ու կը կատարեմ Ձեր քմահաճոյքները, ես Ձեր գերին կ՚ըլլամ, ես՝ ազատ ամբարիշտ։

«Ես աղտոտ եմ ու բորոտ, լուացէ՛ք զիս, տիրուհի՛։

«Ես կորսուած եմ, փրկեցէ՛ք զիս, ազատարա՛ր։

«Ես հիւանդ եմ ու տխուր, դարմանեցէ՛ք, ներեցէ՛ք ինծի, բժշկո՛ղ։

«Ես կեղծաւոր եմ ու անհաւատարիմ, ներեցէ՛ք ինծի, անյիշաչա՛ր։

«Ես տժգոյն եմ ու դժնէ, ու շատ պզտիկ. գրկեցէք զիս, ո՛վ հարս սիրոյ եւ ցաւի, եւ հաճեցէք ընդունիլ իմ դողդոջուն եւ երախտապարտ ձեռքերէս վայրի ծաղիկներու այս փունջը իմ սիրոյս եւ տրտմութեանս»։

25 Յունուար

Ցուրտ ու ձանձրալի օրեր ու անընդհատ անձրեւ։ Խոշոր կաթիլներով ու չար անձրեւ։

Երկար ատենէ դուրս չեմ եկած տունէն, ու մինչեւ Փետրուար տասնըհինգ որեւէ ներկայացում չունինք։ Բայց անհանգիստ եմ։ Ժամերը կ’ընթանան սենեակիս մէջ չափազանց դանդաղութեամբ։ Թանձր տխրութիւն մը իջած է վրաս։ Կը կարդամ առանց դադարի։ Ներկայացման գիշերէն յետոյ հոգիս տրտում է։ Ո՛չ այցելուներս կը գոհացնեն զիս, ո՛չ ալ առանձնութիւնը։ Յարատեւ ու անորոշ անձկութիւն մը կը դառնացնէ զիս։ Գիշերները կը լուսցնեմ յաճախ թիկնաթոռիս մէջ։ Ժամերը կը քալեն դժուարութեամբ, եւ քունը հազիւ կը փակէ կոպերս։ Մայրս առաւօտը զիս կը գտնէ այդ վիճակին մէջ՝ ելեկտրական լոյսը վառ եւ կրակը չնուաղած դեռ։

Ինչքա՜ն երազներ դեռ լոյսը չբացուած դուրսը՝ պարտէզին վրայ, սենեակիս ախորժելի ու գաղջ ջերմութեան մէջ։ Սիրոյ ու երջանկութեան երազներ, որոնք կը քակուին իրարու ետեւէ, կը լայննան, կը տարածուին, ինչպէս բնանկարներ, երբ երկաթուղիին մէջէն կը դիտեն հեռացող հորիզոնը։

Անոր անունը կ’այրի շրթներուս վրայ, եւ երբ աչքերս փակեմ մութին մէջէն, լուսաւոր պաստառի մը վրայ կ’երեւայ անոր կիսադէմքը, եւ ինծի կը թուի, թէ ան կը մտածէ խոր ու վտանգաւոր բաներու մասին։ Տժգոյն Սուրէնը։

* * *

Ցուրտ է այս գիշեր։ Յոգնած եմ, բայց չեմ կրնար քնանալ։ Կը բանամ գիրք մը, բայց շատ տխուր եմ՝ ընթերցումով կարենալ մխիթարուելու համար։

* * *

Քիչ առաջ գացի եղբօրս սենեակը։ Երկար ատենէ չէր խօսեր ինծի։ [ 22 ]

— Ի՞նչ կայ,— ըսաւ իբր թէ տհաճութեամբ, բայց զգացի, որ տրամադիր է հաշտուիլ։

Սիրտս ելած էր, ու զգացի, որ պիտի արտասուեմ։

Ըսի.

— Հրանդ, ինչո՞ւ վշտացած ես ինծի դէմ։

Ան չպատասխանեց, թօթուեց ուսերը։ Արցունքի կաթիլ մը ինկաւ այտիս վրայ, եւ զգացի եղբօրս ձեռքը մազերուս վրայ։ Ան զիս նստեցուց քովը ու հարցուց, թէ ինչ ունիմ։

— Չե՛մ գիտեր, չե՛մ գիտեր,— ըսի տխուր, բայց զգացի, որ գիտեմ, որովհետեւ Սուրէնին խոշոր ու սեւ աչքերը շողացին յանկարծ, եւ սկսայ դողալ աշնանահար տերեւի մը պէս։

* * *

Եղբայրս կը կարծէ, որ տրտում եմ, որովհետեւ երկար ատենէ փակուած եմ տունը։ Պնդեց, որ դուրս ելլենք։ Մայրիկն ալ ձայնակցեցաւ, եւ երեքով քաղաք իջանք։ Ես կը նախընտրէի թատրոն երթալ, բայց որպէսզի մայրիկն ալ զուարճանայ, գացինք շարժանկար դիտելու։ Անձրեւը հետզհետէ աւելի սաստկանալուն՝ ստիպուեցանք հանդիպող առաջին սրահը մտնել, որ բանուորական թաղի մը մէջ ըլլալուն՝ ապականած էր ծուխով։

Գէշ հագուած ու տժգոյն բանուոր մը իր ծխամորճը կը ծխէր քովս։ Ունէր կարմիր ու կոպիտ մազեր եւ աշխատանքէ խոշորցած ու տձեւ ձեռքեր, բայց աչքերը կապոյտ էին հանդարտ ու խաղաղ կապոյտով մը, ու չեմ գիտեր՝ ինչ ունէր իր վրան, որ յարգանք կը պարտադրէր ինծի։

Սկսան նուագել փողոցային երգ մը։ Քովիս բանուորը կը կարդար։ Նկատեցի, որ ռուսերէն է, ու գրքին երկրորդ էջին վրայ տեսայ Կորքիի նկարը՝ տխրադէմ ու երազուն, ուսանողական շապիկով։ Գաղափարներու զուգորդութեամբ յիշեցի Սուրէնին սեւ շապիկը՝ երեք սեւ կոճակներով ու մէջքը գօտի։ Ու տրտմութեան ալիք մը թանձր ու տաժանելի հեղուկի մը պէս ողողեց մարմինս։

Եղբայրս կը նայէր շարժանկարի առագաստին։ Կը խաղային «Զազա»ն։ Գլորիա Սվանսոնի վայրենի դէմքը ու իր մարմինին ջղային գալարումները յուզեցին զիս։ Ու չեմ գիտեր ինչու, նորէն առանց պատճառի ու յանկարծ՝ թարթիչներս թրջեցան, մինչ սրահը կրկին լուսաւորուեցաւ, ու դաշնակին վերջին նօթը կորսուեցաւ ներկաներու աղմուկին մէջ։

27 Յունուար

Երկար պտոյտ մը ըրի այսօր Պուլօների անտառին մէջ։ Գետինը թէեւ քիչ մը թաց էր, բայց արեգակ կար։ Լիճը կապոյտ էր ու խաղաղ։ Փաթթուած հաստ վերարկուիս մէջ՝ նստայ ձմրան արեւին մէջ ու սկսայ կարդալ Գօգօլը։

Բաւական ատեն է մասնաւոր սէր կը զգամ ռուս հեղինակներու հանդէպ, մինչդեռ առաջ կը նախընտրէի ֆրանսացիները։ Եղբայրս կը ծիծաղէր վրաս։ Հիմա կը զգամ, որ իրաւունք ունի։ Ո՛չ թանձր Զօլան, ո՛չ խորաթափանց ու նուրբ Գի տը Մոբասանը եւ ո՛չ ալ զանգուածեղ Պալզաքը չեն կրնար այնքան յուզել զիս, որքան Դոստոեւսքին կամ Տոլստոյը։

Այս շաբթու ընթացքին կարդացի լեհ վիպող Ստանիսլաւ Րէյմօնի «Աշուն»ը ու երկրորդ անգամ ըլլալով՝ Դոստոեւսքիի «Ապուշ»ը։ Ու այն միտքը, թէ Սուրէնն ալ կարդացած է զայն, ան ալ կանգ առած է ինծի պէս այդ գրքին էջերուն վրայ, սիրտս մելամաղձոտութեամբ ու սիրով լեցուց։ [ 23 ]

Վերադարձիս սեղանին վրայ գտայ Սարունիէն երկար ու տրտում նամակ մը, ուր կ՚ըսէր, թէ կը սիրէ զիս ու կը տառապի, թէ սէրս այնքան վայրենի ու վատ դարձուցած է զինքը, որ իր լաւագոյն բարեկամը՝ Սուրէնը, տեսնել չէ ուզած այլեւս, որովհետեւ ես կը հետաքրքրուիմ իրմով։

Կրկին կը կարդամ իր նամակը եւ հակառակ որ չեմ սիրեր զինքը, սիրտս կը զարնէ արագութեամբ։ Կը զգամ, որ կը տժգունիմ, որովհետեւ ան կը խօսի սիրոյ մասին բարբարոս ու արիւնէ բառերով ու արուեստով մը, որ կը հրապուրէ ու կը տրտմեցնէ զիս։ Ան կը պատմէ ինծի իմ մասիս, եւ իր տողերուն մէջէն պատկերս այնքան գեղեցիկ է ու համբուրելի, որ կը ներեմ իրեն ներկայացման գիշերուան իր անտարբերութիւնը։

Այսուհանդերձ, չպիտի պատասխանեմ իրեն։ Օ՜, չէ՛։ Ընդհակառակը, որքան կարելի է քիչ պէտք է հանդիպիմ իրեն։

Նոյն օրը, կէսգիշերին

Ընկերուհի մը տեսնելու համար գացած էի Ս. Միշէլի ծառուղին։ Վերադարձին ծառուղիին աջ ափին վրայի սրճարաններէն մէկուն առջեւը հանդիպեցայ Սարունիին՝ ծխամորճը բերանը ու տժգոյն։ Յայտնապէս նիհարցած էր, եւ իր սեւ ու գեղեցիկ աչքերուն տակը կապոյտ բոլորակներ կ՚երեւէին։ Կռթնած էր գաւազանին ու կը նայէր ինծի յուզումէ ու երջանկութենէ լայնցած աչքերով։

— Այս առաւօտ նախազգացի, որ Ձեզ պիտի տեսնեմ, Օրիո՛րդ Մանուկեան,— ըսաւ տրտմութեամբ։

Ես յիշեցի իր՝ յուզումով ու տրտմութեամբ թրթռուն նամակը ու սեղմեցի իր երկարած ձեռքը, որ չափազանց նրբացած էր ու կը դողար։

— Կրնա՞մ Ձեզի ընկերանալ,— հարցուց դողդոջուն, ու ես զգացի, որ կը վախնայ, որ կը մերժեմ այդ շնորհը իրեն որեւէ պատրուակով։

Վայրկեան մը անցաւ։ Կեցած էինք Սորպոնի փողոցին անկիւնակապը՝ գրատան մը առջեւ։ Բազմութիւնը մեր առջեւէն կ՚անցնէր աղմուկով ու անվերջ։ Սորպոնի ժամացոյցը երեկոյեան վեցը զարկաւ դանդաղօրէն ու կարծես թէ տրտմութեամբ։ Ես ըսի, որ տուն պիտի վերադառնայի, բայց եթէ ուզէր, կրնայինք մինչեւ Տիւյըրիի պարտէզը երթալ գետեզերքն ի վեր։ Օդը ցուրտ էր, բայց երկինքը՝ յստակ։ Դանդաղ քայլերով իջանք ծառուղին մինչեւ կամուրջը՝ առանց կանգ առնելու։ Ու գետն ի վեր իրար ետեւէ շարուած գրավաճառներու առջեւէն ուղղուեցանք դէպի վեր։ Կը քալէինք գլուխներնիս հակած ու առանց խօսելու։ Սարունին ի վերջոյ սկսաւ խօսիլ զանազան զուր բաներու մասին։ Բայց իր ձայնը կը դողար։

Գրավաճառի մը առջեւ կեցանք ու սկսանք դիտել գրքերը։ Երբեմն մեր նայուածքները կը հանդիպէին իրարու, եւ երկուքս ալ անհանգիստ կը զգայինք ինքզինքնիս։ Ես գտայ Փիէր Լիւսի «Պիլիթիսի երգեր»ուն գեղարուեստական մէկ սքանչելի տպագրութիւնը եւ ուզեցի գնել։ Սարունին նայեցաւ աչքերուս, զարկաւ իր ծխամորճը բազրիքի եզերքին, աչքերը կախեց գետին ու ըսաւ.

— Օրիո՛րդ Մանուկեան, թոյլ տուէք զայն նուիրեմ Ձեզի։

Ու վճարեց։

Հեռուն երկինքը փաթթուած էը ծիրանի պարեգօտի մը մէջ։ Վերսկսանք քալել դանդաղ ու լուռ։ Սարունին կ՚արտասանէր Ռօնսարէն հնչեակ մը։ Ձմրան դժկամ ու ատուած դէմքով արեւը ընկղմեցաւ իր արիւնին մէջ, եւ երկինքը սկսաւ յանկարծ գոռալ։ Կը զգայի, ոը Սարունին կ’ուզէ խօսիլ ինծի. իր շրթները անհանգիստ էին, ու նայուածքը՝ յղի։ Այսուհանդերձ, բաժնուեցանք իրարմէ՝ առանց իր նամակի մասին բան մը ըսելու։ Ես չհարցուցի, թէ ուր է Սուրէնը, ինչ կ՚ընէ, ու ինք ոչինչ ըսաւ։ Միայն երբ Տիւյըրիի պարտէզին [ 24 ] դրան առջեւ ձեռք տուինք իրարու, զգացի, որ շրթները կը խածնէ ինքզինքը զսպելու համար։

— Թոյլ կուտա՞ք, որ երբեմն Ձեզ տեսնելու գամ,— հարցուց դողդոջուն՝ կարծես վախնալով, որ կը լսէ իր ըսածը, ու աչքերը գետին։

Ես զգացի, որ կը տառապի այդքան խոնարհած ըլլալուն։

— Ինչո՞ւ չէ,— ըսի մեքենաբար, բայց զգացի, որ կ՚ուզէի հակառակը ըսել։

Այո՛, կ’ուզէի հակառակը ըսել։

28 Յունուար, ուշ գիշերին

Եղբայրս այս գիշեր ինծի համար բերաւ Դոստոեւսքիի «Կարամազով եղբայրներ»ուն ֆրանսերէն նոր թարգմանութիւնը։ Ընթրիքէն յետոյ նստանք վառարանի մօտ՝ դէմ դէմի, եւ ես բարձրաձայն կարդացի մինչեւ ժամը տասնըմէկուկէսը։ Ան մտիկ կ’ընէր զիս լուռ, լուրջ, ծանրադէմ՝ արմուկով կռթնած բազկաթոռին ու ձեռքը կզակին վրայ։ Յուզումը երբեմն այնքան զիս կը նեղէր, որ կոկորդս կը սեղմուէր, ու կը ստիպուէի սպասել երկար վայրկեան մը, մինչ դուրսը անձրեւը կ՚իյնար մեր ծառերուն վրայ չարութեամբ, ու վառարանը կը ճարճատէր։

Հիմա նորէն լուռ է սենեակս ու ամբողջ տունը։ Կատուս կը ննջէ վառարանիս առջեւ, ու անձրեւը դեռ կ՚աղմկէ դուրսը։ Ձմրան տխուր անձրեւը։

Կը մտածեմ տրտմութեամբ սիրոյ կորսուած բոլոր պատեհութիւններուն վրայ, եւ ինծի կը թուի թէ կը լսեմ աշխարհի աղմուկը սենեակիս մէջ։ Պատերը կը նահանջեն աչքերուս առջեւէն, եւ ես կը կարողանամ նայուածքս նետել հեռու ու մօտիկ բոլոր քաղաքներուն ու գիւղերուն վրայ։

Այս պահուս հազարաւոր շրթունքներ կը դողդոջեն համբոյրի համար մութին մէջէն, ուրիշներ, որ կը հանգչին իրարու վրայ բոց առած ծաղիկներու պէս։ Այս պահուս հազարաւոր նայուածքներ կը խաչաձեւեն իրար՝ տրտմութեամբ կամ սիրով։ Ձեռքեր կը դողան իրարու մէջ, ու սիրոյ կամ ատելութեան խօսքեր կ՚արտասանուին լուսողող սրահներու կամ գինիի բուրումէ ու ծուխէ ապականած կապէլաներու մէջ։ Կրքէ գինով մարմիններ կը ձգուին իրարու, եւ մինչ գիշերը կը յառաջանայ, աշխարհը կ՚արբենայ սիրով ու մեղքով։

Ձայն մը կը հնչէ մութին մէջէն ու կ՚ըսէ. «Շտապէ՛, կո՛յս, շտապէ՛։ Քանի մարմինէդ մեկնած չէ սիրոյ շունչը, արտասանէ բոլոր սիրոյ խօսքերը, որ գիտես, փորձէ բոլոր գգուանքները, որպէսզի վաղը մարմինդ չմսի խաւարին մէջ՝ առանց յիշատակի, ու շրթունքներդ պահեն մեղքի համը, ինչպէս խորանը՝ խունկի հոտը։ Շտապէ՛, սիրո՛յ աղջիկ, քանի ծաղիկները կը բացուին հոգւոյդ պարտէզին մէջ՝ սիրոյ կապոյտ ու սպիտակափրփուր ծաղիկները»։

* * *

Ես կ՚արտասանեմ անոր սիրելի անունը բարձրաձայն ու աչքերս փակ։ Ես կ՚ուզեմ ենթադրել, թէ ան հոս է հիմա՝ սենեակիս մէջ, կիսամութին ապաստանած։ Ես կը խօսիմ իրեն մեղմ ու առանց աճապարանքի։ Դուրսը անձրեւը կ՚աղմկէ պարտէզին վրայ։ Դողդոջուն ու անասելի կարօտով ան կը ծռի վրաս, եւ ես կը զգամ իր շունչը։ Աչքերս կը փակէ իր տժգոյն մատներով ու կ՚ըսէ. «Մի՛ նայիր, մի՛ նայիր ինծի»։

Ու կը համբուրէ զիս։

Իմ շրթներս կ՚այրին, ու սիրտս կը պոռայ կրծքիս տակ։

Կ՚ըսեմ. «Մի՛, Սուրէ՛ն, մի՛ նայէ, տժգոյն եմ ու հիւանդ, բայց կը սիրեմ քեզ։ Հաւատա՛, պզտի՛կս, կը սիրեմ քեզ»։ [ 25 ]

Ու ան խելօք շարժումով մը կը մարէ լոյսը, մինչ անձրեւին ձայնը կը լեցնէ սենեակին լռութիւնը։

29 Յունուար, կէսգիշերին

Սարունին այս յետմիջօրէին եկած էր զիս տեսնելու։ Իրիկուայ պտոյտէ վերադարձիս զայն գտայ հիւրասրահը՝ մայրիկիս հետ։ Տրամադրութիւնս լաւ էր։ Ձեռքս երկարեցի իրեն ու ժպտեցայ։ Նայուածքս քաջալերեց զինքը, եւ իր աչքերը սկսան փայլիլ ուրախութեամբ։

Միատեղ նստանք պատշգամբ։ Գաղջ ու հաճելի արեգակ մը կ’իյնար բարութեամբ մեր մերկացած ծառերուն վրայ։ Հովը կը խաղար իր սեւ ու փայլուն մազերուն հետ, մինչ ան կը խօսէր կրքով գերմանացի բանաստեղծի մը մասին։ Մէջընդմէջ կ’արտասանէր հատուկտոր տողեր՝ իր մտքերը զարգացնելու համար։ Ձայնը զօրաւոր էր ու խռովիչ։ Ամբողջ իր մարմինէն կ’արտահոսէր դիւթական ու արտասովոր գեղեցկութիւն մը։ Մնացինք այդպէս երկար ժամանակ։

Ես կռթնած էի պատշգամի բազրիքին ու կը խաղայի ճենողկուզակի^[3] մերկացած ճիւղերուն հետ։ Քաղաքապետարանի ժամացոյցը վեցը զարկաւ։ Մութը տեղաւորուած էր մեր պարտէզին վրայ եւ հեռուն, ու դեռ Սարունին կը խօսէր իր ծանր ու տրտում ձայնով։ Կը խօսէր սիրոյ, գեղեցկութեան ու արուեստի մասին, եւ իր բառերը իմ մտածումիս մէջ հետզհետէ կընդլայնէին ու կը նեղէին զիս։ Կը պատմէր անքուն անցուցած գիշերներու մասին ու երազներու։ Յուզումը հետզհետէ աւելի կը գեղեցկացնէր իր դէմքը, ու ձայնը կը թրթռար։

Բայց ես տխրօրէն կը մտածէի Սուրէնի մասին, ու մարմինս կը դողար կարօտով ու սիրով։ Կը զգայի, որ կը տժգունիմ ու կրնամ խենթ ու վտանգաւոր բաներ ընել։ Դանդաղօրէն բացի դուռը ու մտայ սենեակ եւ սկսայ նուագել Լիսթի մէկ սօնատը։ Մատներս կը դողդոջէին ստեղանիներուն վրայ, ու նօթերը կը թրթռային օդին մէջ։ Ինծի կը թուէր, թէ ան պիտի մօտենայ եւ սիրոյ խռովիչ ու զարմանալի բառեր ըսէ։ Յամառօրէն ու առանց ձայնի կը քակէ մազերս ու կը փռէ ուսերուս։ Յետոյ շատ բարութեամբ կը գրկէ զիս, ինչպէս մանկիկ մը, մինչ ես կ’արտասանեմ իր անունը եւ կ’արտասուեմ հեծկլտագին, բայց երջանիկ։ Կը դնէ զիս անկողնիս վրայ ու լոյսը կը փակէ, մինչ ես կը հծծեմ՝ Սուրէ՛ն, Սուրէ՛ն...

Սարունին ներս եկաւ դանդաղ քայլերով եւ արմուկով կռթնեցաւ դաշնակին։ Ես դեռ կը նուագէի, բայց մարմինս հետզհետէ կը նեղուէր իր ներկայութեամբը։ Ամբողջ սենեակը ինծի կը թուէր թէ հարուստ է ուրիշ ներկայութեամբ մը...

Սարունին կը նայէր հիմա ծանր ու անբացատրելի նայուածքով։ Իր աչքերը այնպէս անհանգիստ էին, անձկալի ու մառախլապատ, որ վախի անորոշ զգայնութիւն մը ստիպեց, որ աչքերս կախեմ գետին։ Կ’ուզէի բարձրանալ աթոռակէս ու պատրուակով մը զգացնել իրեն, որ մեկնի, բայց չէի կրնար, ու մատներս անզգայաբար կը սահէին ստեղանիներուն վրայէն, եւ ան կը նայէր ինծի դեռ իր անորոշ ու ծանր նայուածքով։ Յուզումը հետզհետէ կը մեծնար մարմինէս ներս, ու յանկարծ զգացի, որ կը շփոթիմ։ Մեր աչքերը հանդիպեցան իրարու։ Ու ես զգացի, որ անոր նայուածքը յղի էր անակնկալներով։ Սպառած ու տառապագին ձայնով ան շնորհակալութիւն յայտնեց՝ առանց նայուածքը հեռացնելու։ Յանկարծ իր աչքերը շողացին, ու արագ շարժումով մը, առանց որ առիթ ունենայի պոռալու կամ ընդդիմութիւն փորձելու, իր ուժեղ բազուկներով գրկեց զիս։ [ 26 ] Վայրենի, դողդոջ ձայնով կ՚արտասանէր անունս ու կ’ուզէր գլուխս գրկել իր ազատ ձեռքով։

Յուսահատութենէս ու ամօթէս սկսայ արտասուել, բայց անոր շունչը դէմքիս վրայ կատաղութիւնս խթանեց։ Ան կ’ուզէր համբուրել զիս։ Ես կ՚արտասուէի ու կը կռուէի։ Կը քաշէի իր մազերը ամբողջ ուժովս։

Ցաւի ճիչ մը խեղդուեցաւ կոկորդին մէջ, եւ յուսահատ ինկաւ աթոռի մը վրայ։ Տժգոյն էր ու շնչաբեկ։ Ես նայեցայ անոր աչքերուն ու զգացի, որ կը տառապի։ Կ՚ուզէի նախատել զինքը, թքնել երեսին, վռնտել դուրս, բայց իր նայուածքը այնքան գեղեցիկ էր ու յուսահատութիւնը այնքան մարդկային ու ազնուական, որ գթացի իր վրան։

Մութը դուրսը թանձրացած էր ալ։ Դարձուցի ելեկտրական լոյսի կոճակը ու սկսայ նուագել ուրախ վալս մը, իբր թէ ոչինչ պատահած ըլլար։ Ան կը նայէր ինծի զարմացած ու յուզումէ թաց աչքերով եւ կ’ուզէր խօսիլ, բայց իր շրթները կը դողդղային։

Քաղաքային ժամացոյցը ութը զարկաւ։ Քիչ յետոյ մեր դրան զանգակը հնչեց, ու լսուեցաւ եղբօրս ձայնը։ Սարունին սեղանէն գիրք մը վերցուց եւ ձեւացուց, թէ կը կարդայ։ Ես կը նուագէի առանց ընդհատումի։ Եղբայրս բարեւեց զիս ու ձեռք տուաւ Սարունիին, ու միասին սկսան խօսիլ։

Քիչ յետոյ Սարունին ուզեց մեկնիլ։ Եղբայրս զայն կ՚ուզէր ընթրիքի պահել, բայց ան ժամադրութիւն մը պատրուակեց ու մերժեց մնալ։

Դուրսը երեկոն խաղաղ էր։ Եղբայրս առաջարկեց, որ իրեն ընկերանանք մինչեւ հանրակառքի կայարանը։ Սարունին կը քալէր գլխահակ ու լուռ։ Եղբայրս կը խօսէր, իսկ ես կը մտածէի Սուրէնի վրայ։ Բաժանումի ատեն Սարունին իր դողդոջուն ձեռքը երկարեց ինծի, ու ես սեղմեցի զայն՝ նայելով իր աչքերուն ու զսպելով յուզումս։ Անոր դէմքը տժգոյն էր, ու աչքերը խոնաւ։ Եղբայրս մօտակայ խանութէ մը ծխախոտ կը գնէր, մինչ հանրակառքին ձայնը հեռուէն կը լսուէր անորոշ ու անախորժ նուագի մը պէս։

Սարունին կռթնած էր դեռ իր գաւազանին ու կը ծխէր ծխամորճը։ Թէեւ ձեռք տուած էինք իրարու, ներքին որոշում մը զիս կը պահէր սալայատակին վրայ։ Ի վերջոյ հանրակառքը եկաւ։ Կրկին ցտեսութիւն ըսինք իրարու, բայց ես շատ ցած ձայնով աւելցուցի, որ ալ չգայ զիս տեսնելու։ Այդ ըսած ատենս կ՚ուզէի անտարբեր ըլլալ, կ՚ուզէի ցրտօրէն նայիլ իրեն, բայց ձայնս կը դողար, ու աչքերս կախած էի գետին։

— Այո՛,— հծծեց անիկա, ու աւելի ծաղրանքով ու դառնութեամբ,— ուրեմն Սուրէնէն խնդրեմ, որ վաղը Ձեզի գայ՝ իր ձեռագիրը առնելու համար։

— Ապո՛ւշ,— մռլտացի ես ու զգացի, որ աչքերս կը թրջուին։

Եղբօրս հետ տուն դարձանք՝ առանց բառ մը փոխանակելու։ Ընթրիքէն յետոյ շարունակեցինք «Կարամազով եղբայրներ»ուն ընթերցումը, մինչ մայրս անկիւնը ինծի համար բրդեղէն կը հիւսէր, ու կատուս կը մռլտար ոտքերուս տակ։

* * *

Կ՚ուզեմ քնանալ, բայց սիրտս կը զարնէ ուժգնութեամբ, եւ լալու որոշ եւ անդիմադրելի ցանկութիւն մը կը տկարացնէ մարմինս։ Կը մտածեմ Սարունիին կոպտութեան վրայ, ու անհամբեր յիշատակներ մարմին կ՚առնեն մտածումիս մէջ ու կը նեղեն զիս։

Ինչքան ատելի ու տգեղ մարդոց ստիպուած եմ թոյլ տալ, որ հպին մարմինիս։ Բեմին վրայ հարիւրաւոր հետաքրքիր նայուածքներու տակ պարտաւորուած եմ արտօնել, որ օտար ու անցանկալի բազուկներ գրկեն հասակս, երբեմն նոյնիսկ հանդուրժել, որ մարդ մը մօտեցնէ բերանը իմինիս ու յաճախ արտօնէ ինքզինքին շատ ցած ձայնով գռեհիկ ու կրքոտ բառեր ըսել։ Երբեմն ալ, ընդհակառակը, երիտասարդ ընկերոջ մը [ 27 ] պզտիկ ու չար մտերմութիւնները ներած եմ։ Թոյլ տուած եմ, որ դառնայ շուրջս, հալածէ զիս, վարագոյրներու ետին օգտուի առիթէ մը ու սիրոյ խօսքեր ըսէ։

Հիմա գիշերուան այս ժամուն այս բոլորը այնքան տխուր ու այնքան դժնդակ կը թուին ինծի, որ սիրտս կը կծկուի, ու կը ցաւիմ։ Գլուխս թաղած բարձիս մէջ՝ կուլամ Սուրէնին համար։ Եղբօրս բոլոր խորհուրդները իմաստ կը ստանան, ու կ’երջանկանամ՝ մտածելով, որ այսուհանդերձ ոչ մէկ տգեղ արարք կ՚ազատէ երիտասարդ աղջկայ պատիւս։

— Սուրէ՛ն, Սուրէ՛ն,— կ՚արտասանեմ դողդոջուն ու կը զգամ, որ բաւական ուժ ունիմ վաղը զայն փնտռելու ու ըսելու, ոը կը սիրեմ զինքը։

Այո՛, վաղը կը հագնիմ մոլոշագոյն պարեգօտս, որ ամէնէն շատ կը վայելէ քիչ մը տժգունած դէմքիս, ու յետմիջօրէին կ՚երթամ Ս. Միշէլի ծառուղին, ուր օրուան ամէն ժամերուն կարելի է տեսնել Սարունիին։ Առանց երկչոտութեան ու առանց տժգունելու կը հարցնեմ Սուրէնին հասցէն ու կ՚երթամ շիտակ իր մօտ։ Ան զիս կ՚ընդունի տժգոյն ու երջանիկ։ Չի խօսիր։ Չի պոռար իր ուրախութիւնը։ Միատեղ պտոյտի դուրս կուգանք։ Կ՚երթանք Լիւքսէնպուրկի պարտէզը, ու երբ հեռու ըլլանք հետաքրքիր նայուածքներէ, աչքերս կը կախեմ գետին ու կ՚ըսեմ իրեն, ոը կը սիրեմ զինքը։ Կը բռնեմ իը ձեռքերը եւ կը նայիմ աչքերուն ու, եթէ ուզէ համբուրել զիս, գլուխս կը վստահիմ իր ձեռքերու բարութեան եւ կ՚արտասուեմ յուզումէ ու երջանկութենէ, ես՝ սիրահար ու խենթ աղջիկ։

30 Յունուար, առաւօտեան դէմ

Տխուր եմ ու անհանգիստ։ Չեմ գիտեր ինչու, կ՚արտասուեմ՝ յուսահատօրէն ու բարձրաձայն, կարծես թէ մահը յափշտակած ըլլայ անկորնչելի երջանկութիւն մը։

Ժամերը չեն քալեր, ու ոչ մէկ բան զիս չի կը մխիթարէ։

Ամբողջ օրը թափառեցայ ծառուղիէ ծառուղի՝ առանց կանգ առնելու, բայց անօգուտ։ Կծու ու չոր ցուրտ մը կը զարնէր երեսիս, բայց կը շարունակէի ճամբաս։ Մինակ, տրտում, տկար կ՚անցնէի փողոցներէն՝ անուշադիր աղմուկին ու բազմութեան։

Երեկոյեան բնազդաբար ինքզինքս գտայ Ս. Միշէլի ծառուղիին վրայ։ Երեք անգամ շրջանը ըրի ամբողջ ծառուղիին, բայց չհանդիպեցայ ոչ մէկ ծանօթի։ Դանդաղ քայլերով ուղղուեցայ Օտէոնի թատրոնը։ Կը խաղային Շէքսփիրի «Ամառ գիշերուան մը երազը»։ Ներկայացումը վերջացած էր, ու բազմութիւնը կը յորդէր հրապարակին ու կողմնակի փողոցներուն վրայ։

Մէկը անունս կանչեց։ Մտերիմ ընկերուհի մըն էր։ Միասին անցանք դիմացի մայթը ու գացինք Լիւքսէնպուրկի պարտէզը։ Փաթթուած մեր մուշտակներուն մէջ՝ երկար թափառեցանք պարտէզին ծառուղիներուն վրայ ու աւազանին շուրջը։ Երկինքը յստակ էր, եւ տժգոյն արեգակ մը կ՚երթար իր վախճանին։ Ընկերուհիս կը պատմէր Սարունիին մեկնումին մասին։ Անոր խօսքերը կը նեղէին զիս, բայց մտիկ կ՚ընէի լուռ եւ գրեթէ անտարբեր։ Ընկերուհիս կը շարունակէր՝ առանց անհանգստութիւնս նկատելու։

«Երէկ գիշեր պարասրահը հանդիպեցանք իրարու։ Դէմքը գունատ էր, ու աչքերը փոսը ինկած։ Կռթնած էը գաւազանին ու կը ծխէր իր ծխամորճը։ Կը նայէր մուխի սիւնին։ Յայտնապէս հիւանդ էր։ Զիս տեսաւ ու գլխով բարեւեց։ Քիչ յետոյ հանդիպեցանք իրարու։ Հարցուցի, թէ ի՞նչ ունի, հիւանդ է։ «Ո՛չ,— ըսաւ ամուր,— հիւանդ չեմ», ու աւելցուց, որ կը մեկնի երկու օրէն Վիեննա։ Յուսահատ ու յոգնած մարդու տպաւորութիւն ձգեց վրաս։ Կռթնեցանք սիւնի մը ու երկարօրէն խօսեցանք։ Յետոյ պարեցինք։ Հակառակ տկար ըլլալուն՝ կը պարէր լաւ ու կրքով, գլուխը՝ բարձր, աչքերը՝ բոցավառ։ Կը զգայի ձեռքը, որ կը դողար մէջքիս վրայ։ Երբ պարասրահէն դուրս եկանք, երկինքը [ 28 ] թուխպ էր ու ծառուղին կիսամութ։ «Գիտես, չէ՞, Սիրանո՛ւշ, Ս. Միշէլի ծառուղիին վերի մասը»։ Շուրջը ամայի էր։ Մենք կը քալէինք դանդաղ։ Հեռուէն կը լսուէր հանրակառքերու աղմուկը, եւ Սարունիիե գաւազանին ձայնը չափ կուտար մեր քայլերուն։ Յանկարծ կանգ առաւ, նայեցաւ ուղիղ աչքերուս ու հարցուց տրտում ձայնով։ Նայուածքը այնքան գեղեցիկ ու խռովիչ էր, որ մարմինս սարսռաց։

— Եթէ հիմա յանկարծ գրկէի Ձեզ ու համբուրէի, ի՞նչ կ՚ընէիք...

Կը նայէր աչքերուս հետզհետէ բոց առնող ու զօրաւոր նայուածքով ու կը սպասէր պատասխանի։

— Չե՛մ գիտեր,— ըսի դողդոջուն ու յանկարծ զգացի իր բազուկները մէջքիս վրայ ու դէմքը՝ դէմքիս։

Երկար վայրկեան մը ան համբուրեց զիս բերնիս վրայ։ Մարմինս կը դողար, ու այնքան տկար էի յուզումէս, որ ինծի կը թուէր, թէ պիտի իյնայի։ Թեւը տուաւ ինծի, ու հասանք մինչեւ Պանթէոնի փողոցը։ Բաժնուելէ առաջ ըսաւ, որ պիտի գրէ ինծի, ու խոստում առաւ, որ պիտի պատասխանեմ իրեն։ Պանթէոնի առջեւն էինք։ Ձեռքը տուաւ։ Իր ձեռքը կը ղողար, ու կը նայէր գետին։ Ցած ձայնով խնդրեց, որ այս բոլորի մասին ոչինչ ըսեմ քեզի։ Կ՚ուզէի առաւօտը քեզ տեսնելու գալ, բայց չկրցայ իշխել ինքզինքիս։

Ես մտիկ կ՚ընէի ընկերուհիիս հետզհետէ աճող յուզումով ու անձկութեամբ։ Հասած էինք Ս. Միշէլի ծառուղիին վարի մասը։ Լոյսերը սկսած էին շողալ սալայատակն ի վար։ Սորպոնի ժամացոյցը եօթը հնչեց։ Մեր քովէն անցան երկու երիտասարդներ, եւ լսեցինք հայերէն խօսքեր՝ թրքերէնով խառն։ Քիչ մը վարը շրջուն երաժիշտներ կը նուագէին փողոցի երգ մը։ Բազմութիւնը իրենց շուրջը հաւաքուած կը ձայնակցէր։ Յանկարծ նկատեցինք Սարունին, որ կ՚անցնէր դիմացի մայթէն՝ գլխաբաց, կռթնած գաւազանին ու ծխամորճը բերանը։ Գլխով բարեւեց մեզ, բայց չմօտեցաւ։ Երկուքս ալ կանգ առինք ու նայեցանք անոր կորսուող հասակին, բայց ան գլուխը չդարձուց ետ։

Ընկերուհիս առաջարկեց, որ պարելու երթանք։ Ընթրեցինք հայկական ճաշարան մը ու գացինք մօտակայ պարասրահ մը, որ հաւաքատեղին էր հայ ուսանողներու։ Ուրախ, բազմազգի ու աղմկող բազմութիւն մը լեցուցած էր սրահը։ Պարեցինք մինչեւ ժամը տասը։ Մեկնումի պահուն սրահին մէկ հեռաւոր անկիւնը նկատեցի Սուրէնին տժգոյն դէմքը։ Ան հագած էր իր սովորական սեւ շապիկը ու կը ծխէր խոշոր գլանիկ մը, ինչպէս մեր հանդիպումի առաջին գիշերը։ Շրջապատուած էր իր ընկերներէն ու կը խօսէր ցած ձայնով։ Ի վերջոյ, նկատեց մեզ, նայեցաւ ծանր ու խորհրդաւոր նայուածքով, գլխով բարեւեց ու շարունակեց խօսիլ իր ընկերներուն։ Ես զգացի, որ կը տժգունիմ, ու քաղցր, բայց դառն տկարութիւն մը ճնշեց մարմինս։ Կը նայէի Սուրէնին, ու մեծ երջանկութիւն մը կը լեցնէր սիրտս։ Յանկարծ խոշոր քայլերով մօտեցաւ մեզի, բայց ձեռքը չերկարեց, ոչ ալ ես իմս։ Կեցած էր մեր դէմը՝ երկար թարթիչները նետած իր աչքերուն վրայ ու լուռ։ Ես հարցուցի, թէ չի՞ պարեր։

— Պարել չեմ գիտեր, օրիորդ,— ըսաւ տժգոյն ու շատ ցած։

— Ինչո՞ւ չէք սորվիր, Պարո՛ն Սարգիսեան, աղջիկներու հետ ծանօթութիւն հաստատելու լաւագոյն եղանակը պարել գիտնալն է։

— Ու ամէնէն տեւական կապերը պարասրահներու մէջ կը ստեղծուին,— զիս լրա– ցուց ընկերուհիս ժպտուն։

Ան կը նայէր մեզի զարմացած ու յուզումէ խոնաւ աչքերով, եւ կը թուէր, թէ բառ չի գտներ իր մտածումը արտայայտելու համար։ Ի վերջոյ, իշխեց ինքզինքին ու ցած ձայնով ըսաւ.

— Կ՚ուզէի սորվիլ, բայց վստահ եմ, որ չպիտի կրնամ, շատ ձախաւեր եմ։ [ 29 ] Ընկերուհիս խնդաց։ Ես նայեցայ անոր տժգոյն դէմքին ու զգացի, որ սիրոյ ու տրտմութեան մեծ ալիք մը կը զարնուի մարմինիս։ Կ՚ուզէի ըսել իրեն, որ ես սիրով պիտի ուզէի սորվեցնել իրեն, բայց չէի կրնար։ Կը մտածէի. «Եթէ ընկերուհիս չըլլար, անպայման կ՚ըսէի իրեն, որ երեկոները գար պարասրահ, ու միասին պարէինք»:

— Պարո՛ն Սարգիսեան, շատ տժգոյն էք,— ըսի,— հիւանդ չէ՞ք։

— Քիչ մը,— ըսաւ առանց նայուածքը բարձրացնելու,— երկար ատեն է, ոչինչ, վտանգաւոր չէ։

Երեքով դուրս եկանք պարասրահէն։ Կը քալէինք դանդաղ ու լուռ։ Ձմեռուան լուսնկան կը յառաջանար մեր գլխուն վրայէն։ Ընկերուհիս ու Սուրէնը կը խօսէին Սարունիի գրականութեան մասին։

Ես կը նայէի անոր տժգոյն դէմքին ու մազերու խուրձին, որ ինկած էր ճակտին վրայ։ Նայուածքս զգաց ու շնորհալի ու սիրուն շարժումով մը ետ նետեց մազերը։ Կը խօսէր իմաստութեամբ, տառապանքով ու փորձառութեամբ մը, որ կ՚ենթադրէր ցաւի ու դժբախտութեան երկար ու դժնդակ օրեր։ Անոր ձայնը կը դողար յուզումէ։ Եւ ինծի կը թուէր, թէ ահա պիտի հատնի իր ուժը, ու վերջին բառը պիտի մնայ կոկորդին մէջ։ Չեմ գիտեր ինչու ու ինչ ճակատագրականութեամբ՝ սկսան խօսիլ մահուան մասին։ Թէեւ իր արտայայտած մտքերը որոշ չափով հին էին, բայց այնքան նորութիւն, ուժ ու հաւատք կը դնէր զանոնք արտայայտելու եղանակին մէջ, որ ինծի կը թուէր, թէ առաջին անգամն է, որ կը լսեմ այդքան անկեղծ ու այդքան մարդկային զգացումներ, մահուան ու կեանքի այդքան յստակ, տրտում ու տառապալից իմացողութիւն մը։

Հասած էինք հանրակառքի կայանը։ Ան վառեց գլանիկ մը ու վերջացուց իր վերջին նախադասութիւնը։ Ընկերուհիս կը նայէր այդ տժգոյն ու երիտասարդ տղուն յարաճուն հետաքրքրութեամբ։ Բազմութիւնը կը յորդէր մեր շուրջը, եւ լոյսերը առատութեամբ ու հարստութեամբ կը շողային սալայատակն ի վար։ Սուրէնը ձեռք տուաւ ինծի։ Ես յիշեցուցի, որ իր ձեռագիրը մօտս է, ու եթէ ուզէ ետ ստանալ, կրնայ երեկոյ մը գալ։ Եւ կամաց ձայնով աւելցուցի.

— Կը բերէք նաեւ Ձեր «Մահուան առագաստը», ու կը փորձեմ դաշնակի վրայ։

Ան կը նայէր յուզումէ լայնցած ու մեծ աչքերով աչքերուս։ Իր դէմքը շատ տժգոյն էր ու շատ գեղեցիկ, բայց շրթունքները անշարժ էին։ Ձեռքի դանդաղ ու սիրուն շարժումով մը ճակտին վրայ ինկած մազերու խուրձը ետ նետեց ու ըսաւ, որ կ՚աշխատի ու իննէն յետոյ միայն ազատ է։

— Եկէք ուրեմն Շաբաթ երեկոյ մը, բայց առաջուընէ իմաց տուէք, որպէսզի Ձեզի սպասեմ։

— Այո՛,— ըսաւ խեղդուկ ու գնաց։

Մենք մտանք սրճարան մը, եւ ընկերուհիս հեռաձայնեց իրենց պանդոկը քրոջը, որ գիշերը մեզի պիտի անցընէ։ Եւ եկանք մեզի։

Ընկերուհիս կը քնանայ բազմոց֊մահճակալին վրայ՝ երկար ու խարտեաշ մազերը բարձին վրայ, հանդարտ ու խաղաղ քունով։ Եղբայրս, առանց ինծի սպասելու, վերջացուցած է «Կարամազով եղբայրներ»ը։ Կը բանամ զայն ու կը կարդամ։ Յուզումս աւելի կը մեծնայ, եւ մութ տրտմութիւն մը կը տկարացնէ արդէն իսկ անուժ մարմինս։ Բայց լաւ է, որ քնանամ։ Առաւօտեան երեքն է, իսկ ես յոգնած եմ տարապայման ու հանգստի կարօտ։

* * *

Մութին մէջ սպասեցի երկար, բայց չկրցայ քնանալ։ Ու ահա նորէն մարմին կառնէ Սուրէնին դէմքը, ու չեմ գիտեր ինչու, նորէն լուսամփոփին տակէն։ Նախ՝ կ՚երեւի անոր [ 30 ] սեւ մազերէն խուրձ մը, ոը միշտ ինկած կ՚ըլլայ ճակտին վրայ, յետոյ՝ տժգոյն, բարձր ու լայն ճակատը։ Կամաց կամաց կը գծագրուին իր յօնքերը, խոշոր, սեւ ու տարօրինսկ կերպով պայծառ աչքերը։ Շրթունքները՝ տժգոյն, կզակը՝ սիրուն ու ամուր ու աղուամազերով ծածկուած, եւ իր պարանոցը վերջապէս, որ գրկուած է սեւ օձիքով։ Անոր խոշոր ու թուխ մարմինով գլանիկը միշտ կը վառի շրթունքներուն մէջտեղը, եւ իր նայուածքը այնքան տխուր կ՚ըլլայ, ու իր թարթիչներուն շուքը գունատ այտերուն վրայ այնպէս խռովիչ, որ բնազդաբար շրթներս կը բացուին, եւ սիրոյ ու գուրգուրանքի խօսքեր կ՚արտասանեմ գինով շրթներով։ Կ՚ըսեմ.

— Սուրէ՛ն, նայէ՝ ինչ հոտաւէտ ու գեղեցիկ ծաղիկներ ձմրան մէջտեղը։ Քու ներկայութիւնդ պատուելու համար է, որ խնդրեցի եղբօրմէս, որ զանոնք գնէ։ Նայէ սա ծաղիկի տժգոյն թերթերուն...

Ան կը նայի ու կը հոտոտէ զայն եւ կ՚ըսէ.

— Շա՜տ տժգոյն է։

— Դո՛ւն ալ շատ տժգոյն ես, Սուրէն,— կ’ըսեմ ու կը շոյեմ իր մազերը եւ դողահար մատներով ետ կը տանիմ իր սեւ մազերու խուրձը, որ կախուած է ճակտին վրայ։

Ան կը խնդրէ, որ իրեն համար նուագեմ Չայկովսկիէն կտոր մը կամ հայրենի եղանակ մը, որ անպայման տխուր պէտք է ըլլայ։ Արմուկներով կը կռթնի դաշնակին ու կ՚արտասուէ մանուկի պէս, մինչդէռ անձրեւը կը շառաչէ դուրսը։ Ես կը վառեմ լոյսը ու կը մխիթարեմ զայն։

Կ՚ըսեմ.

— Սուրէ՛ն, մի՛ լար։

Ու շրթներս կը բացուին, եւ ամէն հպարտութեան զգացում կը մեկնի ինձմէ։

— Չար,— կ՚ըսեմ՝ նստեցնելով զայն քովս ու շոյելով իր մազերը,— չե՞ս զգար, որ քեզ կը սիրեմ, ըսէ՛, չե՞ս զգար։

Ու ես ու ան կ՚արտասուենք։ Ան կը դնէ իր գլուխը ուսիս ու կը պատմէ իր որբութեան մասին։ Ի՜նչ փոյթ, թէ դուրսը ժամը կը քալէ արագութեամբ։ Ի՜նչ փոյթ, թէ մեր ծառերը կը չարչարուին անձրեւին տակ։

Կ՚ըսէ.

— Կը սիրեմ Ձեզ։

— Շա՞տ,— կը հարցնեմ դողդոջուն։

— Օ՜, կը սիրեմ Ձեզ,— կը կրկնէ ան դողդոջուն, ճակատագրականօրէն,— ու կը զգամ, որ պիտի մեռնիմ։

— Լռէ՜, լռէ՜,— կ՚ըսեմ՝ բերանը ծածկելով տժգոյն մատներով։

— Բայց այո՛,— կը կրկնէ ան,— կը զգամ, որ պիտի մեռնիմ։ Գիշերները երբեմն կ՚արթննամ սարսափելի մղձաւանջէ մը, հիւանդ, տրտում, տժգոյն։ Այդ զգացողութիւնը այնքան կը թանձրանայ շուրջս, որ հակառակ որ կը կարծեմ, թէ վարժուած եմ մահուան գաղափարին, սարսափէս կը սառի մարմինս։ Եւ կուլամ բարձր ձայնով ու կը կանչեմ Ձեզ, կ՚արտասանեմ Ձեր անունը։ Կը կանչեմ. «Եկէ՛ք, եկէ՛ք, օրիո՛րդ, տեսէք ինչպէս կը դողդոջեն ձեռքերս. դալուկ ունիմ ու կարօտ եմ խռովիչ ու քաղցր սիրոյ բառերու։ Թո՛յլ տուէք քակեմ Ձեր մազերը ու գլուխս պահեմ անոնց բարութեան մէջ։ Ձեր ձեռքը դրէք գլխուս վրայ ու խօսեցէք ինծի»։

Յետոյ երկուքով դուրս կուգանք պատշգամբ, եւ ան, ինչպէս պարասրահէն դուրս եկած ատեննիս, կ՚արտասանէ նորէն յուզումէն ծանր ձայնով ֆրանսացի տրտում ու մեռեալ բանաստեղծի մը մէկ պզտիկ տաղը իր քիչ մը կոպիտ հնչումով, բայց տառապելով ու տժգունելով եւ յուզելով զիս ու արտասուքի կաթիլներ բերելով աչքերուս. [ 31 ]

Կոյսերը, գեղեցիկ աչքերով կ՚անցնին, ու գիշերը կ՚իյնայ...
Սիրենք զանոնք։ Աւելի հանգիստ պիտի ըլլանք դագաղին մէջ
Ու աւելի խաղաղութեամբ պիտի քնանանք մահուան փոսին մէջ մութ,
Եթէ մեր անդամները յոգնած ըլլան շատ սիրած ըլլալնուս։
Ես չեմ պաշպանուիր սիրոյ դէմ։ Իմ սիրտս՝
Աղջկայ մը համար քաղցրադէմ կամ հեգնող,
Նստած իր դրան առջեւ, ճամբու դարձուածքին վրայ,
Կամ խուսափուկ ծիծաղի մը համար, որ մարդ անցած ատեն կ՚ունկնդրէ։
Կամ երգի մը համար, որ կը թռչի ու կը կորսուի հովին հետ,
Կը հառաչէ։ Եւ ասոնք ապրողներու մեղքերն են։

2 Փետրուար

Սարունիէն ստացայ հրաժեշտի նամակ մը՝ ներողութեամբ, տրտմութեամբ ու բանաստեղծութեամբ թրթռուն.

«...Գուցէ վատութիւն է փախչիլ տառապանքէն, չեմ գիտեր, բայց չեմ կրնար այս քաղաքը մնալ, որովհետեւ Ձեր յիշատակը կը չարչարէ զիս։ Ձեր ներկայութիւնը այնքան զգալի է հոս, որ ամէն քայլափոխի, ամէն փողոցի անկիւնը ինծի կը թուի, թէ Ձեզ պիտի հանդիպիմ, եւ սրունքներս կը տկարանան, ու դժնդակ ցաւ մը կը կծկէ սիրտս։ Կը փախչիմ մանաւանդ սենեակէս ու իրերէս, որովհետեւ այստեղ ամէն բան Ձեզմով կ՚ապրի մտածումիս մէջ։ Ծխամորճս կը ծխեմ, ու ծուխին մէջէն կը բարձրանայ Ձեր հասակը՝ վայելուչ ու հպաըտ։ Կը բանամ ձեռագիրներս ու ամէն տողի տակէ կը զգամ Ձեր աչքերուն բոցը, Ձեր ձայնին նուագը, Ձեր շրթներուն առանձնայատուկ կծկումը։ Չեմ ըսեր, թէ պիտի աշխատիմ մոռնալ Ձեզ։ Գիտեմ, որ անօգուտ է։ Բայց չպիտի ստեմ նաեւ՝ ըսելով, որ բնաւ չեմ ջանացած ազատագրուիլ այդ տառապանքէն, այդ դժնդակ երջանկութեան շղթաներէն։ Ձեր ընկերուհին պատմած կ՚ըլլայ Ձեզի պարասրահի յիմարութիւնս։ Չեմ գիտեր, ծիծաղեցաք թէ գթացիք վրաս։ Ամենայն դէպս, պիտի նախընտրէի մէկը կամ միւսը, որովհետեւ կը վախնամ, ոը անտարբերութեամբ լսած ըլլաք յուսահատութեանս ու սիրոյս այդ ապացոյցը։ Կը տկարանամ Ձեր ցրտութեան վրայ մտածելով ու խորապէս կը զգամ, թէ որքան կին մը վայրի ու հպարտ կրնայ ըլլալ, բայց մանաւանդ՝ անգութ, երբ չի սիրեր։

«Այս գիշեր իննի շոգեկառքով պիտի մեկնիմ։ Եթէ թոյլ տայիք միայն, որ երբեմն գրէի Ձեզի՝ առանց պատասխանի սպասելու ակնկալութեան, անհունօրէն մեծ շնորհ մը պիտի ըրած ըլլայիք ինծի։

«Սուրէնը տեսայ երէկ։ Բարեւեցինք իրար։ Աշխատանքէ կուգար։ Ըսաւ, թէ կը ցաւի, ոը ակամայ պատճառ դարձած է դժբախտութեանս։ Շատ տժգոյն էր ու այնքան անկեղծ, որ չկրցայ յուզումս զսպել ու ամէն բան ըսի իրեն։ «Եթէ գիտնայի,— ըսաւ,— կը մեկնէի այս քաղաքէն։ Ես վարժուած եմ տառապելու։ Բայց հիմա շատ ուշ է ալ, չեմ կրնար»։ Միատեղ գացինք իր սենեակը, ու վերջին անգամ նուագեց ինծի իր «Մահուան առագաստը»։ Ձեզմէ պիտի խնդրեմ, որ պաշտպանէք զինքը. այնպէս տկար է ու տրտում եւ այնպէս տժգոյն, որ գէշ նախազգացում մը երէկուընէ ի վեր կ՚աշխատի մտքիս մէջ։ Այո՛, կը խնդրեմ Ձեզմէ, որ քոյր ըլլաք իրեն։ Կը սիրէք զայն։ Ան ալ՝ Ձեզ, ու Աստուա՜ծ իմ, ի՜նչ անբացատրելի ու վայրենի սիրով, գիտնա՜ք։ Թէեւ երբեք սպասելու չէք, որ ատիկա ըսէ Ձեզի։ Հպարտ է մահու չափ։ Չէ ըսած նաեւ ինծի։ Բայց ես կը ճանչնամ զինքը։ Ներփակ Ձեզի կուտամ իր հասցէն։ Գացէք տեսնելու զինքը։ Երէկ հիւանդ էր ու ըսաւ, որ այսօր գործի չպիտի երթայ։ [ 32 ]

«Կ՚ուզեմ տակաւին երկար գրել, բսւյց կը վախնամ, որ ձանձրանաք։ Կը յիշեմ այն գիշերը պատշգամին վրայ։ Ներեցէ՛ք, եթէ ըսեմ, որ այսուհանդերձ երախտապարտ եմ Ձեզի մեծ ու վնասակար պատրանքէ մը զիս փրկած ըլլալնուդ համար։ Այսպէս աւելի տաժանելի, բայց աւելի մարդկային է։ Սիրել Ձեզ հեռուէն ու գիտնալ, թէ բնաւ չպիտի յիշէք զիս։ Կը յիշեմ Ձեր սենեակը։ Ձեր լուսամփոփը։ Ձեր դաշնակը, ու ինծի կը թուի, թէ Ձեր ձայնը ամենուրեք կ՚ընկերանայ ինծի ու կը տրտմեցնէ զիս։ Կը յիշեմ Ձեր վերջին բառը, ու սիրտս կ՚արիւնի՝ «ապո՜ւշ»։ Ի՜նչ նախատինք ու ի՜նչ զայրոյթ։ Կարծելու չէք, որ ուրիշ անգամ մըն ալ պիտի յիշեցնեմ ատիկա։ Ներեցէ՛ք, օրիո՛րդ, «սիրոյ մուրացկան»ի մը ու մի՛ մոռնաք, որ հեռուն մէկը ունիք, որ միշտ պատրաստ պիտի ըլլայ իր կարելին ընել Ձեզի համար եւ իր ամբողջ ունեցածը զոհել, եթէ ուզէք։ Կը բարեւեմ Ձեզ ու կը մաղթեմ սրտանց, որ Ձեր սիրուն դէմքը չկնճռոտի բնաւ ցաւի պրկումէ մը։ Նուագեցէք ինծի համար Սուրէնի «Մահուան առագաստ»ը։ Ինք ըսաւ, որ պիտի ղրկէ Ձեզի...»։

* * *

Փետրուար տասնըհինգին մեր խումբը պիտի խաղայ «Ինկած բերդի իշխանուհին»։ Տրամադրութիւնս վատ էր։ Դերերու բաժանումին ատեն անհամաձայնութիւն ծագեցաւ խումբի ղեկավարին ու մեր միջեւ: Տարիքս պատրուակելով՝ չէր ուզեր ինձ յանձնեյ Աննա իշխանուհիի դերը։ Ես դուրս եկայ սրահէն ու գրեցի իրեն, որ կը հրաժարիմ խումբէն։

Այդ որոշումը տուի յանկարծ ստորերկրեայ երկաթուղիին մէջ։ Եղբայրս երկար ատենէ խորհուրդ կուտար արդէն կապս կտրել խումբին հետ ու դադրիլ խաղալէ։ Իրաւունք ունի։ Նիւթականի հոգ չունիմ, ու դերասաններու շրջանը կը յուսահատեցնէ զիս։ Այնքան տգիտութիւն ու գռեհկութիւն կայ շուրջս, որ կը վախնամ ինծի համար։ Սիրտս հանգիստ է, ու չեմ ցաւիր տուած որոշումիս համար։ Բացառիկ առիթներով առանց նիւթականի ակնկալութեան կ՚արտասանեմ ու կը նուագեմ, բայց չեմ խաղար։ Իրա՛ւ է, որ ամբոխը կը սիրեմ։ Կը սիրեմ իր ծափը, իր կատաղութիւնը, իր կիրքը, բայց անպայման խաղալով չէ, որ իր սէրը կարելի է գրաւել։

* * *

Քիչ առաջ մեր խումբին ղեկավարը մեկնեցաւ քովէս։ Երկտողս ստացածին պէս վազած էր մեզի։ Շփոթած ու տժգոյն մտաւ սենեակս։ Ամբողջ ժամ մը ոտքի վրայ խօսեցաւ, համոզեց, աղաչեց։ Մայրս մտիկ կ՚ընէր զինքը յարաճուն անհանգստութեամբ ու կը սպասէր պատասխանիս։ Պատասխանեցի, որ վաղը որոշ բան մը կ՚ըսեմ իրեն եղբօրս հետ խօսելէ յետոյ։ Բայց այնքան պնդեց, որ առ ի երախտագիտութիւն՝ ընդունեցի մինչեւ յառաջիկայ ամառ շարունակել։ Ուրեմն՝ Փետրուար տասնըհինգին պիտի խաղանք «Ինկած բերդի իշխանուհին»։ Աննա իշխանուհին ես եմ։

* * *

Արուեստը մարդկային մտքի ամէնէն շքեղ ստեղծագործութիւնն է։ Բայց արուեստի ամէնէն կատարեալ ու ամէնէն յաւիտենական ձեւը բանաստեղծութիւնն է, որովհետեւ ան է միայն, որ կրնայ իր ամբողջ գեղեցկութեամբ ու կարելի հարազատութեամբ վերարտադրել մարդկային սիրտը, որ մեկնումի կէտն է արարչութեան։ Թատրոնը ժամանակաւոր է ու խուսափուկ։ Ի՞նչ պիտի մնայ վաղուայ մարդկութեան Էլէօնօրա Դիւզէէն, [ 33 ] Սառա Պէրնարէն կամ Գիթրիէն։ Ի՞նչ կը մնայ այսօր մեզի Ադամեանէն, եթէ ոչ անուն մը, որ կը հնչէ մեր մտածումին մէջ՝ մեռած իշխանի մը անունին պէս։

Այդքան քիչ բան՝ այդքան հանճարի ու սպառումի փոխարէն։ Մինչդեռ յաւերժական է Հոմերոսը։

Երբեմն տխրութեամբ կը մտածեմ մեր ճակատագրին ու կը ցաւիմ մեր բոլոր ճիգերուն, տառապանքներուն, զրկանքներուն համար։ Ժամանակը պիտի սրբէ բոլորը։ Ուրիշ է բանաստեղծութիւնը։ Դարերու մէջէն ան կը հասնի ու կը մրմնջէ մեր ականջներուն իր խռովիչ նուագը։ Եւ ես հիմա՝ այս հսկայ քաղաքին մէջ պանդուխտ աղջիկ, կրնամ բանալ «Նարեկ»ը ու մտիկ ընել բանաստեղծ Մոնազնին վայրենի երգը, ու կրնամ նայիլ տրտում աչքերով Վանայ ծովին ու կապոյտ երկնքին, մինչ մելամաղձոտ ու բարի եղանակ մը կը պարէ ականջիս մէջ։

* * *

Գրականութիւնը կը հրապուրէ զիս։ Եղբայրս խորհուրդ կուտայ միշտ, որ փորձեմ գրել։ Այո՛, եթէ փորձէի գրել, եթէ քաջութիւնը ունենայի միայն, Աստուած իմ, ինչքան սիրոյ երգեր շրթներուս վրայ ու ինչքան ուրիշներ, որ կը ծլին ծաղիկներու պէս մտածումիս պարտէզին մէջ, բայց կը փակուին իրենք իրենց վրայ լոյսի ու ջերմութեան պակասէ։

3 Փետրուար

Եղբօրս մէկ պատահական արձակուրդէն օգտուելով՝ ցերեկէն յետոյ միասին թատրոն գացինք Պէրնըշթայնիի «Հայելիներու սրահը» տեսնելու։ Վերադարձիս երկարօրէն խօսեցայ իրեն թատրոնէն հրաժարելու մտադրութեանս մասին։ Այնքան ուրախացաւ, որ գրկեց ու համբուրեց զիս։ Պատմեցի երէկուայ միջադէպի մասին ու ըսի, որ գրելու ուժեղ կարօտ մը կը զգամ։ Կ’ուզէի օրագիրս ցոյց տալ իրեն, որովհետեւ ինք կրնայ ըսել, թէ ընդունակութիւն ունի՞մ թէ ոչ, բայց բաւական մտերիմ չենք իրարու հետ, որպէսզի կարենամ սրտիս գաղտնիքները վստահիլ իրեն։

Մայրս քիչ առաջ նամակ մը ու ծրար մը տուաւ։ Պահարանին վրայ ճանչցայ Սուրէնին գիրը։ Մատներս սկսան դողդոջել, ու զգացի, որ կը տժգունիմ։ Եղբայրս կը նայէր ինծի հետաքրքրութեամբ ու անձկութեամբ։

Ես քաշուեցայ սենեակս, ինկայ անկողնիս վրայ ու զգացի, որ աչքերս կը թրջին։ Աստուա՛ծ իմ, ինչքան քաղցր է սիրոյ արտասուքը։ Սիրտս անձկութեամբ ու տրտմութեամբ լեցուն է, եւ քաջութիւն չունիմ բանալու անոր նամակը։

* * *

Բացի ծրարը դողդոջուն ու վիրաւոր սրտով, տարապայման երջանիկ՝ այդքան մեծ ուրախութեան մը համար։ Մանիշակագոյն ու հոտաւէտ թղթի վրայ գիշերային այդ մահանուագը, Աստուա՜ծ իմ, ինչպէ՜ս տրտում է։

Սուրէնը զայն նուիրած է ինքզինքին՝ «Տղու մը, որ մեկնի պիտի շուտով»։

Այս ինչքան ցաւ, ինչքան տառապանք ու ինչքան բանաստեղծութիւն։ Նախ ճակատը՝ պզտիկ ու ջղային գրերով՝ «Մահուան առագաստ»։ Յետոյ՝ Հանրի տը Րէնեիէէն երկու տող։

«Ան կը սիրէր անտանելի նուագները, ջուրերու մրմունջը ու սիրոյ ստուերը»։

Յետոյ եղանակը՝ տրտում, խորունկ, այսուհանդերձ՝ ոստոստուն ու պարագնաց, թիթեռնիկներու թեւերու ձայնին պէս անշօշափելի, բուրումներու խաւի մը նման խոնաւ [ 34 ] ու հեշտալի։ Կարծես թէ մէկը կուլայ մութին մէջ։ Կարծես թէ հեռուէն կը հնչեն գիշերուան բոժոժներ՝ մետաքսէ եւ ծաղիկներու թերթերէ շինուած։ Կարծես թէ ծաղիկներ կը մեռնին, ձայներ կը նուագին, ճառագայթներ կը մսին մութին գիրկը, եւ տղայ մը, տժգոյն ու բանաստեղծ տղայ մը, սպիտակ կերոնի մը պէս...

Օ՜, չէ՜, Աստուա՛ծ իմ, ինչքա՜ն չար են մատները՝ նուաղելու համար այդ եղերական հատուածը։ Չէ՛, Սուրէ՛ն, չէ՛, դուն չես մեռնիր, պզտի՛կս. ես չեմ ուզեր, որ մեռնիս, այդքա՜ն պզտիկ ու այդքա՜ն տժգոյն ո՞վ տաքցնէ քեզ ցուրտ ու թաց հողին մէջ։

* * *

Ես կը նուագեմ տակաւին անոր գիշերային մահանուագը, եւ արտասուքները կը թափին աչքերէս։ Մատներս կը դողդոջեն ստեղանիներուն վրայ, ու արցունքներուս մէջէն կը տեսնեմ անոր սիրուն գլուխը։ Հեծկլտուքը կը խեղդէ կոկորդս, ու չեմ կրնար շարունակել։ «Օ՜, Սուրէ՛ն»,— կ՚ըսեմ դողդոջուն։ Ու ինծի կը թուի, թէ ան կը լսէ զիս, բայց չի պատասխաներ։ Ու կը նուագեմ նորէն արցունքոտ աչքերով, մինչ դուրսը անձրեւը կ՚աղմկէ պարտէզին վրայ, եւ մայրս կը խնդրէ, որ զինքը հանգիստ թողում։ Օ՜, մա՜յր։

* * *

Բայց տակաւին չեմ բացած իր պզտիկ ու սիրուն նամակը։ Զայն դրած եմ սեղանիս վրայ ու կը սպասեմ, որ գիշերը բոլորովին թանձրանայ պարտէզին։ Դուռս փակեմ ու կարդամ զայն։ Իր ձեռագիր մահանուագը դաշնակիս թղթակալին վրայ կը հանգչի տրտմօրէն, եւ կարմիր լուսամփոփիս լոյսը կ՚իյնայ սեղանիս վրայ ու կ՚օծէ զայն խորհուրդով։ Սրտէս կը բարձրանայ յուզումի ու սիրոյ ընդարձակ ալիք մը, շրթներս կը դողան, մատներս նորէն կը դողդոջեն, ու մեքենաբար կը բանամ իր նամակը։ Սուրէնին մանիշակագոյն նամակը։

* * *

«Ձեզի կը ղրկեմ իմ խոնարհ եղանակս։ Զիս մեղադրելու չէք, որ անձամբ չեմ բերեր զայն։ Ես աղքատ, պանդուխտ ու հիւանդ տղայ մըն եմ, օրիո՛րդ։ Ու ինչպէս մանկիկ մը կը վախնայ խաւարէն, ես կը վախնամ սիրելէ։ Սէրը կեանքին ամէնէն մեծիմաստ ու ամէնէն խոր բանն է։ Իմ տառապանքս այդպէս կը սորվեցնէ ինծի։

«Ուրիշ անգամ մը ես Ձեզի խօսած եմ կեանքի միւս դիմակի մասին, որ մահն է՝ նոյնքան խորունկ ու նոյնքան եղերական, հետեւաբար կը կարծեմ, որ կը հասկնաք զիս, որ չէի կրնար գալ Ձեզի։ Պահեր կան, երբ մարդ չի կրնար տիրել իր զգայարանքներուն։ Եւ ես ներողութիւն կը խնդրեմ Ձեզմէ այն տրտում խօսքերուս համար, որ արտասանած եմ այն երեկոյթին՝ առանց գիտնալու, որ կը լսէք զիս։

«Կը զգամ, ոը կը վշտացնեմ Ձեզ, բայց ներեցէք ինծի։ Գիտեմ մեղքս, եւ երախտագիտութեան զգացումը, որ ունիմ Ձեզի հանդէպ, իմ արդարացումս պիտի ըլլայ։ Բայց շնորհակալ եմ անհունօրէն, մանաւանդ անոր համար, որ ուզեցիք փորձել իմ ցայգերգս։ Պիտի ուզէի լսել Ձեզ, բայց չեմ կրնար։ Ամբողջ կեանքիս մէջ ես սորված եմ տառապիլ։ Տառապելու դառնութիւնը ու քաղցրութիւնը կը դժուարանամ փոխել գոհութեան տուած երջանկութեան հետ։ Սպասել առտուան ծագումին միշտ աւելի քաղցր է, քան նստիլ արեգակին մէջ ու սիրոյ երգ մը հիւսել։ Լռելը տխուր է, բայց ազնիւ, ու բոլոր ազնիւ բաները հպարտ են կեանքի մէջ։ Այսուհանդերձ, չեմ գիտեր ինչու, ես Ձեզ հետ խոնարհ եմ ծաղիկի մը պէս, որ արեւին կ՚երկարէ իր բաժակը։ Իմ ձեռագիրս ու այս երգը պէտք չունիք ինծի վերադարձնելու։ Կրնաք պատռել կամ պահել, ինչպէս որ ուզէք։ [ 35 ] «Յ. Գ.— Կ՚ուզեմ անկեղծ ըլլալ Ձեզի հետ ու ըսել ամբողջ ճշմարտութիւնը։ Այո՛, կ՚ուզեմ գալ ու կ՚ուզեմ գալ Ձեզի, տեսնել Ձեր հասակը Ձեը դաշնակին առջեւ ու լսել «Մահուան առագաստը», ոը Ձերն է իմս ըլլալէ առաջ։ Բայց կը վախնամ, ոը կ՚արտասուեմ Ձեր առջեւ, օրիո՛րդ, կը ներէք, չէ՞, տղու մը, ոը կը վախնայ արտասուելէ»։

— Օ՜, չա՛ր, չե՛մ ներեր, ո՛չ, չե՛մ ներեր քեզի։

Կ՚արտասուեմ ես ալ ու կը վախնամ սիրելէ։ Կ՚ուզեմ պատասխանել իրեն, բայց կը զգամ, ոը տկար եմ ու անկարող։ Կը բանամ «Կարամազով եղբայրներ»ը ու կը շարունակեմ ընթերցումս, բայց արտասուքները կը հոսին աչքերէս այտերս ի վար, գրքիս էջերուն վրայ, եւ լուսամփոփիս տակէն կ՚երեւայ նորէն անոր տրտում ու գեղեցիկ կիսադէմքը։ Այն տժգոյն տղուն...

* * *

Եղբայրս քիչ առաջ վերադարձաւ։ Զիս տեսաւ անկողնիս մէջ արցունքոտ աչքերով։ Նստաւ քովս ու հարցուց, թէ ինչ ունիմ։

— Չեմ գիտեր,— ըսի դողդոջ ու զգացի, ոը շըթներս անհանգիստ են, ու հոգիս՝ յուսահատ։

— Ո՞վ կար քովդ, Սիրանո՛ւշ,— հարցուց գլուխս բարձրացնելով ու համբուրելով զիս։

— Ո՛չ ոք, Հրա՛նդ։

— Սուտ մի խօսիր,— ըսաւ խստութեամբ։

— Բայց ո՛չ ոք,— կրկնեցի տժգոյն ու զգացի, ոը կրկին պիտի լամ։

Ան բարձրացաւ ու սեղանիս վրայ տեսաւ Սուրէնին նամակը։ Առանց թոյլտուութիւն խնդրելու՝ կարդաց զայն։ Նայեցաւ դաշնակիս ու տեսաւ Սուրէնին մահանուագը։ Վայրկեան մը կեցաւ։ Ու զգացի, որ յուզուեցաւ։ Ես կը նայէի անոր արցունքոտ աչքերով, ու ցաւս խոստովանելու անդիմադրելի փափաք մը կը նեղէր զիս։ Գլուխս դրի իր կուրծքին ու բարձրաձայն արտասուեցի։

— Սիրանո՛ւշ,— ըսաւ կամաց,— զայն տեսայ քիչ առաջ տուն վերադարձած ատենս մեր փողոցին անկիւնը։ Սեւ շապիկով, տժգոյն դէմքով ու շատ գեղեցիկ տղայ մը։ Աչքերը թաց էին, ու այնպէս ազնուական տրտմութիւն մը կար դէմքին վրայ, որ չկրցայ անտարբեր անցնիլ քովէն։ Նայեցայ աչքերուն։ Ինծի թուեցաւ, թէ մեր տունէն դուրս ելած է։ Ինք ալ նայեցաւ ու հեռացաւ խոհուն քայլերով՝ առանց ետ նայելու։

Յուսահատութիւնս կ՚աճէր, ու եղբօրս խօսքերը աւելի կը վշտացնէին զիս։ Ան կը գգուէր մազերս ու յիմար բառեր կը մռլտար ակռաներուն մէջէն։ Յետոյ բարձրացաւ կրկին ու նայեցաւ «Մահուան առագաստ»ին։ Անոր դէմքը հետզհետէ կը տժգունէր, եւ իմ սիրտս հպարտութեամբ ու մելամաղձոտութեամբ կը լեցուէր։ Կը զգայի, որ երջանիկ եմ։ Չեմ գիտեր ինչու, բայց կը զգայի, որ երջանիկ եմ։

4 Փետրուար

Մութը ինկած էր մեր պարտէզին վրայ, երբ հագայ մոլոշագոյն պարեգօտս ու գացի Ս. Միշէլի ծառուղին։

Դանդաղ քայլերով յառաջացայ Սուրէնին բնակած փողոցը։ Սիրտս ուժգնութեամբ կը զարնէր, բայց անբացատրելի երջանկութիւն մը ինծի կը թուէր թէ կ՚ողողէ զիս։ Երկինքը յստակ էր, ու լուսնկան սկսած էր բարձրանալ Պանթէոնի գագաթէն։ Ծառուղին կը յորդէր բազմութեամբ ու կեանքով։ Լոյսերը կ՚իյնային սալայատակին վրայ։ Կը քալէի անուշադիր ու երազուն, եւ ինծի կը թուէր, թէ պիտի պատահի տարօրինակ ու անպատմելի երջանիկ միջադէպ մը։ [ 36 ]

Անկիւնի լրագրավաճառէն գրական թերթ մը գնեցի ու նստայ սրճարանի մը յառաջամասը՝ սպասելու համար, որ ընթրիքի ժամը անցնի, եւ Սուրէնը կարենամ իր սենեակը գտնել։ Ամէն բան բնական ու ներդաշնակ էր շուրջը։ Բազմութեան աղմուկը, հանրակառքերու ու ինքնաշարժերու երթեւեկը հաճելի թուեցաւ ինձի։ Սալայատակին վրայէն անցաւ երիտասարդ մը, որ յայտնապէս օտար էր։ Ան նայեցաւ դէմքիս ժպտուն ու գոհ։ Չեմ գիտեր ինչու, ես ալ ժպտեցայ։ Անոր հասակը գեղեցիկ էր, ու աչքերը՝ խոր կապոյտ։ Քիչ յետոյ կրկին անցաւ առջեւէս։ Նայեցայ այնպէս խստութեամբ ու տրտմութեամբ, որ գնաց՝ առանց ետին նայելու։ Բարձրացայ։ Վճարեցի ու կրկին ուղղուեցայ Սուրէնենց փողոցը։

Սիրտս հետզհետէ կ՚անհանգստանար կրծքիս տակ, ու կը զգայի, որ կարող եմ ամէն տեսակ խենթութեան։ Դանդաղօրէն բարձրացայ պանդոկի սանդուխներէն։ Գրասենեակի տիկնոջ հարցուցի, թէ հո՞ն է Սուրէնը։

— Ո՛չ, օրիո՛րդ,— ըսաւ քաղաքավարութեամբ։— Երկու օր է, որ գիշերները դուրսը կ՚անցընէ։

Այսուհանդերձ ես չհաւատացի կնոջ ու բարձրացայ սանդուխներէն։ Սպասուհիի մը խնդրեցի, որ ցուցնէ Սուրէնին սենեակը։ Աղջիկը ըսաւ, որ Սուրէնը բացակայ է։

— Գիտեմ,— ըսի խստութեամբ ու խնդրեցի, որ դուռը բանայ։

Աղջիկը կը նայէր ինծի վարանոտ ու շփոթ։ Այսուհանդերձ արտաքին երեւոյթս քաջալերեց զինքը, ու բացաւ։

Սենեակը կը բացուէր կողմնակի փողոցի մը վրայ։ Հեռուէն կ՚երեւէր Պանթէոնի գմբէթը։ Պատուհանները բացի, վառեցի լոյսը ու գլուխս դրի իր սեղանին վրայ։ Քունքերս ուժգնութեամբ կը զարնէին, ու սիրտս կը ցաւէր։ Հանեցի վերարկուս ու գլխարկս։ Անկիւնը դրուած էր ջութակը։ Պատին վրայ ճաշակով շարուած էին դիմանկարներ ու գիւղանկարներ։ Սեղանը մաքուր էր ու կանոնաւոր, հատորները բոլորը կազմուած միեւնոյն ձեւով՝ Պոտլէռ, Վէրլէն, Մալլարմէ, Րէմպօ, Կոմսուհի տը Նօալ, Փօլ Վալէրի, Ռօտէնբախ։ Անկիւնը՝ փոքրիկ ու սպիտակ մահճակալ մը ու ճամբու երկու պայուսակներ։

Մարմինս կ՚այրէր ջերմութենէ։ Կը զգայի, որ հետզհետէ համարձակութիւնս կը տկարանայ։ Արարքիս ամբողջ անպատեհութիւնը կը թանձրանար ու կը նեղէր զիս։ Բացի դարակը, պատռեցի իր նօթի տետրակէն էջ մը սպիտակ թուղթ եւ ուզեցի երկտող մը գրել։ «Սուրէ՛ն, Սուրէ՛ն»,— կը մրմնջէի դողդոջուն ու կը զգայի, որ յուզումը կը սեղմէ կոկորդս։ Մատներս կը դողդղային, ու կը զգայի, որ չպիտի կրնամ գրել։ Յանկարծ աչքերս թրջուեցան, ու հակառակ ամբողջ ճիգիս՝ սկսայ արտասուել։ Արագօրէն հագայ վերարկուս, դրի գլխարկս, փակեցի լոյսը ու իջայ վար սանդուխներէն՝ առանց մտիկ ընելու պանդոկապետուհիին, որ զիս կը կանչէր։

Տրտում ու յուսահատ շոգեկառք առի՝ տուն վերադառնալու համար։ Երբ հասայ մեր փողոցը, քաղաքային ժամացոյցը հատիկ հատիկ տասը զարկաւ։ Օդը ցուրտ էր, ու փողոցը՝ տխուր։ Հատ հատ անցորդներ կ՚անցնէին՝ պաշտպանուած հաստ վերարկուներու մէջ։ Յանկարծ մեր տանը մօտերը տեսայ սիլուէթ մը, որ շտապ քայլերով կը հեռանար հակառակ ուղղութեամբ։ Բնազդաբար զգացի, որ Սուրէնն է, ու յանկարծական տկարութիւն մը նեղեց զիս։ Բայց շտապեցի հասնիլ իրեն։ Կ՚ըսէի. «Սուրէ՜ն, կեցի՛ր, կեցի՛ր, Սուրէ՜ն»։ Բայց ան կը քալէր ու ետ չէր դարձներ իր գլուխը։

Վայրկեան մը տարակուսեցայ, որ ան չէ։ Բայց նկատեցի իր սեւ շապիկը։ Անհնար բան էր, որ սիրտս խաբէր զիս։ Յուսահատութենէս ու բարկութենէս սկսայ արտասուել։ Բայց կը քալէի կատաղօրէն ու կը զգայի, որ կը տժգունիմ։ Երբ բաւական մօտեցած էի, տեսայ, որ կռթնեցաւ տան մը պատին։ Մօտեցայ ու բարեւեցի զինքը։ Նայեցայ իր խոնաւ աչքերուն ու տժգոյն դէմքին խստութեամբ ու տրտմութեամբ եւ զգացի, որ անհունօրէն [ 37 ] կը սիրեմ զինքը։ Ան կը նսւյէը գետին ու կը հեծկլտար։ Բռնեցի երկու ձեռքերէն ու ըսի.

— Սուրէ՛ն, ինչո՞ւ կը փախիս ինձմէ, չե՞ս զգար, որ կը սիրեմ քեզ։

Ու ձայնս խեղդուեցաւ։ Ան կ’արտասուէր բարձր ու յուսահատ եւ գլուխը դարձուցած էր անդին ամօթէն ու տրտմութենէն։

Կեցած էինք լոյսի կտուցի մը տակ։ Անոը ձեռքերը կ’այրէին ձեռքերուս մէջ։ Նայեցայ արտասուազօծ աչքերուն ու զգացի, որ հիւանդ է։

— Սուրէ՛ն, հիւանդ ես,— ըսի դողդոջուն։

— Այո՛,— պատասխանեց հեծկլտալով,— երկար ատեն է, շուտով կը վերջանայ։

— Ինչպէ՞ս թէ շուտով կը վերջանայ, Սուրէ՛ն։

Ու զգացի, որ ես ալ կը տկարանամ եւ ես ալ կրնամ արտասուել։

Ձեռքէն քաշելով բերի մեր դրան առջեւ ու խնդրեցի, որ բարձրանայ հետս։

— Ո՛չ,– ըսաւ ամուր,— ո՛չ, Օրիո՛րդ Մանուկեան։

— Անունս Սիրանուշ է, Սուրէ՛ն,– ըսի դողդոջուն։

— Գիտեմ,— ըսաւ ու աչքերը գետին կախեց։

Արտասուքի խոշոր կաթիլ մը ինկաւ ձեռքիս վրայ։

— Սուրէ՛ն, բարձրանանք,— ըսի կրկին քաշելով ձեռքէն։

— Ո՛չ,— կրկնեց խիստ ու ամուր ձայնով։

— Դէմքը շատ տժգոյն էր, ու ձայնը զօրաւոր։ Զգացի, որ զուր է պնդելը։ Իր ընդդիմութիւնը կը կատղեցնէր զիս, ու իր տառապանքը բարկութիւնս կը գրգռէր: Այսուհանդերձ չէի կրնար զինքը ձգել։

Սիրտս կը զարնէր ուժգնութեամբ, ու կը զգայի, որ յուսահատութենէս կրնամ մազերս փետտել, եթէ Սուրէնը հետս չբարձրանայ։ Փողոցը կիսամութ էր, եւ երկինքը սկսած էր սեւնալ։ Վերէն կը լսուէր ջութակի մը հեծկլտոցը։ Եղբայրս էր, որ կը նուագէր արեւելեան մելամաղձոտ եղանակ մը։ Վայրկեան մը մտիկ ըրինք զայն։ Ես յիշեցի երգին բառերը՝ տրտում ու դառն, ու կատաղութիւնս աւելի մեծցաւ։

Աշխարհի դահիճ եկար ի՞նչ՝
Սիրտս արիւնող աչքերով...

Նայեցայ Սուրէնին աչքերուն։ Անոր ձեռքը կ’այրուէր ձեռքիս մէջ։ Ըսի.

— Սուրէ՛ն, չե՞ս սիրեր զիս։

Ան չպատասխանեց, բայց ձեռքը սկսաւ աւելի դողդոջել ձեռքիս մէջ։

— Եկո՛ւր, Սուրէ՛ն,— ըսի յուսահատ,— եկուր քեզի նուագեմ «Մահուան առագաստ»դ։

— Ո՛չ, ո՛չ,— ըսաւ կատաղի ու ձեռքը քաշեց ձեռքէս։

Ես չէի գիտեր՝ ինչ կ’ընէի։ Յուսահատութենէս խածի շրթունքներս ու վայրենօրէն, ատելութեան կոպիտ ու չար շարժումով մը աջ ձեռքիս հակառակ կողմովը ապտակեցի զայն։

— Գնա՛, կորսուէ՛, չար,— ըսի տրտմութեամբ ու դժնդակ ձայնով։

Ու արտասուքներս թրջեցին այտերս։

Կը զգայի, որ թիկունքս կը ցաւէր։ Արտասուքներուս մէջէն կը նայէի անոր աչքերուն եւ անոր տժգոյն ու ազնուական դէմքին։ Դանդաղ ու խոհուն քայլերով հեռացաւ՝ առանց բարեւելու ու առանց նայելու վրաս, բայց հազիւ քանի մը քայլ առած՝ դարձաւ ետ։ Դէմքը հողագոյն էր, ու կը դողար ամբողջ մարմնով։ Եկաւ վրաս, ձեռքերս առաւ իր [ 38 ] այրող ափերուն մէջ ու համբուրեց զանոնք։ Անոր համբոյրը մատներուս վրայ բոցի տուած ցաւին պէս էր։

— Ներեցէ՛ք, ներեցէ՛ք ինծի,– կը հծծէր յուսահատութեամբ,— եթէ գիտնայի, որ կը տառապիք, Աստուած իմ...

— Չե՞ս տեսներ, Սուրէ՛ն, չե՞ս տեսներ, որ կուլամ։

— Չէի կրնար հաւատալ, որ կը սիրէք. այնքա՜ն խոնարհ ու աղքատ տղայ եմ,— պատասխանեց նոյն տառապալից ձայնով,— ժամանակաւոր քմայք մը կը թուէր ինծի Ձեր համակրանքը, արուեստագիտուհիի խաղ մը, իսկ ես այնքան հպարտ եմ «սիրոյ մուրացկան» ըլլալու համար: Օ՜, ներեցէ՛ք ինծի, օրիո՛րդ, ես վայրենի տղայ մըն եմ։

— Օ՜, Սուրէն,— ըսի անձկութեամբ,— զիս «օրիորդ» մի կանչեր։

— Ներողութիւն, չե՛մ կրնար, այս առաջին անգամն է, ու այնքան օտար եմ մարդոց ձեւերուն։

Զանգը տուի, ու բարձրացանք վեր։ Սանդուխին վրայ սրբեցի անոր ու իմ աչքերս, եւ ժպտեցանք երկուքս ալ։ Մեր յարկաբաժնին դուռը բաց էր։ Առանց աղմուկի զայն բերի սենեակս։ Բացի դաշնակս, վառեցի աշտանակները ու սկսայ նուագել «Մահուան առագաստ»ը։ Մատներս կը ղողդոջէին, ու սիրտս կը զարնէր ուժգնութեամբ։ Ճակատս կ՚այրուէր, ու կ՚արտասուէի կրկին ստեղանիներուն վրայ։

Ան կռթնած էր դաշնակի մարմինին՝ գլուխը երկու ձեռքերուն մէջ։ Լայն ու սպիտակ ճակատը կը շողար կիսամութին մէջ, ու աչքերը կը վառէին սիրոյ մեծ հրդեհով։ Մազերու խուրձ մը ինկած էր ճակտին վրայ։ Դանդաղ ու տրտում շարժումով գրպանէն հանեց ծխախոտի տուփը, հարցուց.

— Կրնա՞մ։

— Այո՛, այո՛,— հծծեցի երջանիկ ու ժպտեցայ։

Վառեց գլանիկը ու նորէն կռթնեցաւ դաշնակին։ Ես կը նայէի անոր տժգոյն դէմքին, եւ սիրտս տրտմութեամբ ու երջանկութեամբ կը լենար։ Կը զգայի, որ հիւանդ է, ու կը նայէի ցաւով իր ջղային ու փոքրիկ գրերուն՝ «Տղու մը, որ մեկնի պիտի շուտով»։

Վերջացուցի։ Վայրկեան մը նայեցանք իրարու։ Անոր ծխախոտին ծուխը կը գգուէր դէմքս։ Յանկարծ մէկը ելեկտրական լույսը բացաւ, ու ես տեսայ դրան մէջ եղբօրս հասակը։

— Բարի գիշե՛ր Ձեզ,— ըսաւ բարութեամբ։

Ես ներկայացուցի Սուրէնը իրեն, ու ան շնորհաւորեց զայն իր մահանուագին համար։ Բայց կը զգայի, որ տխուր բաներու մասին կը մտածէ։

Երկուքն ալ տժգոյն էին։ Սուրէնը կը նայէր Հրանդին երկչոտութեամբ ու վախով, բայց ի վերջոյ իր հանդարտութիւնը գտաւ՝ զգալով, որ բարեացակամ ու սիրող մարդու հետ կը խօսի։

Եկաւ նաեւ մայրիկս։ Ես չէի գիտեր՝ ինչպէս Սուրէնը ներկայացնել անոր, բայց եղբայրս փրկեց զիս։ Երկուքն ալ խելացի էին ու զգայուն եւ կը զգուշանային Սուրէնը նեղելէ աւելորդ հարցումներով։

Ժամանակը ուշ էր։ Սուրէնը բարձրացաւ։ Եղբայրս ընկերացաւ անոր։ Կ՚ուզէի ես ալ երթալ միասին մինչեւ կայարան, բայց մայրս արգիլեց՝ առարկելով, որ ցուրտ կ՚ընէ, ու ես տկար եմ։ Ես ու Սուրէնը ձեռք տուինք իրարու եւ նայեցանք քաղցրօրէն, երկարօրէն, երջանկօրէն։ Ընկերացայ իրենց մինչեւ փողոցին դուռը եւ նայեցայ անոնց կորսուող հասակներուն, մինչեւ որ մութը անտեսանելի դարձուց զանոնք։ [ 39 ]

5 Փետրուար, ուշ գիշերին

Այսօր գացած էի փորձի։ Փորձը վերջանալէն յետոյ գացի Սուրէնին սենեակը։ Անկողնին մէջ պառկած էր։ Տժգոյն էր ու տկար։ Երբ զիս տեսաւ, աւելի տժգունեցաւ։ Անկողնէն դուրս հանեց իր սպիտակ ու գունատ ձեռքը, որ կը դողար, ու սեղմեց ձեռքս։ Յետոյ կողքի սեղանէն վերցուց սպիտակ թուղթ մը, որուն մէկ մասը սեւցած էր, ու պահեց։

— Ի՞նչ է, Սուրէ՛ն,— ըսի։

— Ոչի՛նչ, նամակ։

— Որո՞ւ կը գրէիր։

— Չեմ գիտեր,— պատասխանեց դողդոջուն։

— Սուրէ՛ն, ըսէ՛ ինծի, եթէ չըսես, կը վշտանամ։

Ժպտեցաւ ու ըսաւ, որ ինծի կը գրէր։

Ըսի.

— Տո՛ւր կարդամ։

— Ո՛չ,— ըսաւ տխուր։

— Ըսէ գոնէ, թէ ինչ կը գրէիր։

Վայրկեան մը վարանեցաւ, յետոյ ըսաւ ցած ձայնով.

— Կը խնդրէի, ոը գաք զիս տեսնելու։

Ու աչքերը կախեց գետին։

Զգացի, ոը կը ստէր։

— Սուրէ՛ն,— ըսի,— կը ստե՛ս։

Շառագունեցաւ ու նորէն տժգունեցաւ եւ խեղդուած ձայնով պատասխանեց.

— Այո՛, ստեցի, բայց ճշմարիտը չեմ կրնար ըսել, մի՛ պնդէք, չե՛մ կրնար։

Վայրկեան մը նայեցանք իրարու։ Անոր աչքերը թրջեցան։

— Հիւանդ եմ,— ըսաւ հեղձամղձուկ։

Միատեղ որոշեցինք, որ բժիշկի երթայ։

— Չէ՞ք ուզեր քիչ մը պարտէզ երթանք։

— Չէ՛, Սուրէ՛ն,— ըսի,— լաւ է հանգչիս։

— Ո՛չ, մեծ բան մը չէ, երկար ատեն է այսպէս է, կ’անցնի։

Իր աչքերը այնպէս կը շողային, ու դէմքը այնպէս պայծառ էր, որ կասկածս փարատեցաւ։ Ան խնդրեց, ոը վարը սպասեմ, մինչեւ որ հագուի։

— Իմ ներկայութեանս չե՞ս կրնար հագուիլ, Սուրէն,— հարցուցի ժպտելով։

Շառագունեցաւ, մազերը շտկեց ու ըսաւ.

— Ուրեմն պատուհանէն դուրս նայեցէք, մինչեւ որ Ձեզի «դարձէք» չըսեմ, չդառնաք, այլապէս...

Ես բռնեցի ձեռքեչէն ու նայեցայ աչքերուն։ Շրթներս կը դողդղային, եւ կը զգայի, որ վայրենի ու տարօրինակ դող մը կը ցնցէր մարմինս։ Կ’ուզէի գրկել իր գլուխը ու համբուրել զայն, բայց զսպեցի ինքզինքս ու ըսի.

— Սուրէ՛ն, ըսէ. «Սիրանո՛ւշ, դարձիր պատուհանին»։

— Լաւ,— ըսաւ ժպտուն,— «Սիրանո՛ւշ, դարձիր պատուհանին»։

Ու խնդաց, խնդաց մանուկի պէս։

Դուրսը քաղաքին աղմուկը կը մեծնար հետզհետէ երեկոյ ըլլալուն։ Ես կը նայէի հեռուն ու կը մտածէի Սուրէնին տժգոյն դէմքին, եւ գէշ նախազգացում մը հետզհետէ կ’աշխատէր մտքիս մէջ։ Ինծի կը թուէր, թէ Սուրէնը մեռած է, ու ես կ’արտասուեմ իր անկողնին: [ 40 ] վրայ, մինչ եղբայրս կը նուագէ ջութակի վրայ «Մահուան առագաստը»։ Մութին մէջ ծաղիկնեը կը բացուին, ու ճառագայթներ կը մսին։

Մեքենաբար սկսայ արտասանել գրեթէ անծանօթ բանաստեղծի մը մէկ տրտում երգը։ Երբ վերջացուցի, Սուրէնը ձայն տուաւ։

Միատեղ իջանք վար ու գացինք պարտէզ։

Ես խնդրեցի անկէ, որ անպայման բժիշկի երթայ ու ինծի լուր բերէ։ Ան կը ծիծաղէր վրաս։ Մութը հետզհետէ կը տեղաւորուէր պարտէզին վրայ, ու քիչ յետոյ մեկնումի փողը հնչեց։ Սուրէնը զիս տարաւ ընթրելու հեռաւոր ճաշարան մը, ու յետոյ գացինք թատրոն։

Երջանիկ էինք երկու մանուկներու պէս։ Միայն անոր աչքերուն մէջ ես կը զգայի սարսափելի եղելութեան մը ներկայութիւնը, ու շրթունքներս կը դողային։ Իմ շրթունքներս։

Բաժանումի պահուն ան երկար վայրկեան մը ձեռքս պահեց իր ձեռքին մէջ եւ այնքան տրտմութեամբ ու յուզումով նայեցաւ աչքերուս, որ ինծի թուեցաւ, թէ ահա շրթները պիտի բացուին, ու ինծի պիտի ըսէ, թէ զիս կը սիրէ։ Բայց ան լռեց։ Ես խնդրեցի, որ վաղը երեկոյ մեզի ընթրիքի գայ ու բժիշկի երթայ եւ առանց լուրի չգայ ինծի։ Խոստացաւ ու կրկին նայեցաւ աչքերուս անասելի քաղցրութեամբ։ Յետոյ բռնեց երկու ձեռքերէս, ու շրթունքները շարժեցան, բայց ոչինչ ըսաւ։

— Ըսէ՛, Սուրէ՛ն, ըսէ՛, Սուրէ՛ն։

— Ի՞նչ բան,— հծծեց տրտմութեամբ։ Յետոյ շատ կամաց.— Օ՜, զգացումներ կան, որ չեն պատմուիր, լաւագոյն է չըսել, Սիրանո՛ւշ։

Հասած էինք Լուվրի պալատին պատին տակ։ Շուրջը ամայի էր, ու լոյս չկար։ Երկինքը սկսաւ գոռալ։ Ձեռքերս կ՚այրէին իր ձեռքերուն մէջ, ու շրթներս ալ՝ համբոյրի կարօտով։ Ուզեցի դէմքս մօտեցնել իրեն։ Ուզեցի համբուրել իր տժգոյն ու նուրբ շրթներուն վրայ, բայց վախցայ, որ կը մերժէ զիս, այն տժգոյն տղան կը մերժէ զիս։

6 Փետրուար

Սուրէնը չեկաւ՝ հակառակ իր խոստմանը։ Աստուա՛ծ իմ, ինչպէ՜ս կը տառապիմ ու ինչպէ՜ս կը դժուարանամ գրել։ Սիրտս տրտում է ու յուսահատ, եւ կ՚արտասուեմ բարձիս վրայ։

13 Փետրուար

Սպասելը դժնդակ է ու յուսալը՝ դժուար։ Չա՜րը։ Գոնէ երկտող մը գրէր։ Գոնէ կենդանութեան նշան մը։ Չէ՛, չպիտի երթամ իրեն ու պիտի գրեմ։ Բայց սիրտս կ՚արիւնի, ու կ՚արտասուեմ բարձիս՝ բարձրաձայն ու յուսահատ։ Օ՜, սիրոյ արտասուքը ինչ դառն է։

15 Փետրուար

Այս գիշեր խաղացինք Շանթի «Ինկած բերդի իշխանուհին»։

Հիւանդ էի ու ամբողջ ներկայացման ընթացքին կը վախնայի, որ պիտի իյնամ գետին։ Եղբօրմէս խնդրեցի, որ փնտռէ Սուրէնը։ Ձեռնունայն վերադարձաւ։ Այսուհանդերձ, չեմ գիտեր, ինչպէս եղաւ։ Խաղացի շատ լաւ։ Ամբոխը իսկապէս կատաղած էր ու կը ծափէր զիս երկարօրէն, խելագարօրէն, գինովութեամբ։ Հազիւ ազատեցայ բազմութեան հալածանքէն ու խնդրեցի եղբօրմէս, որ երթայ Սուրէնին մօտ։ Անձկութեամբ սպասեցի իրեն սրճարան մը։ Վերադարձաւ տխուր ու տժգոյն: [ 41 ]

— Ըսէ՛, Հրա՛նդ, ի՞նչ կայ։

— Փետրուար վեցէն ի վեր քաղաքային հիւանդանոցն է եղեր։

Աչքերս թրջեցան, ու ծունկերս ծալլուեցան յուզումէս։ Պնդեցի, որ հիւանդանոց երթանք, բայց եղբայրս առարկեց, որ ուշ է, ու խոստացաւ յաջորդ առաւօտ տանիլ զիս։ Տուն վերադարձայ յուսահատ ու տրտում։ Աստուա՛ծ իմ, ինչպէ՜ս տխուր է ամէն բան, ինչպէ՜ս տխուր։ Ու ծաղիկները, որ բերած են ինծի, կարծես մահ կը հոտին։

Կը նուագեմ «Մահուան առագաստը», ու արտասուքներս կը թափին աչքերէս, ու կը յիշեմ Սարունին, որ օր մը ականջս ի վար ըսաւ. «Երազիս մէջ լացի. կ'երազէի, որ մեռած էիր, արթնցայ, ու արտասուքները հոսեցան այտերս ի վար»։

16 Փետրուար

Եղբայրս արթնցուց զիս քունէս։ Տժգոյն էր ու դողահար։

— Սիրանո՛ւշ,— ըսաւ,— ելիր հագուէ՛, աղջի՛կս։

Ես նայեցայ անոր աչքերուն ու զգացի, որ կ'արտասուեմ։

— Մի լար,— ըսաւ տխուր,— գուցէ կ՚ազատի։

Հեռագիրը յափշտակեցի ձեռքէն։ Սուրէնին ընկերներէն մէկն էր, որ շտապով քաղաքային հիւանդանոց կը կանչէր զիս։ Զգացի, որ վերջացած է ամէն բան։ Արտասուքները խեղդեցին կոկորդս, ու ինկայ գետին։

Երբ հասանք քաղաքային հիւանդանոցը, ժամը տասը զարկաւ։ Կը ձիւնէր խոշոր ու փափուկ փաթիլներով։ Մեծղի ու թաց աչքերով տղայ մը դիմաւորեց մեզ։

— Մեռաւ,— ըսաւ խեղդուկ։

Ու արտասուքները թափեցան այտերն ի վար։

Տժգոյն ու արտասուազօծ աչքերով բարձրացանք մարմարեայ սանդուխներէ։ Մեզ առաջնորդեցին սրահ մը։ Յուսահատ էի ու վայրագ, ու ճչալու անդիմադրելի փափաք մը կը նեղէր մարմինս։ Այսուհանդերձ, հիւանդանոցին հանդարտութիւնը ու պատկառազդու տեսքը, անխզելի լռութիւնը ու պատերուն ցրտութիւնը քաջութիւն ներշնչեցին ինծի։

Սուրէնին մարմինը փաթթած էին սպիտակ սաւանի մէջ։ Իր ընկերը թուղթ մը երկարեց ինծի, ու աչքերը նորէն թրջեցան։

— Մի՛ լաք,— ըսի դողդոջուն ու զգացի, որ ծնկներս կը դողդոջէն, ու նորէն կը տկարանամ, ու արտասուքի կաթիլներ կ'այրին կոպերուս եզերքը...

* * *

«Քեզի չէ՞ի ըսեր, սիրելի՛ Սիրանուշ, որ շուտով ամէն բան կը վերջանայ։ Երբ այս տոմսակս տան քեզի, արդէն ես մեկնած պիտի ըլլամ ուրիշ աշխարհի մը համար։ Ներէ ինծի, քո՛յր իմ։ Քեզ կը սիրէի վայրենօրէն, անմարդկային ու մեծ զգացումով ու կը վախնայի, որ լոյսին տակ սովորական ու անճանաչելի կը դառնայ երազս։ Ու եթէ ամբողջ հիւանդութեանս ընթացքին չգրեցի քեզի, վշտանալու չես ատոր համար։ Առաջին վայրկեանէն իսկ զգացի, որ ամէն բան վերջացած է, կանթեղին ձէթը սպառած է, ու սպասեցի տրտմօրէն, որ ժամը հնչէ մեկնելու։ Եթէ դուն հոս ըլլայիր, անհնար բան էր, որ մեռնելու ուժ ունենայի։ Պիտի արտասուէինք, ու ես չէի ուզեր, որ քու արտասուքդ տեսնեմ, Սիրանո՛ւշ։ Այսպէս աւելի լաւ է։ Գրելու ուժ չունիմ։ Կը զգամ քու սենեակիդ գաղջ ու հաճելի բուրումը, ու կը թուի, թէ կռթնած եմ դաշնակիդ։ Աշտանակներու աղօտ լոյսին մէջ կը նայիմ արտասուազօծ աչքերուդ։ Ահա մատներդ կը դողդղան ստեղանիներուն վրայ, [ 42 ] ու կարծես կը լսեմ «Մահուան առագաստը»։ Ի՜նչ տխրութեամբ կը նայէիր ձեռագրիս մակագրութեանը՝ «Տղու մը, որ պիտի մեկնի շուտով»։ Տեսա՞ր, Սիրանո՛ւշ, որ իսկապէս կը մեկնիմ շուտով, ըսէ՛ «բարի ճանապարհ», քո՛յր իմ։

«Սիրանո՛ւշ, դիակս խնդրէ որ փոխադրեն Ձեր տունը, դնել տուր դաշնակիդ մօտ, գոնէ ժամ մը, քակէ ձեռքերովդ այս օտար ու թշնամի պատանքը եւ համբուրէ զիս իմ մեռելի շրթունքներէս։ Սիրանո՛ւշ, համբուրէ զիս իմ մեռելի շրթունքներէս՝ առաջին ու վերջին անգամ ըլլալով։ Յետոյ կը կարես պատանքս քու սպիտակ ու երկար մատներովդ ու կը նուագես «Մահուան առագաստը», մինչեւ որ դիակս դուրս հանեն Ձեր տունէն։ Կը տեսնե՞ս, հանդարտ եմ, Սիրանո՛ւշ, ու մահուան արարողութեան յայտագիրը կը պատրաստեմ։

«Ընկերներէս մէկը քեզի պիտի տայ բոլոր թղթերս։ Պահէ զանոնք ու գրէ իմ տառապանքիս պատմութիւնը։ Ա՜խ, Սիրանո՜ւշ, դուն կրնաս գրել իմ տառապանքի պատմութիւնս։

«Չեմ ուզեր, որ զիս թաղեն առանց արարողութեան։ Կ՚ուզեմ, որ զիս տանին հայոց եկեղեցի, ու պանդուխտ քահանաներ երգեն հայրենի շարականներ, ամբողջութեամբ խունկի ծուխը ու բուրումը բռնէ եկեղեցիին առաստաղը, ու լոյսեր վառեն, բոլոր լոյսերը վառեն, Սիրանո՛ւշ։ Ի՜նչ տխուր է մեռնիլ օտար ու անհարազատ երկրի մէջ։ Կարծես մարդ կը մսի անծանօթ հողի մէջ։ Կը յիշեմ Պոտլէռի մէկ երգը, ու սիրտս տրտմութեամբ կը լենայ։

«Երբեմն ծաղիկներ բեր ինծի, քոյրս, սպիտակ ու կապոյտ ծաղիկներ, շուշաններ ու մանիշակներ, իմ անուշ քոյրիկ»։

* * *

Վերցուցի սաւանը ու բացի իր դէմքը։ Ան սպիտակ էր ու գեղեցիկ եւ այնպէս խաղաղ, որ ինծի թուեցաւ, թէ չէ մեռած։ Արտասուքիս կաթիլները ինկան իր ճակտին վրայ։ Իր սեւ մազերու խուրձը ետ ըրի, բայց ճակատը այնպէ՜ս պաղ էր ու մազերը այնպէ՜ս կարծր, որ սարսափէս ճչացի ու ինկայ իր դիակին վրայ։ Ու լացի, լացի, լացի...

17 Փետրուար

Մեր տունէն մահակառքով Սուրէնին մարմինը տարին հայոց եկեղեցի։ Եղբօրս ու իր ընկերոջը հետ ես ալ գացի։

Աստուա՛ծ իմ, ինչքան տաժանելի է գրել, երբ մարդ կը տառապի։ Մեծ ցաւերը կը նախընտրեն լռութիւնը, պզտիկներն են, որ կ'աղաղակեն ու կը լեցնեն շրջապատը։

Տխուր ու անձրեւոտ յետմիջօրէ էր։ Եկեղեցիին բոլոր լոյսերը վառած էին, երբ ներս մտայ՝ կռթնած եղբօրս թեւին։ Որբ ու պանդուխտ տղոց բազմութիւն մը լեցուցած էր յառաջամասը։ Բոլորը տխուր էին ու տժգոյն։ Խունկի բուրումը բռնած էր եկեղեցին։ Երբ քահանաները սկսան «Ի Վերին Երուսաղէմ»ը, ես չկրցայ զսպել ինքզինքս եւ ճչացի ահարկու, անմարդկային աղաղակով։

Աստուա՜ծ իմ, ինչպէ՞ս կարելի է մեռնիլ այդքան երիտասարդ, ինչպէ՞ս։

2 Ապրիլ

Մեր պարտէզին վրայ գարուն է արդէն, ու լելակներու ողկոյզները կը կախուին պատուհանէս ներս։ Ես կը դասաւորեմ Սուրէնին թղթերը, ու սիրտս տրտմութեամբ կը լենայ։ Հեռուէն կը լսուի կառաշարին ձայնը, ու քովի սենեակէն մայրս կ՚երգէ տրտում երգ մը։ [ 43 ] Այս առաւօտ նախաճաշէն յետոյ եղբայրս ըսաւ.

— Սիրանո՛ւշ, հանէ՛ այս սեւ հագուստները, ու այսօր երթանք Սուրէնին ծաղիկ տանելու։

Մեր պարտէզին լելակներէն ու վարդերէն երկու խոշոր փունջեր կապեցի, ու գացինք գերեզման։ Վերադարձին եղբօրս հետ նուագեցինք «Մահուան առագաստը», ու յանկարծ յիշեցի, որ ես պարտաւոր եմ գրել Սուրէնին պատմութիւնը։

Այո՛, ես պարտաւոր եմ գրել Սուրէնին կեանքի պատմութիւնը։ Սեւ ու տրտում օրերու, ցաւի ու սիրոյ, կարօտի ու մահուան մելամաղձոտ վէպ մը՝ «Մահուան առագաստը», զոր պէտք է նուիրեմ «բոլոր այն տղոց, որ կը զգան, թէ մեկնին պիտի շուտով»։

ՎԵՐՋ

1. փայլար − փայլուն ապար, բիւրեղաթերթ
2. լելակ - եղրեւանի
3. ճենողկուզակ − թիթեռնածաղկաւորների ընտանիքին պատկանող ծաղկաբոյս, քաղցրուենի