Նամակ Պ. Տ. Ադամյանին (7) (Պետրոս Դուրյան)

15

<Առ

Պ. Ա. Լուսինյան>

Եղբայր իմ.

Ներեցեք.

ուշկեկ պատասխանելուս։ Թեև դարձյալ մատներս գրչիս վրա կ’դողդոջեն. սիրտս զգածվելու տեղ կը’մարի. և ես նայելու տեղ կ’փղձկիմ. բայց կուզեմ օրհասականի մը դյուցազնական ճիգ մ’ընել և երկու տող ալ գրել.

Եղբայր իմ Ձեր վերջին նամակը զիս մխիթարել կուզե. և կ’ըսեք» «Մեկդի ձգե սա հիվանդ եմ ի գաղափարը մտքեդ և բոլորովին կ’բուժիս»։ Ա՜հ¹ եղբայր իմ, կուրծիս տակ հրաբուխ բռնկած Է. կրակներ կեռան ու կ’այրեն զիս. Աս² կրակը երկընկեց³ կրակին նման Է, որ չ’մարիր և չ’պիաի մարի, մինչև⁴ չսպառե ամեն ինչ.

Այո՛, ալ հիմա հավատացի⁵ թե կը’ծյուրի՜մ եղեր. գիտեմ թե ալ շատ չ’ապրիմ⁶ պիտի⁷. Ա՜հ, եղբայր իմ, ահա երիտասարդ մը` որ եկած Է աշխարհ միայն իր մահն ու իր⁸ թշվառությունը տեսնելու և զգալու համար.

չ’գիտեմ ինչ գրեմ. կ’զգամ շատ բայց գրելու դժվարություն մը կա. կարծես թե գերեզմանին մեջեն կը խոսիմ։ Ալ մարը մտնելու վրա եղող ճառագայթ մ’եմ. մարո՜ւմ⁹ մ’եմ¹⁰. քայքայում մ’եմ. գիտեմ այս տողերը վերջինն են և վերջինը¹¹ պիտի լինին. սակայն սա տարտղնած¹² ուշս¹³ ինչպես վրա բերեմ ու խոսիմ. բանաստեղծ չեմ, բայց բանաստեղծությունը կը’սիրեմ. ես որ աշխարհի մեջ¹⁴ միայն երգերը շատ սիրեցի, կուզեմ որ իմ վերջին շունչս ալ երգ մ’ըլլա։ Կարափն իր վերջի շունչին¹⁵ իր¹⁶ էն ներդաշնակավոր ճիչը կ՚ արտասանե կ’ըսեն. թող ես ալ կարափին պես անցած ըլլամ աշխարհեն¹⁷։

Ձեր գրեր վերջին ատեններս ինձ մեծ սփոփանք և ախորժ նվիրեցին¹⁸ հազիվ տերևոց և ստվերաց տակ, հազիվ Յուս֊կյուտարա¹⁹ գեղեցիկ և հովասուն դաշտաց և մարդաց մեջ մեկ քանի զվարթ պտույտներ ըրինք և ահա կրկին անկա, ա՜լ անշուշտ չ’կանգնելու հուսահատությամբ։ Բայց դուք գրեցեք, եղբայր իմ. Ձեր խոսքեր սպունգնե՜ր են, վիշտերս կը’ծծեն. Այո՛ գիտեմ դուք բնավ տխըություն չ’եք սիրեր. և շատ անգամ տխրության գաղափարը ծնող կամ զարթուցանող առարկաներ չ’տեսնելու համար առանձին տեղերեն կերթաք, բայց իմ տխրությունս կ’սիրեք, զի բանաստեղծական է. Ա՜հ, քանի՜ քաղցր եկավ²¹ ինձ սա խոսքդ «Ավելի²³ կ’սիրեմ²⁴ ձեր ճակտի մելամախձոտ²⁵ դալուկը դիտել²⁶` քան թե գեղեցիկի մը այտին վարդերը²⁷ կամ ճակտին ադամանդը²⁸»։ Աշխարհի մեջ ապրեցա՜²⁹ և ձեզի պես միայն ձայն մ’ը ըլլալ սիրեցի. Ձեզի պես երգել սիրեցի։ Ով որ երգ չունի կամ երգել չ’գիտեր, զգալու ներդաշնակության³⁰, գեղեցկին ու սիրունին իտեականը շոշափելու քաղցրությունը չ’ունի։

Մարդուն նշանաբանը երգն է. էն Առաջին ձայնը երգն է. բնությունն ամբողջ երգ մ’է. Այո՛ եղբայր իմ խիստ ընտիր խոսեր էիք օր մ’ինձ թե «Երգը ոչ այլ ինչ է բայց եթե ձայներու³¹ ներդաշնակավոր³² փունջ մը.»։ Այո՜, ես ալ կ’ըսեմ,

«Երիտասարդ ըլլալ և³³ երգե՜լ

Ծեր լինիլ³⁴ և աղոթե՜լ»¹)

Ա՛յս է կյանքը։

Ա՜հ, գեղեցիկ կյանք մ’ալ կա. սերն է այդ. «Երգե՜լ, աղոթե՜լ ու սիրե՜լ. Ա՜հ, ի՜նչ բանաստեղծական կյանք, ի՜նչ կատարյալ կյանք. դուք կ’երգե՜ք, կ’սիրե՜ք ու կ’աղոթե՞ք։

Աշխարհի մեջ հոգիներու էն³⁵ մեծ³⁶ ախորժը սիրելն է. դուք զ’այս՝ քան զամեն մարդիկ աշխարհի` ընտիր և վսեմ կերպով դիտեք. դուք կ’սիրեք և կ’սիրվիք. կ’սիրեք անդր քան ղգերեզման³⁷. կը’սիրվիք³⁸ անդր քան զհավիտյան։ Եղբայր իմ քանիո՜ն սիրելի՜ և տենչալի էր ինձ տեսնել ձեր սիրո նշանավոր³⁹ Հանդեսը²). եթե զայն երկրի վրա վայելելու անհուն քաղցրությունը չունենամ, Աստեղաց և Հրեշտակար Հայրենիքեն⁴⁰ զեփյուռի շնչով նորա մեջ հծծելու երազը ու տենչը (ի՜նչ հուսահատ⁴¹ կը խոսիմ. ներեցեք եղբայր⁴², ամեն ինչ պիտի խոստովանիմ ձեզ թեև⁴³ խառնաշփոթ.) ունենամ պիտի։ Ա՜հ, քեզ հետ ես ալ կ’աղաչեմ և կ’փափաքիմ⁴⁴ նախախնամության⁴⁵ որ⁴⁶ պահ մը հրաման տա որ մահն ու կյանքը զինադուլ ընեն և⁴⁷ ես⁴⁸ ալ⁴⁹ տեսնեի՜⁵⁰ տապանին⁵¹ թռչնիկին⁵² և⁵³ գիշերվան⁵⁴ արևին⁵⁵ Աջակցումն⁵⁶... ինչ սրտահարույց⁵⁷ րոպպենե՜ր...

Այդ աջակցումը շանթի ոլ ծաղկի աջակցում մ’է.

Արևն ու տիեզերք զույգ մը նոր երջանիկ պիտի տեսնեն.

Ձեր ճակատագիրը երջանկություն է։

Մարդիկ միայն ձեր վրա նախանձելու չափ զմայլին պիտի։

Դուք ամբիծ եք և զուտ. ով որ ի ձեզ սև ու պղտոր կտեսնե ինքն է սևն ու պղտորր. Նուպարա և Փանոսյանի Սանուց ապագա ուխտն իր առաջին շունչն ու ճաճանչը ի Ձենզ ընդունի պիտի³). Շահնազարս չափ պարտիս սիրել զՓանոսյան⁴) օր մ’ինձ ըսած էիր թեև թե` «Փանոսյան մեկ կողմով ինձ սկզբունք մ’է, ճշմարտություն մ’է, նա մեծ գործող մ’է»: Հոգ չէ նա զիս ալ նախատեց⁵). Հոգ չէ դուք էիք ինձ խրատողը թե Փանոսյան երբ կիրքի ելնե աչքին բիբն ալ լինի, Աստվածն անգամ իր առջև գա, կը’կոխե կանցնի կամ անգի՛ն գնա՛ կըսե. և այս ալ ամեն մարդու բնական է։ ՊԱՌԱԿՏՈՒՄի⁶), ՆՈՐԱՅՐԻ և ԱՐՄԵՆԱԿԻ վրեժն⁷) անշուշտ պիտի մոռնա⁵⁸ զի գերեզմանեն անգին, բարկութեն վերջը⁵⁹ ամեն ինչ ներողություն է։ Ներենք ու ներվինք, եղբա՛յր, սոքա օրհասականի մը վերջին մրմունջներն են. ամեն ինչ անկեղծությամբ պիտի ըսեմ, զի ալ աշխարհե⁶⁰ և խղճես կախում և նկատում չունիմ:

Եղբայր ահա ես կ’իջնեմ կամ⁶¹ մոտ⁶² եմ⁶³ իջնելու⁶⁴ այն սև հատակ անդունդին մեջ` որո անունը գերեզման կ’ըսեն, արդյոք ինչ պիտի ըսեն ինձ գերեզմանեն անգին (Անշուշտ⁶⁵ ահա թշվառ երիտասարդ մը որ աշխարհ եկավ և միայն իր մեռնիլն զգաց ու մեռավ.)

Մեկ քանի պատառ թոլխթերու⁶⁶ վրա արցունքոտ տողեր գրեր եմ⁸), անշուշտ բարեկամքս զանոնք պիտի պատվեն և անոնց արև տեսցնեն պիտի⁶⁷։ Արդյոք Զարգարյանի⁶⁸ հետ խոսեցար վերջի հեղինակած գործույս տպագրության համար⁹)։ Ուշս տարտղնած⁶⁹ է եղբայր իմ։

Մահվան սպանդ մ’են. կ’երթամ առաջի կտրչիմ¹⁰), կը’հավատամ Աստուծո, կը^’հավատամ այն հանդերձյալ ապառնիին. ո՜վ որ կ’հավատա երջանիկն. Աշխարհի մեջ միայն անհավատն ապերջանիկ, հուսահատ և թշվառ է։ Թերևս բարեկամը կամ ընթերցողք զիս միստիգական կամ այլաբանական գտնան⁷⁰ տողերուս մեջ. Արդեն ես ալ այլաբանություն մ’եմ խորհուրդ մ’եմ⁷¹. էությունս է, առումս⁷² այն⁷³ է⁷⁴։

Եղբայր իմ ինչու չ’ես գար, երբ մահճիս քով բարեկամներս կը տեսնեմ, կարծես հուսո և կենաց հրեշտակներ կ’տեսնեմ ։

Գիտեմ քիչ ատենեն պիտի մեռնիմ, արցունքի տեղ դագաղիս վրա երկու խոսք¹¹), հառաչանքի տեղ երկու շունչ աղոթք հոգվույս համար. և վշտի տեղ երկու փունջ ծաղիկ գերեզմանիս վրա. ես ալ մեռած չըլլամ պիտի, միշտ դալար ու կենդանի մնամ պիտի։ Մի՛ տրտմիք կ’աղաչեմ սույն հուսահատ և օրհասական տողերուս:

Ա՜լ ույժ⁷⁵ չմնաց մատներուս վրա. կարծես թե բոլորովին ալ թալկացում⁷⁶ մ’եմ:

Ձեռքերդ կը սեղմեմ գորովանոք և⁷⁷ ներա իմ հարգանց հուսկ ողջույնս կուղղեմ¹²). ծլի՜ք և ծաղկի՜ք.

Ափսո՜ս. այո՛, ա՜հ մ’էր⁷⁸ սկիզբս, վա՜խ մ’եղավ⁷⁹ վախճանս⁸⁰.

երջանիկ եք երջանիկ պիտի ըլլաք և երբ երկինքն ալ երթամ Աստուծո և Հրեշտակաց առջև ձեր երջանկությունը պիտի խնդրեմ. վայելեց՜ք... Մնա՜ք բարյա՜վ Ա՜հ^81. կրկին կ’ողջունեմ զձեզ⁸² երկուքդ⁸³

Եղբայրդ⁸⁴

Պ. Դուրյան

<1871 դեկտ. 10 Սկյուտար>