Ջերմանց Մխիթարութիւն

Մխիթար Հերացի

ԳԼՈՒԽ Ա - Հաւաքումն համառօտ եւ պատմութիւն նախագիտութեան եւ ստածումն բժշկութեան վասն երեք ազգ ջերմերոյն միայն ասացեալ։

Պարտ է ամենայն մարդոյ որ զբժշկական արուեստս `ի հոգս է առել, եւ ունիցի փոյթ բժշկութեան զկատարեալն, որ քննէ աղէկ եւ իմանայ վասն ամենայն ցեղ ջերմանցն գիտութեան։ Եւ զայն պատճառսն որ զօտար ջերմն ընծայեն՝ `ի մարմնոյն `ի զատ պահէ. եւ իւր ջանսն առաւել `ի ջերմերոյն բժշկութեանս առնէ, քան վասն այլ ազգ հիւանդութեանցն։ Եւ ոչ մի փոքր `ի հիւանդութեանցն դիպելոց. զի սակաւ հիւանդութիւնն, յորժամ անփոյթ լինի եւ յամէ, զօրացեալ բազմանայ եւ յաղթէ մարմնոյն։

Արդ վասն ջերմանցն գիտութեան առաւել պէտ առնել արժան է յաղագս երից պատճառանաց։ Իսկ առաջին պատճառն այն է՝ որ ջերմն քան զամենայն ցեղ հիւանդութիւն `ի մարդիկ շատ հասնի. եւ այլ ինքն լինի պատճառ բազում եւ այլ ցեղ հիւանդութեանց։ Եւ երկրորդ պատճառն այն է՝ որ ամենայն ցեղ հիւանդութիւն `ի յանդամ մի լինի կամ `ի յերկուս, կամ `ի սակաւ մասունս մարմնոյն գործեն զցաւն. իսկ ջերմն բովանդակ ընդ ամենայն մասունս մարմնոյն լինի։ Իսկ երկրորդ պատճառն այն է՝ որ ջերմանն սկիզբն `ի սրտէն լինի, եւ `ի սրտէն սփռի `ի ձեռն շնչաւոր երակացն բովանդակ ընդ ամենայն մարմինն։ Ապա պարտ է բժշկաց քննել եւ իմանալ աղէկ, եւ `ի միտ առնուլ վասն երեք ազգ ջերմերոյն նախագիտութեան. նոյնպէս եւ զիւրեանց ստածումն եւ զբժշկութիւնն իմանալ, եւ անսղալ ստածել եւ բժշկել։

ԳԼՈՒԽ Բ - Վասն թէ զի՛նչ է ջերմն եւ զի՛նչ է սահման նորա, եւ ո՛րպէս լինի ջերմն եւ ուստի՛ց ընծայի։

Պարտ է գիտենալ որ ջերմն օտար տաքութիւն է զատ `ի բնութենէն, խառնեալ ընդ բնաւորական տաքութիւնն՝ որ `ի սիրտն։ Առնէ սկիզբն `ի սրտէն, եւ սփռի `ի ձեռն շնչաւոր երակացն ընդ ամենայն մարմինն, որպէս այլ յառաջն ասացաք, եւ խափանէ զբնութեան գործերն։ Եւ են բնութեան գործերն այսոքիկ. ցանկութիւն կերակրոյն եւ ըմպելոյն, կանգնելն եւ գնալն եւ արթնութիւնն, յառնելն եւ նստելն եւ մերձաւորութիւնն, եւ այլ ամենայն բնութեան գործն որ `ի մեզ են։ Թէպէտ եւ ասացաք զբնութեան գործերն՝ որ խափանին `ի ջերմերոյն եւ `ի յայլ ամենայն ցեղ հիւանդութենէ, սակայն ոչ կատարեալ խափանումն, այլ մասնական ինչ. զի մահուամբ միայն խափանին բնութեան գործերն կատարեալ։

Այժմ պատմեմք զորպիսութիւն ջերմանն եւ զիւր գիտութիւնն, որ երեք ազգ են։ Եւ ասացին իմաստասէրքն թէ վասն այնորիկ եղեն երեք ազգ, որ բովանդակ յամենայն մարմնոյն սկսանի. եւ մարմինք մարդկան ընդ երեք բաժանին։ Առաջին բաժինն երեք շունչ են, զոր երեք հոգի անուանեն, որ են հոգի բնութեան, իւր տեղի եւ բնակարան լերդն է. եւ հոգի կենդանութեան, իւր տեղի եւ բնակարան սիրտն է. եւ հոգի զգայութեան, իւր տեղի եւ բնակարան գլխոյն առաջի փորոքն է։

Եւ երկրորդ բաժինն գիջութեներն, զոր հոռոմն իլն անուանէ, եւ տաճիկն խլթ, որ թարգմանի չորս նիւթ կամ չորս ենթակայ, որ են արիւն եւ մաղձն, պալղամն եւ սավտայն։ Իսկ երրորդ բաժինն չոր եւ պինտ անդամունքն են, որք եւ ոսկերքն եւ ջիլքն, կապքն եւ լարքն, կակուղ եւ խռճտամն ոսկերքն, զերդ զբիճին գլուխն, եւ կողերուն ծայրքն, եւ խռչակին հլունքն, եւ այլ զոր նման է սոցա։

Իսկ այն ազգ ջերմն, որ պատճառն յերեք հոգիքն լինի, միօրեայ ասեն. զի իւր թուականն մի օր է։ Եւ զչորս ժամանակսն հիւանդութեանցն, որ են սկիզբն, եւ յաւելուլն, եւ կատարելն `ի լման որ դադարի միացեալ, եւ պակասելն օր ըստ օրէ, եւ զիւր բուրհանն՝ `ի նոյն օրն առնէ, եւ արձակի `ի քսանուչորս պահն։ Իսկ այն ազգ ջերմն որ պատճառքն գիճութիւնքն լինին, որք են չորս նիւթն, բորբոսային ասեն. զի յորժամ բորբոսն `ի ներքս `ի յերակսն լինի `ի յարեն՝ `ի յար եւ `ի սուր եւ այրեցող ջերմանն, հումայի մուհրիղայ կասեն. ապա թէ դուրս յերակացն բորբոսին, այն են նոպայով ջերմերն։

Իսկ այն ազգ ջերմն որ պատճառն չոր եւ պինտ անդամունքն լինին, հոռոմն լխթկօն ասէ, եւ տաճիկն դեկ, որ թարգմանի հալեւ մաշ. եւ այլ ոմանք սեղմ ասեն. եւ Հայք բարակ ասեն։ Եւ ինքն երեք ցեղ լինի մի քան զմի դժար, եւ յետինն մահարար. եւ հաստատին նոքա յերեք բնաւորական գիճութիւնքն. զի մարմինք մարդկան չորս բնաւորական գիճութիւնք ունին. մէկն չորս նիւթն են, եւ զերեքն այլ `ի յետոյ պատմեցից օգնականութեամբն Աստուծոյ։

Այլ Գաղիանոս վասն երեք ազգ ջերմերոյն գիրքն, յառաջին մակալաթն՝ որ է ճառ՝ ասէ, եթէ աղէկ իմացիր եւ `ի միտ առ, յորժամ առնուն ջերմն ջուր եւ արկանեն `ի հով պուտուկ, անպատճառ տաքնայ հով պուտուկն `ի ջերմ ջրէն. ապա թէ առնուն հով ջուր եւ արկանեն `ի տաք պտուկ, նոյնպէս տաքնայ հով ջուրն `ի տաք պուտուկէն. օրինակ է պուտուկն չոր եւ պինտ անդամոցն. իսկ ջուրն գիճութեանցն, որք են չորս նիւթքն։ Յորժամ տաքնայ չոր եւ պինտ անդամունքն, տաքցնեն զչորս նիւթն, որ է արիւնն եւ մաղձն եւ պալղամն եւ սավտայն. նոյնպէս թէ տաքնայ չորս նիւթն, տաքցնեն զչոր եւ զպինտ անդամունքն։

Այլ այն ցեղ ջերմն որ `ի յերեք հոգիքն լինին, չունի օրինակ որ `ի յինքն `ի նման լինի ամենայն դիմօք. բայց վասն այնոր որ երեւնայ եւ ընդ գիտութեամբ անկանի, ա՛ռ `ի միտ օրինակ զդարբնի փուքսն, որ երբ `ի յինքն քաշէ զբնիկ տաք օդն, անպատճառ տաքնայ փուքսն `ի յայն տաք օդոյն։ Այլ օրինակ խիստ `ի նման յայտ իրացդ `ի բնութիւն՝ եթէ `ի միտ առնուս աղէկ եւ գիտանաս որ երբ `ի յայն փուքսն գիճութիւն լինի արգելած, մանաւանդ տեսանես մտօքդ որ ճանապարհն մտանելոյն եւ ելանելոյն նեղ լինին, եւ չկարէ անցանել ընդ ինքն այն արգիլած գիճութիւնքն որ `ի փուքն կենայ, բայց հողմն անցանի։ Այս օրինակս խիստ նման է մարդկային բնութեան գործոյն. զի օդոյն էութիւնն որ խառնեալ է ընդ արեանն եւ ընդ ամենայն շնչաւոր երակսն, նոյնպէս եւ սիրտն, զի՛նչ է պակաս քան զդարբնի փուքսն։

Այլ բժշկական վարդապետքն նմանեցուցին զմարմին մարդկան `ի բաղանիսն. զի բաղանիքն յերեք իրոյ կատարի, որ են որմունքն, ջուրն եւ օդն. նոյնպէս եւ մարմինք մարդկան յերեք իրաց են շինեալ, մինն չոր եւ պինտ անդամունքն են, զոր այլ `ի յառաջդ ասացաք. եւ երկրորդն գիճութեներն են, զորս չորս նիւթ անուանեն կամ չորս ենթակայ, որք են արիւնն եւ մաղձն, պալղամն եւ սավտայն. եւ երրորդն երեք շունչ են, զոր երեք հոգի անուանեն. հոգի բնութեան, հոգի կենդանութեան, եւ հոգի զգայութեան։

Նոյնպէս եւ ջերմն երեք ազգ են. մինն բնակի `ի յերեք հոգիսն. եւ երկրորդն բնակի `ի չորս նիւթն. եւ երրորդն բնակի `ի չոր եւ `ի պինտ անդամունսն. որպէս այլ `ի յառաջդ ասացաք կարգաւ մի ըստ միոջէ։ Նմանեցուցին իմաստասէրքն զբաղանեաց շինուածն `ի չոր եւ `ի պինտ յանդամունքն. իսկ զջուրն `ի գիճութիւնքն, որք են չորս նիւթն. իսկ զօդն `ի յերեք շունչն, զոր անուանեն երեք հոգի։ Զի որպէս բաղանեացն այլ է շինուածն եւ այլ ջուրն եւ այլ օդն, բայց յորժամ մինն `ի նոցանէ առաւել ջերմանայցեն՝ ջերմացուցանէ եւ զայլ եւս երկուսն. նոյն օրինակաւդ տես եւ զջերմն `ի մարմինք մարդկան, եւ ընդ մարմնոյն շինուածոցն հետեւ `ի ջերմն. որպէս շինուածք մարմնոյ այլ եւ այլ են, նոյնպէս եւ ջերմն այլ եւ այլ լինի։ Այս էր զոր ասացաք կարճառօտ ջերմերոյն զորպիսութիւն օգնականութեամբն Աստուծոյ։

Վասն թէ ուստի՛ց ընծայի ջերմն։

Արդ սկիզբն առնեմ օգնականութեամբն Աստուծոյ եւ ասեմ կարճառօտ եթէ ուստից ընծայի ջերմն։ Ընծայի ջերմն յարտաքուստ պատճառանաց. երբեմն ներքսէ։ Եւ արտաքուստ պատճառն լինի, զերդ առաւել `ի ջերմ օդոց, կամ խիստ ցրտոյ, կամ լուանիլն ծծմի ջրով, կամ շպլեղի ջրով, եւ այլ ամենայն ցեղ փոթոթային ջուր որ նման են նոցա։ Իսկ ցներքսէ պատճառն լինի, որպէս տրտմելն կամ `ի սիրտ ելնելն կամ սգալն կամ հոգալն կամ ամաչելն կամ ահ եւ երկեղն կամ ցանկութիւնն կամ նախանձն, եւ այլ ամենայն ինչ որ նման է նոցա։ Կամ `ի տաք կերակրոց եւ `ի տաք ըմպելեաց, զոր յաճախեն մարդիկ։ Եւ այս բաւական է կարճառօտ եթէ ուստից ընծայի ջերմն։

Այժմ սկիզբն առնեմք օգնականութեամբն Աստուծոյ եւ ասեմք զերեք ազգ ջերմերն ուրիշ ուրիշ. եւ սկսանիմք `ի միօրեայ ջերմանէն, զի ինքն շատ լինի, եւ իւր պատճառն դիւրին է, նոյնպէս եւ իւր ստածումն եւ բժշկելն դիւրին լինի. եւ այլ որ ինքն լինի պատճառ այլ եւս երկու ջերմերոյն։

ԳԼՈՒԽ Գ - Պատմութիւն եւ նախագիտութիւն միօրեայ ջերմանն, որ կոչի ափիմեռօս։

Այն ազգ ջերմն որ կոչի ափիմեռօս, եւ տաճիկն հումմայի եաւմիայ ասէ, որ թարգմանի միօրեայ ջերմն, զայս անունս առին `ի ծովային կենդանւոյ միոյ։ Քանզի ասացին բնութեանց իմաստասէրքն, եթէ կենդանի մի կայ `ի ծովն, `ի յորում աւուր ընծայի՝ `ի նմին աւուր մեռանի. եւ տեսին բժշկական վարդապետքն զայս ջերմանս զմնալն մի օր, որ է քսանեւչորս պահ, վասն այնորիկ անուանեցին զսա այն կենդանւոյն անուամբն, որ է ափիմեռօս։

ԳԼՈՒԽ Դ-Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն `ի տաք կերակրոց ընծայի։

Միօրեայ ջերմն որ պատճառն `ի տաք կերակրոց ընծայի. գիտացիր որ այս պատճառս շատ գլխացաւութիւն բերէ, եւ բերանոյն չորութիւն եւ ծարաւ. երեսացն եւ աչացն գոյնն կարմիր լինի. զի գլուխն `ի լի լինի տաք պուխարով, որ է տաք շոգիք։ Ապա պատեհ է տալ մուզ նռան ջուր, եւ սրքնճուպին որ շաքարով լինի արարած, կամ ազոխի ջրով, կամ ճուլլապ հով ջրով, եւ ա՛րկ `ի վերայ գլխոյն `ի հով ձիթերոյն։

Իսկ այս հիւանդութիւնս շոյտ յաղթէ լերդին. զի այս `ի ջերմս շատք իմանան սակաւ տաքութիւն `ի լերդն. ապա երբ ջերմն թողու, պարտ է ըմպելիք տալ զոր օգտակար են լերդին, զերդ դդմի ջուրն, եւ տապաշիրի կուրսն նռան ջրով կամ սրքնճուպինով. եւ զկերակուրն պարկեշտ առնել, զերդ դդում եւ թախտ եւ վլիտօն որ է ծմելն, խիարին եւ կօդային մէջն, եւ այլ որ նման է այսոց։ Եւ երբ թողու ջերմն, եւ լերդն տաքութիւն մնայ, ապա `ի վերայ լերդին սանտալի եւ վարդի կամ քաֆուրի սպեղանի դիր, պզրկատունի տերեւին ջրովն եւ հնդիպէի ջրովն. եւ զայս զոր `ի վերոյ ասացի `ի ջերման խստութիւն `ի բան տար, եւ հոտոտալ տուր `ի վարդն եւ `ի մանուշակն եւ `ի նոնոֆարն։ Եւ այս բաւական է ստածումն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն `ի տաք կերակրոց լինի. եւ օգտակար է թէ Աստուած կամի։

ԳԼՈՒԽ Ե -Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն `ի տաք արեւէ լինի, կամ `ի սամում օդէ եւ `ի տաք տեղեաց։

Իսկ ում այս ջերմս հանդիպի, գլուխն տաքնայ եւ կաշին գլխոյն. եւ գլուխն այլ աւելի տաքութիւն լինի քան յայլ մարմինն. զի այս ջերմս `ի գլուխն աւելի հասանի քան `ի սիրտն։ Այս ցաւուս թէզով ճար արա, թէ չէ սքթայ կանէ։

Պատեհ է զայս հիւանդս `ի հով տուն պահել, յոր ցանած լինի հով ջուր. եւ `ի հովային ծաղկունքն հոտոտալ տալ. եւ այլ խնծորի ջուր եւ մսի ջուր եւ վարդի ջուր եւ սանտալ եւ քաֆուր. զայս ամենայն յիրար խառնէ եւ հոտոտալ տուր։ Եւ երբ խաղղի ջերմն, արկ `ի վերայ գլխոյն եղկ ջուր, յոր եփած լինի չոր մանուշակն եւ վարդ եւ բաբունիճ, եղարկեալ ած `ի վերայ գլխոյն մանուշակի ձէթ եւ լիլուփարի ձէթ, վարդի ջուր. եւ պատրաստ կալ յամենայն `ի տաք եւ `ի չորային իրաց. օգտակար է կամօքն Աստուծոյ։

Էհաննայ ասէ `ի նոյն պատճառքդ եւ `ի նոյն նշանքդ, եթէ երբ մարմնոյն խառնուածքն տաքնայ `ի տաք օդէ կամ `ի տաք արեւէ կամ `ի տաք բաղանեաց, իւր նշանն այն է՝ որ մարմինն եւ իւր շօշափելիքն տաք լինի, եւ գլուխն ցաւի, երեսացն գոյնն կարմիր լինի, եւ մաճասին երակն բարակ եւ շոյտ լինի։ Ապա դեղ զայս արա. ա՛ռ սակաւմն քացախ եւ վարդի ջուր եւ վարդի ձէթ, յիրար խառնէ եւ զգլուխն այնու օծանէ. եւ ա՛ռ քթան կտաւ եւ `ի դեղդ թաց, եւ `ի վերայ գլխոյն դիր. օգտակար է։ Եւ երբ ջերմն `ի վճար գայ, `ի բաղանիս մտո, եւ զգլուխն այս ջրովս ծեփէ. զի փորձով օգտակար է։

Նշանք ջրին այս է. ա՛ռ մանուշակ եւ լիլուֆար եւ պապունիճ, յամէն մէկէ մասն մի. զայս ամենայն անուշ ջրով եփէ՝ մինչեւ ջուրն զդեղերուն ուժն յինքն առնու. ապա `ի բաղանիս մտո, եւ այս ջրովս ծեփէ, եւ յամենայն `ի տաք իրաց պատրա՛ստ կալ, օգտակար է։ Մասուային որդին ասէ, թէ որ `ի բաղանիսն զմարմինն տաք ջրով լուանայ, եւ երբ `ի բաղանեցն ելանէ, գարեջուր խմէ իսպիտակ շաքարով, եւ կարմիր մաշի մուզաւարայ ուտէ նշի ձիթով, կամ նռան մուզաւարայ դդմի եւ նշի ձիթով, եւ յետ կերակրոյն `ի քուն լինի։ Ապա եթէ առնու վարդի ձէթ, ձիւնով կամ պաղով հովացնէ, եւ `ի վերայ գլխոյն դնէ, նոյնպէս եւ զկուրծսն իւրովն օծանէ։ Եւ ջուր զոր խմէ, հով թող խմէ. ապա թէ `ի բաղանիսն եղկ ջրով աւազան մտէ եւ շուտ ելանէ, խիստ օգտակար է. մանաւանդ թէ զմարմինն վարդի ձիթով եւ մանուշակի ձիթով հովցուցած օծանէ, եւ `ի տաք կերակրոց պատրաստ կենայ, `ի հով եւ `ի գիճային կերակուրքն յարենայ, եւ ամենեւին `ի դատմանէ պատրաստէ, եւ զմարմինն հանգիստ պահէ. եւ այս բաւական է եւ օգտակար օգնութեամբն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ Զ - Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն `ի ցրտոյ լինի։

Իսկ այս ջերմս որ ընծայի `ի խիստ ցրտոյ, ցամաքեցնէ զմարմինն, եւ խիստ չորացնէ. եւ այս ջերմանս տէրն `ի գլուխն ծանրութիւն իմանայ, եւ իւր մաճասին երակն փոքր եւ `ի յար լինի, եւ գոզին գոյնն դէպ `ի սպիտակ լինի. զի ցուրտն `ի գոզին եփելոյ տեղին լինի հասել. եւ երեսացն գոյնն չիլինի կարմիր, մանաւանդ դէպ `ի սպիտակն լինի. ապա աստ չէ պարտ շտապել, եւ ձիթերովն զնորա գլուխն եւ զմարմինն օծանել. քայլել յետ այն՝ որ խաղաղել լինի ջերմն. բայց զգլուխն `ի վերայ այս շոգւոյս ունել պարտ է. ա՛ռ մարզանկուշ եւ բաբունիճ եւ նամամ. զայս զամէնս եփէ ջրով, եւ զգլուխն `ի վերայ շոգւոյն կալ։ Բայց յորժամ խաղաղի ջերմն, ապա `ի բաղանիս մտո, եւ տես որ չօծանես զմարմինն ձիթով, որ չիխցկի գաղտ շնչահանքն, ձիթին ղորկութեամբն չիբռնես. եւ երբ քրտնի, ապա օծէ զմարմինն խիրի ձիթով, եւ մարձէ աղէկ. կամ օծնէ կասլի ձիթով կամ բաբունիճի ձիթով, կամ մէկ մի `ի յայն ձիթերոյն որ բանան զգաղտ շնչահանքն. եւ ապա մտո յաւազան որ ջուրն քաղցր լինի եւ եղկ, եւ յամեցո պահ մի։ Բայց տե՛ս աղէկ որ չիվատուժի հիւանդն։

Եւ երբ ելանէ `ի բաղանեացն, սակաւ մի համբերէ, եւ ապա տո՛ւր կերակուր խաշոյ՝ որ յուլոյ մսէ լինի զուգած, կամ գէր հաւու ձագ մատղաշ. եւ տուր ըմպելոյ անուշահոտ գինի, կամ այլ ըմպելի որ զգինւոյ գործն կարէ առնել. եւ հանդերձով եւ ծածկելով տաք կալ զինքն, եւ հոտոտալ տուր `ի յանուշահոտ ծաղկունքն, զերդ խիրին եւ նռճէսն եւ մարզանկուշն եւ թուրինճն. եղկալէ, օգտակար է օգնութեամբն Աստուծոյ։

Գաղիանոս ասէ `ի նոյն պատճառք եւ `ի նոյն նշանք, երբ խիստ ցուրտն յաղթէ մարմնոյն, հանէ զմարմնոյն խառնուածքն `ի միջավայր չափաւորութենէ. եւ այս լինի `ի ցուրտ օդէ, կամ `ի ցուրտ ջրոյ լուանալոյ զմարմինն։ Եւ իւր նշանն այս է՝ որ մարմնոյն կաշին խոշոր լինի, եւ տաքութիւնն `ի մարմնոյն շօշափելիքն պակաս լինի, եւ մաճասին երակն շոյտ լինի, եւ լինի որ գոզն սպիտակ գայ։

Եւ իւր ստածումն այն է՝ որ զմարմինն աճըռել տաս մինչեւ ջերմանն սրութիւնն խաղաղի. ապա `ի բաղանիս մտէ որ քրտնէ. եւ առնու խիրի ձէթ եւ պապունիճի ձէթ, եւ զմարմինն աղէկ օծանէ. եւ յետ այնոր զեղկ ջուրն `ի վերայ մարմնոյն չափէ, եւ ապա սաւանով ծածկէ եւ `ի դուրս գայ, եւ պառկելով հանգչի։ Հետ այնոր կերակուր թեթեւ եւ պարկեշտ կերակրի, զերդ հաւու ձագ որ պարկեշտ համեմնով եփած լինի. տուռայճ եւ թորու, որ է ափասիանոս, եւ այլ զոր նման են սոցա. եւ ըմբելոյ պարզ եւ անուշահոտ գինի տուր։ Ապա թէ չօգտէ, զնոյն ստածումնդ դարձեալ արա. օգտակար է Աստուծով։

Ի նոյն պատճառ եւ `ի նոյն նշանքդ Մասրճուայն ասէ, եթէ իւր առաջի ստածումն այն է, որ տաք հանդերձով զմարմինն աղէկ ծածկէ, մինչեւ մարմինն աղէկ քրտնի. ապա `ի բաղանիս մտէ, եւ զմարմինն տաք ջրերով լուանայ. ապա թէ առնուս մարզանկուշ եւ սամիթ եւ սիսամբար, ջրով եփես, եւ զմարմինն եղկացնելով լուանաս, շատ օգտակար է։ Եւ երբ `ի բաղանեացն ելանէ, ա՛ռ սամթի ձէթ եւ խիրի ձէթ կամ պապունիճի ձէթ, եւ զգլուխն օծանէ, շատ օգտակար է։ Եւ երբ `ի բաղանեացն ելանէ եւ `ի անուշահոտ իրվին հոտոտայ, եւ ըմպելին սպիտակ եւ անուշահամ գինի ըմպէ, օգտակար է։

Ապա եթէ պատճառն ցուրտ ջրոյն լուանալոյն լինի, իւր ստածումն այն է՝ որ `ի տաք ջուրն աւազան մտանէ. եւ յորժամ ելանէ, զմարմինն աղէկ ծածկէ, եւ `ի քուն լինի որ քրտնի. եւ զմարմինն տաք ձիթերով աղէկ օծանէ, եւ `ի հովային կերակրոյ պատրաստ կենայ. եւ այդ բաւական է, եւ օգտակար է կամօքն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ Է - Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն `ի փոթոթ ջրոյ լուանալոյն լինի։

Այս ջերմս լինի յորժամ `ի մարդն լուանվիլ ծծմի ջրով, եւ իւր կաշին խիստ չորանայ, աւելի քան զայն որ պատճառն `ի ցրտոյ լինի։ Այնոր եղեւ նորա մարմնոյն չորութիւնն, որ բնական մարմնոյն տաքութիւնն փախեալ է `ի ցրտոյն եւ `ի ներքս հաւաքեալ։ Իսկ սորա կաշուն չորութիւնն վասն այնոր եղեւ, որ գործեցաւ տըտպելով, զերդ զգործած կաշին գխտորով կամ նռան կեղեւով. եւ երբ զձեռդ `ի վերայ մարմնոյն դնես, մինչեւ շաղնայ, ապա յարձակի եւ բացւի գաղտ շնչահանքն, եւ ելանէ իւրմէն մասն ինչ շոգի, զոր արգելեաց ջուրն՝ իւր տտպայորութեամբն զգաղտ շնչահանքն խցկելով։ Եւ իւր երակն `ի թաշանուճի նման լինի, եւ քան զնոցա երակն՝ որ պատճառն `ի ցրտոյ լինի, այլ փոքր եւ այլ սուր լինի `ի փոթոթային ջրոյն խիստ տըտպելոյն. եւ իւր գոզոյն գոյնն սպիտակ լինի եւ նօսր։

Ապա թէ ասէք, թէ է՞ր լինի մաճասն փոքր եւ սուր, կամ գոզին գոյնն սպիտակ. մանաւանդ պատեհ էր որ մաճասին երակն մեծ լինէր եւ լայն. եւ գոզին գոյնն խիստ դեղին եւ եփած, զի տաքութիւնն `ի ներքս հաւաքեցաւ եւ վառեաց զջերմն։ Տամք այնպիսուն պատասխանի այսպէս. եթէ մաճասին երակն վասն երկու պատճառաց լինի փոքր եւ սուր. մէկն պատճառն այն է՝ որ ներքսի անդամունքն որ զմաճասին երակն այրնեն տետպինտ `ի դրուց անդամոցն տետ պելովն. եւ երկրորդ պատճառն այն է՝ որ բնական տաքութիւնն `ի գաղտ շնչահանացն `ի խցկելոյն `ի ներքս լինի արգելած, եւ չունի տեղի որ ընդարձակի։ Ապա արգիլի բնութիւնն, `ի ներքս հաւաքի եւ չկարէ սփռել ըստ սովորութեանն իւրոյ։

Նոյնպէս եւ վասն գոզին սպիտակութեանն երկու պատճառք են. մէկն այն է՝ որ բնութիւնն արգիլեցաւ `ի շոգերոյն `ի ներքս արգիլելոյն, նա բնութիւնն զբաղեցաւ ընդ այն, եւ մնաց `ի գոզոյն եփելոյն եւ `ի գոյնն տալոյն. եւ երկրորդ պատճառն այն է՝ որ երբ խցկին մարմնոյն գաղտ շնչահանքն ջրին փոթոթութեամբն, նա բազմանան գիճութիւնքն, եւ չգտանեն ելք ոչ քրտամբք եւ ոչ դրուց օդոյն առնելովն. ապա շատանայ գոզն եւ ոչ կարէ բնութիւնն եփել եւ ոչ գոյնն տալ եւ ոչ գալ `ի յայն տեղին. զի անպարապ էր `ի շոգերոյն յարգիլմանէն եւ `ի գոզին շատութենէն։ Զի զնոյն տեսանեմք `ի ձմերանի աւուրքն երբ խիստ ցուրտ լինի, որ բնական տաքութիւնն `ի ներքս լինի արգիլած, `ի խիստ ցրտուն կամ ընդ շնչոյն առնուլն լինի այդ։ Ապա հիւանդանայ եւ ներքսի անդամունքն եւ զնոյնդ առնեն, որպէս ասացաքդ։

Այլ իշխան անդամունքն, զի սիրտն եւս եւ լեղին եւ լերդն վտանկին `ի յայդ ջերմանդ `ի գոլոշեացն, որ `ի վեր ելանէ կամ `ի ներքս հաւաքի, առաւել քան `ի յայն ջերմանն՝ որ պատճառն `ի ցրտոյ լինի. մանաւանդ ուղեղն, զի շոգիքն յինքն վերանան. ապա պատեհ է մեզ այսպէս այրնել իւր ստածումն եւ բժշկութիւնն։ Եւ իւր ստածումն եւ բժշկութիւնն զերդ այն ջերմանն լինի, որ պատճառն `ի ցրտոյ եղաւ։

Բայց այս ջերմանս տէրն պատեհ է որ `ի բաղանեացն յօդն այլ աւելի յամէ քան զմէկայլ ցեղ ջերմանս տէրն որ `ի ցրտոյ եղաւ. այլ `ի յաւազանն թող չյամէ շատ, զի գիճութեներն արգիլած են `ի ներքս `ի մարմինն. եւ այլ որ չունի ինք կարիք `ի յաւազանն քան զկաշոյն մեկնելն միայն, զոր `ի յիրար զսպեցաւ `ի փոթոթային ջրոյն։ Իսկ չորային ձիթերովն մի՛ օծաներ զմարմինն, եւ զկերակուրն պակաս տուր եւ պարկեշտ եւ միջավայր՝ որ է մհղթսիլ, որ են յաւելուածք. զի փատլան `ի ներքս `ի մարմինն արգիլած կան, որ չելանեն `ի գլուխն եւ ահոկեն ուղղոյն։ Եւ այդ կարճառօտս բաւական է։

Այլ Գաղիանոս ասէ `ի նոյն պատճառքդ, եթէ այս ջերմանս պատճառն `ի մարմնոյն գաղտ շնչահանացն լինի, կամ `ի յաղտէ կամ յանլուացութենէ կամ `ի յարեգականն `ի յայրելոյ եւ կամ փոթոթային ջրով լուանալոյ զմարմինն, կամ `ի հաստ յաւելուածոց որ լնու զմարմինն. եւ իւր չարութիւնն `ի հոգի զգայութեանն հասանի. եւ այս ջերմս ընծայի եւ յառաջ գայ։ Եւ իւր նշանն այս է՝ որ մաճասին երակն փոքր լինի, եւ քիրտն չլինի, եւ անդամունքն քաշած լինի։ Եւ այնոր նշանն որ `ի հաստ նիւթէ լինի այս է՝ որ ամէն մէկ `ի չորից նիւթիցն զիւր նշաննին `ի մարմինն ցուցանեն. զոր լինի այս որ յիշել կամիմք զչորս նիւթքն, որք են արիւնն, պալղամն, մաղձն եւ սաւտայն։

Իսկ այն պատճառն որ `ի մարմնոյն լիութենէն լինի, իւր ստածումն այս է՝ որ յառաջ երակ առնու, եւ հետ այնոր `ի բան տանել զայն իրվին՝ որ զմարմնոյն զգաղտ շնչահանքն բանան, եւ զերակսն սրբեն, զերդ սրքնճուպինն հնդանօք եղրդական ջրով, եւ ըռազիանի ջրով խառնեալ խմելոյ տուր, եւ կերակուր փերճոկած գարի եփած տուր շաքարով։ Ապա հետ այսոր տե՛ս եթէ ջերմն եփեցաւ եւ պակասեցաւ, եթէ ոչ. ապա թէ եփեցաւ, եւ իւր նշաննին երեւեցաւ `ի գոզն եւ `ի մաճասին երակն, դարձեալ զնոյն ստածումնդ `ի բան տար։

Եւ երբ իմանաս որ ջերմն `ի վճար երեկ, զհիւանդն `ի միջավար բաղանիս տար, որ ոչ տաք լինի եւ ոչ հով։ Ապա ա՛ռ բակլայի ալուր, եւ շուշան ծաղկի տակ, եւ զրեւանդ. զայս ամէնս աղա՛ եւ մաղէ եւ ընդ մարմինն շփէ յուշիկ յուշիկ։ Ապա թէ գիտենաս որ բաղանիսն ահոկեաց, եւ զիւր ահոկն ցուցանէ առ հիւանդն, շուտով հան `ի բաղանեացն զհիւանդն։

Եւ երբ գիտենաս որ հիւանդութեանն գլուխքն չէ `ի յայն իրացն որ բաղանիքն արձակէ, մի՛ տաս կերակուր քան զփերճոկած գարին եփած նօսր, եւ ընկեա՛ `ի յինքն կարօսի հունդ։ Ապա յետ երկու աւուրն դարձեալ `ի բաղանիս մտո. եւ տես եթէ բաղանիքն օգտէ, գիտացիր որ հիւանդութեան գլուխքն կայ եւ արձակի, եւ ցուցանէ հիւանդին առողջութեան եւ բարւոյ նշան։

Ապա թէ դարձեալ բաղանիքն ահոկէ, գիտացիր որ հիւանդութեանն գլուխքն կայ եւ արձակէ, բորբոսային է. ապա տե՛ս թէ որ եւ `ի չորից նիւթոցն ո՛րն բորբոսեցաւ եւ զհիւանդութիւնն արար. եւ զայն սրբէ `ի մարմնոյն լուծմամբ, զերդ որ զկնի այսոր յիշել կամիմք զամէն մէկ ուրիշ ուրիշ օգնականութեամբն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ Ը - Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն `ի յերեք հոգւոյն դատմանէն լինի։

Որ է՝ հոգի բնութեան եւ հոգի կենդանութեան եւ հոգի զգայութեան, եւ իւր նշանն այս է որ մարդն ինքն ընդ ինքն զրուցէ, ցնորի եւ թուագարի։ Եւ այլ լինի պատճառ հոգալն եւ տրտմելն, ահ եւ երկիւղն, եւ սիրտ ելնելն, եւ նախանձն եւ ցանկութիւնն։ Ապա պատեհ է հարցանել զհիւանդն եւ գիտենալ եթէ `ի յայս պատճառանացդ, զոր յիշեցաք, յորո՞յ եղաւ ջերմն. եւ իմանաս զնշանքն զամէն մէկ ուրիշ ուրիշ, եւ բժշկէ։

Որ `ի սիրտ է ելել՝ անուշացո եւ հանդարտացո. եւ որ տրտմել է՝ սրտահեշտացո եւ ուրախացո. եւ որ հոգս ունի՝ փարատէ զհոգսն եւ անհոգացո. եւ որ վախեալ է եւ երկիւղ ունի՝ ամեհէ եւ աներկիւղացո. եւ զամէն մէկի պատճառ իւր հակառակաւն բժշկէ։ Զերդ որ մեծ իմաստասէրն Բագարատ ասաց, եթէ հիւանդութիւն՝ իւր հակառակովքն բժշկի. իսկ ողջնութիւնքն՝ իւր նմանեօքն պահի։ Այլ մեք ցուցանեմք զամէն մէկի բժշկութիւն ուրիշ ուրիշ օգնականութեամբն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ Թ - Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն `ի սիրտ ելնելոյն լինի։

Իւր նշանն այն է, որ երեսն կարմիր լինի, մէջ ընդ մէջ եւ ժամ ժամ դեղին դառնայ։ Կարմրութեան պատճառն արեանն եռալն է՝ որ շուրջ զսրտովն կայ. եւ արեանն եռալոյն պատճառն քինախնդիր լինելն է առ տրտմեցուցիչն։ Իսկ դեղնութեան պատճառն այն է՝ որ արիւնն `ի ներքս հաւաքի `ի սիրտն, ոխս եւ սուգ առնէ վասն քինախնդիր լինելոյն. եւ վասն այդր պատճառանացդ արիւնն վայր մի եռայ եւ `ի դուրս գայ, եւ վայր մի `ի ներքս հաւաքի։ Եւ իւր նշանն այս է՝ որ աչքն կարմրի եւ բարձրանայ. եւ մաճասին երակն մեծ լինի եւ պինտ. մեծութեանն պատճառն ուժն է որ աղէկ կայ. եւ պնտութեանն պատճառն որ բնական տաքութիւնն `ի դուրս ելանէ եւ պնդի։

Եւ իւր ստածումն այս է, որ ամենայն դիմօք անուշացնես եւ խաղաղես զսիրտն. եւ `ի գինւոյ պատրաստել, մանաւանդ `ի հին գինւոյ, զի շուտ ելանէ `ի վեր `ի գլուխն. եւ նոյնպէս `ի յամենայն ցեղ տաք կերակրոց պատրաստ պահել, որ չվառի բնական տաքութիւնն. եւ `ի բաղանեաց պատրաստ կալ, որ չբորբսի յաւելուածքն `ի մարմինն, որ է նիւթն. զկերակուրն հով եւ գիճային տուր։ Ապա թէ գինի տաս, սակաւ եւ շատ ջրախառն տուր. եւ զքո զամենայն ջանք վասն սրտին արա՝ որ անուշացնես զսիրտն եւ խաղաղեցնես զտրտմութիւն, խօսիւք եւ կատակով եւ այլ ամենայն դիմօք զբաղեցո. օգտակար է օգնականութեամբն Աստուծոյ։ Մասրճուայն ասէ `ի նոյն պատճառքդ, թէ այս ջերմս ընծայի `ի հոգւոյն առաւել շարժելոյն ցներքսի մարմնոյն դէպ `ի դուրս՝ վասն բնութեան զօրութեանն. զի գումարի `ի ժամ տրտմութեանն։ Եւ իւր նշանն այս է, որ աչքն `ի յիր բնական գոյնէն փոխի եւ `ի դուրս բարձրանայ. եւ երեսացն գոյնն խիստ կարմրի. եւ լինի որ երեսն այտոյց առնու. եւ գոզն կարմիր դառնայ։

Եւ իւր ստածումն այն է, որ եղկ ջրով `ի յաւազանն մտէ, եւ ճուլապ հով ջրով խմէ։ Ապա ա՛ռ սպիտակ սանտալ եւ քաֆուր եւ վարդի ջուր. զայս ամէնս յիրար խառնէ, հա՛ր աղէկ, եւ `ի վերայ գլխոյն դիր։ Խմելու քաղցր եւ թթու նռան ջուր տուր. եւ կերակուր հով եւ գէճ տուր, նշի ձիթով եւ շաքարով. եւ ամենեւին գինի մի՛ տար. եւ զբաղեցո կատակով եւ ուրախարար խօսիւք. օգտակար է։ Մուհամատ Զաքարիայն ասէ. յորժամ `ի յեղկ ջրոյն ելանէ `ի հով ջուր նստի, եւ ընդ մտելն՝ շուտով ելանէ, եւ զայլ ստածումնդ զոր ասացաք `ի բանի պահէ. եւ հանապազ `ի վարդի ջուրն եւ `ի քաֆուրն հոտոտալ տուր, եւ `ի յար ընդ քուն լինելն զբաղի, զի օգտակար է։

Սահակ ասէ, թէ իւր ստածումն այն է՝ որ երբ `ի տրտմութեանն սրութենէն հանգչի, `ի բաղանիս մտո եւ `ի կիսեղկ ջրով յաւազան մտէ, եթէ ձմեռն լինի. ապա թէ ամառն լինի եւ օդն տաք, զմարմինն հով ջրով աղէկ լուա՛։ Եւ `ի յանուշահոտսն հոտոտայ, մանաւանդ եթէ հով եւ գէճ լինի, զերդ զմանուշակն եւ `ի նինոֆարն եւ քաֆուրն, եւ այլ ամենայն իրք որ նման է նոցա։ Եւ խմելու ճուլլապ տուր սառամբ հովցուցած. եւ կերակուր հով եւ գիճային տուր. զերդ դդմով մուզավարայն ազոխի ջրով եւ նշի ձիթով, եւ նռան մուզաւարայ, եւ մանտր ձուկն թաժայ՝ նշի ձիթով տապկած. եւ զայդ կերակուրդ յար `ի բան պահէ. եւ `ի տաք կերակրոց եւ `ի չորային եւ `ի գինւոյ պատրաստ կալ. եւ շատ քուն լինելն օգտակար է, եթէ Աստուած կամի։

ԳԼՈՒԽ Ժ - Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն հոգսն եւ տրտմութիւն լինի։

Պարտ է գիտենալ որ հոգսն եւ տրտմութիւնն յայլ եւ այլ տեղեաց լինի. զի միօրեայ ջերմն՝ որ պատճառն `ի հոգալոյն լինի, այն `ի զգայական հոգւոյն ընծայի։ Իսկ որ պատճառն `ի տրտմութենէ լինի, այն `ի հոգւոյ կենդանութենէն ընծայի. թէպէտ եւ ընկերութեամբն ունին ընդ իրար։ Այլ հոգսն լինի երբեմն յահէ եւ երկիւղէ, եւ երբեմն յուրախութենէ եւ խնդալոյ։ Ապա այն հոգսն որ `ի յահէ լինի եւ յերկիւղէ, իւր նշանն այս է՝ որ չորացնէ զմարմինն, եւ զգոզն կարմիր առնէ. եւ այն որ զուրախութիւն հոգայ եւ խնդալն, ոչ առնէ զայդ ամենեւին զոր ասացաք։

Եւ այլ ասեմ որ հոգսն երկու դէմս ունի. մէկն որ հոգայ մարդն վասն բարւոյ եւ առաքինութեան, զերդ վասն հաւատոյ եւ ուսման եւ այլ ամենայն բարեգործութեան. եւ մէկայլ հոգսն ամենայն իրօք առաջնոյդ հակառակ լինի, զերդ տգիտութիւն եւ արձակումն սրտին յօժարութեամբն յամենայն `ի չար եւ `ի պիղծ իրս։ Արդ այն հոգսն որ վասն բարւոյ լինի, զօրաւոր առնէ զհոգին, եւ տկարացնէ զմարմինն. իսկ այն որ տգիտութեամբն զգէշն հոգայ, զօրացուցանէ զմարմինն, եւ տկարացուցանէ զհոգին։

Եւ իւր ստածումն այս է, որ զամէն մէկ իւր հակառակովն բժշկես, որպէս մեծ իմաստասէրն Բագարատ ասէ, թէ մտաւ վարժիլն հոգւոյն ահոկէ. զի հոգին ընդ մարմինն խառն է միաւորեալ. վասն այնոր է պատեհ հանգիստ առնել իւր դատելոյն ամենայն ցեղ դիւրեօք եւ ուրախութեամբն, որ դառնայ դարձեալ `ի յիւր որպիսութիւնն։ Եւ զայդ ցեղ հիւանդիդ զմարմինն պարտ է գիճացնել, նստելով յաւազան `ի եղկ եւ `ի յանուշ ջուր. ապա օծանել զմարմինն հով եւ գիճային ձիթերով, զերդ մանուշակի եւ լիլուփարի եւ դդմի ձէթ. եւ կերակուր խաշուի ջուր տալ `ի թեթեւ մսէ եւ `ի գիճային, զերդ ուլի ոտներ եւ արտալայնի. եւ `ի բանճարոց եւ `ի մրգաց զհովն եւ գիճայինն տալ. եւ ըմպելի՝ սպիտակ գինի եւ նօսր ընդ յոլով ջրոյ խառնել եւ տալ. եւ պատրաստ կալ յամենայն `ի տաք եւ `ի չորային իրաց, որ չփոխի `ի բարակ ջերմն, որ է դեկ. զի յար են եւ `ի մօտ այդ ջերմերդ՝ որ `ի դեկն փոխին, որ է հալեւմաշ. եւ այդ բաւական է օգնականութեամբն Աստուծոյ։

Մուսավային որդին ասէ, թէ՝ եթէ այս ջերմս ընծայի `ի բնական տաքութենէն, եւ հոգւոյն որ ներքս `ի սիրտն հաւաքի, եւ հոն `ի բազում տրտմութենէն դադարի եւ արմատ առնու։ Իւր նշանն այս է՝ որ աչքն ցածանայ եւ `ի գուբն անկանի. եւ լինի որ աչացն գոյնն պղտորի. եւ մաճասին երակն բարակ եւ մանտր լինի. եւ գոզն `ի կարուրայն կարմիր ցուցանէ։

Եւ իւր ստածումն այս է, որ ընդ խաղ եւ ընդ կատակ եւ ընդ ամենայն իրք ուրախութիւն բերէ եւ զըմբաղի. եւ որչափ կարէ՝ գուսանի եւ լարի եւ անուշ եղանակաց ձայն լսէ. եւ `ի յայն իրվին զըմբաղի՝ որ ցներքսէ ուրախութիւն բերէ։ Եւ երբ ջերմն `ի վճար գայ, `ի բաղանիս մտէ եւ `ի կիսատաք ջրով յաւազան նստի. եւ կերակուրք միջավայրք եւ պարկեշտ տուր, զերդ գառի միս եւ ուլու, թաժայ եւ մանտր ձուկն նշի ձիթով տապկած։ Ապա թէ ամառն լինի, հով տուն նստո. իսկ եթէ ձմեռն լինի, `ի տաք տունն կենայ. եւ շատ `ի քուն մի՛ տաս լինել։

Սահակ ասէ, թէ իւր ստածումն այն է, որ `ի բաղանիս կիսատաք ջրով յաւազան մտէ, եւ զմարմինն մանուշակի ձիթով օծանէ, եւ հանապազ `ի հով եւ `ի գիճային ծաղկունսն հոտոտայ, զերդ մանուշակն եւ `ի նոնոֆարն, եւ այլ զոր ինչ նման են սոցա. եւ զմուփառեհ մաճունն, որ է խնդացնող, որ քաֆուրիայ ասեն, յար `ի բանի պահէ. եւ հով լուապնովն զկուրծսն օծանէ, զերդ պզրկատունի լուղապն։ Ապա թէ գառնալեզուի ջրով եւ շնխաղողի ջրով զկուրծսն օծանէ, շատ օգտէ։ Գինի անուշահամ եւ անուշահոտ տուր, բայց սակաւ. եւ `ի յամենայն կերակրոց՝ որ զսավտայն շարժեն եւ զսավտայն ընծայեն, որ է սեւ մաղձն, պատրաստ կալ, եւ `ի պարկեշտ կերակուրք յարեցո։ Ապա թէ ստամոքսն տկար լինի, սերկեւիլի շարապ եւ խնծորի խառնեալ տուր `ի յար։

Ապա այն ջերմն որ `ի ցանկութենէ եւ `ի թուագարանց եւ `ի բազում հոգոյ ընծայի, իւր ստածումն նոյն խորհուրդտ եւ նոյն դեղերտ է զոր յիշեցաք։ Բայց պիտի որ ամենայն ստածումն ըստ հիւանդութեանն որպիսութեանն եւ ըստ հիւանդին զօրութեանն լինի, որ հիւանդութիւնն շուտով արձակի օգնականութեամբն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԺԱ - Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն `ի տքնութենէ լինի։

Այս ջերմս `ի զգայական հոգւոյն հանդիպի լինել. եւ իւր նշանն այն է, որ երեսացն գոյնն դեղին լինի. եւ իւր դեղնութեան պատճառն այն է՝ որ տքնութիւնն արգիլէ զբնութիւնն `ի կերակրոյն յեփելոյ. զի բնութեամբն հալիլն կերակրոյն ընդ քունն լինի. եւ աչքն խորնայ, զի այն գիճութիւն որ `ի քնոյն ընծայի, պակասեցաւ. եւ մաճասն փոքր եւ յոյլ լինի, զի զօրութիւն վատուժել լինի, եւ արեանն `ի դուրս սփռիլն։ Իսկ այս ջերմս `ի զգայական հոգւոյն հանդիպի. ապա վասն այդր պատճառանացդ `ի յիւր բժշկութիւնքն պարտ է ջանք դնել որ `ի քուն լինի. զձեռսն եւ զոտսն աղէկ աճռել տալ, որ շոգիքն `ի վայր իջանին. զկերակուրն պարկեշտ տուր եւ շուտահալ. եւ `ի մերձաւորութենէ պատրաստեցո՛ բնիկ, մինչեւ իւր առաջին բնութիւնն դառնայ։ Բագարատ ասէ `ի նոյն պատճառքդ, եթէ միօրեայ ջերմն որ `ի տքնութենէ լինի, `ի ստամոքացն լինի՝ որ զկերակուրն պակաս եփէ. կամ `ի կոծանաց եւ `ի հալածանաց, որ զմարմինն դատել լինի տքնութեամբ, եւ կամ `ի զգայական հոգին հասեալ լինի դատումն։ Եւ իւր նշանն այս է, որ աչքն խորանայ, եւ զերդ `ի գուբն անկանի, եւ աչքն ծանրանան, եւ `ի յերեսն այտոց երեւնայ, եւ գոզն սպիտակ լինի, եւ մաճասին երակն բարակ լինի։

Եւ իւր ստածումն այս է։ Ա՛ռ դդմի կտի ձէթ, որ ընդ մանուշակն սնուցած լինի, եւ հեղ մի քանի `ի քիթն կաթեցո։ Եւ այլ ա՛ռ մանուշակ եւ նինոֆար, եւ խաշխաշի կոնկոմ, եւ գարի փերճոկած. զայս զամէնս անուշ եւ քաղցր ջրով եփէ, եւ `ի վերայ գլխոյն դիր. յառաջ իւր ջրովն ծեփէ զգլուխն. օգտակար է։

Եւ երբ ջերմն պակասի եւ վճար գայ, `ի բաղանիս մտո, եւ կիսատաք ջրով ծեփէ զմարմինն, եւ մանուշակի ձիթով օծանէ. եւ երբ `ի բաղանեացն ելանէ, հետ պահու մի կերակուր տուր՝ գէր հաւ պարկեշտ համեմնով եւ նշի ձիթով եփած։ Ի տաք եւ `ի չորային կերակրոց եւ `ի մերձաւորութենէ պատրաստ կալ, եւ շատ `ի շուրջ գալոյ, եւ զմարմինն `ի դատելոյ, եւ յամենայն իրաց՝ որ չորութիւն ընծայեն՝ պատրաստ կենայ։

Մուսավային որդին ասէ, եթէ իւր օգտակար ստածումն այն է, որ շատ `ի քուն լինի։ Եւ ա՛ռ պապունաճ եւ մանուշակ, նոնոֆար եւ խաշխաշ. զայս ամէնս ջրով եփէ աղէկ, եւ զգլուխն այդ ջրովդ `ի յար ծեփէ, զի օգտակար է եւ քուն բերէ, եւ զջերմն արձակէ։ Զձեռն եւ զոտն մանուշակի ձիթով օծանէ մարձելով. եւ հաւու ձագ եւ տուռաճ եւ տէհուճի միս ուտէ. եւ գինի տուր սակաւ սակաւ. եւ `ի հով եւ `ի գիճային կերակուրք յարեցո. եւ ամենայն բանէ որ զմարմինն դատէ, պատրաստ կենայ, եւ `ի մերձաւորութենէ այլ. եւ ցերեկով `ի քուն չի լինի. զի գիշերութեան քունն հանգիստ բերէ, եւ զկերակուրն հալէ, եւ `ի մարմինն հովութիւն եւ գիճութիւն ընծայէ։ Ապա թէ ջերմն զօրաւոր լինի, եւ զհով եւ զգիճային ձիթերն յար ընդ գլուխն օծէ. որպէս մանուշակի ձէթ, եւ դդմի կտի ձէթ, եւ նոնոֆարի եւ կամ նշի, եւ այլ սոցին նման. օգտակար են օգնութեամբն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԺԲ - Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն `ի այտոցէ լինի, որ ցայլսն ելանէ, կամ `ի ցաւէ մի՝ որ յայլ անդամսն լինի։

Ընծայի այս ջերմս հոգւոյ կենդանութենէն։ Իսկ յառաջ զցայլսն յիշեցաք, զի `ի նա այլ աւելի լինի ելունդ եւ այտոց, քան `ի յայլ անդամս մարմնոյն. լինի `ի հոն այտոց `ի յայս պատճառաց։

Յորժամ թահրի մարդն, եւ ոտն `ի քարն դիպի, կամ `ի յոլոքն եւ `ի յանդամն ելունդ ելանէ, կամ այտոց լինի, կամ զարկս առնու, նա ջանայ բնութիւն որ արիւն յղարկէ անդ, ողջացուցանել զտեղին։ Եւ երբ այն արիւնն ընդ ցայլսն ելանէ, նա `ի ցայլսն խոլային մարմին կայ, առնու `ի յարենէն եւ ուռչի։ Ապա տաքնայ արիւնն `ի հոն՝ եւ տաքցնէ զերակսն, եւ վերանայ յիրմէն շոգի, եւ երթայ `ի սիրտն՝ եւ տաքցնէ զհոգի կենդանութեանն, որ ընծայէ զջերմն։ Նոյնպէս եւ ձեռքն եւ բազուկն յորժամ այտչի եւ ելունդ ելանէ կամ զարկք առնու, ուռենայ `ի յանթքն խոլային մարմին, եւ առնէ զջերմն, որպէս `ի ցայլսն ասացաք։ Ապա թէ յայլ անդամունս ելանէ ելունդ, նոյն պատճառքդ են եւ նոյն օրինակքդ, որպէս `ի ցայլքն եւ `ի յանթն ասացաք։

Բայց այս ջերմանս մաճասին երակն ահաւոր եւ սուր լինի. ահաւորութեան պատճառն `ի յարեան շատութենէն լինի, եւ հոգւոյ կենդանութեան զօրութիւնն. եւ սրութեան պատճառն սրտին կարիքն լինի՝ որ խաղաղեցնէ եւ անցնէ զտաքութիւնն՝ զոր `ի յինքն հասաւ. եւ զշոգիքն վարէ եւ հանէ յիրմէն։ Եւ երեսացն գոյնն կարմիր լինի, զի արիւնն ժխորած լինի եւ շարժած. եւ գոզին գոյնն իսպիտակ լինի, զի արեան տաքութիւնն եւ մաղձին `ի ցաւած յանդամն երթայ։ Ապա երբ ջերմն `ի վճար գայ, գտուի `ի մարմինն եղկ գիճութիւն. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ փատլայն արգիլած լինի `ի մարմինն, որ է յաւելուած։ Իսկ յառաջ ելընդին բժշկութեան պէտ առնել պատեհ է. զի ինքն լինի պատճառ ջերմանն. եւ յորժամ զպատճառն կտրեն, նա ջերմն թողու եւ ողջանայ։

Ապա թէ ասէ ոք, եթէ յամեցնէ այս պատճառնիս զօրքն, եւ ջերմն `ի յար մնայ, դու ընդ է՞ր անուանեցեր զսա միօրեայ ջերմն. տամք պատասխանի եւ ասեմք այսպէս, եթէ յոր օր ընծայի ցաւն, նոյն `ի յօրն այն լինի ջերմն. եւ `ի յոր օր ողջանայ ցաւն, `ի նոյն օրն արձակի ջերմն։

Իսկ իւր բժշկութիւն այն է, որ `ի բաղանիս մտէ, եւ յամէ `ի բաղանիսն՝ որ փատլանին ելանեն `ի մարմնոյն. աճռէ եւ մարձէ զմարմինն առանց ձիթերոյ, որ չիխծկէ զգաղտ շնչահանն մարմնոյն։ Ապա թէ յաւազան նստի, թող չիյամէ շատ՝ որ չշատնան գիճութիւնն իւր։ Այլ զկերակուրն թեթեւ եւ շուտահալ ուտէ, որպէս հաւձագ եւ տուռաճ եւ տէհուճ, եւ որ նման սոցա. խիստ ջրախառն գինի տուր։

Այլ ասէ մեծ իմաստասէրն Սինայի որդին, եթէ երակ առ, եւ զբնութիւնն լուծէ. եւ բժշկեա՛ զայտոցն եւ զելունդն իւր բժշկութեամբն, զոր գրած է իւր դուռն. զիւր ամենայն թպտիրն պարկեշտ արա. գինի մի՛ տար եւ ոչ ծանր կերակուր, մինչեւ վճարի ջերմն։ Բայց `ի վերայ ցաւցած տեղացն անճար սպեղանի դիր. հով եւ գիճային ձիթով հովցուր՝ որ անցնէ զտաքութիւնն. բայց հանց ջանա՝ որ բնիկ չի հովցնես զտեղին, որ չխափանէ զցաւն յեփելոյն, եւ իւրն հմութիւն տայ։ Այլ զճանապարհն՝ որ ընդ ինքն եւ ընդ սիրտն `ի մէջ կայ, հովացո խիստ, մինչեւ իւր հովութիւնն խորու եւ ներսի յատակն հասնի. եւ այդ բաւական է կամօքն Աստուծոյ։

Մահամատ Իպին Զաքարիան ասէ, թէ այս ջերմանս, որ պատճառն `ի յայտոցէ լինի, ջերմանայ այն հոգին՝ որ մօտ `ի յայտոցն լինի. եւ այն ջերմն տեղացն տաքութիւնն եւ արիւնն մինչեւ `ի սիրտն հասանի, եւ `ի սրտէն սփռի ընդ շնչաւոր երակսն յամենայն մարմինն։ Եւ իւր նշանն այս է՝ որ երեսացն գոյնն կարմիր լինի, եւ միճասին երակն մեծ եւ շոյտ եւ յար լինի, եւ գոզն սպիտակագոյն։ Իսկ իւր ստածումն այս է, որ երակ առնու իւր դիմացի հակառակէն. եւ ըստ հիւանդի ուժոյն՝ երկու երեք հեղ։ Եւ զհիւանդին խառնուածքն հովացուր գարեջրով եւ սրքնճուպինով, եւ քաղցր եւ թթու նռան ջրով. եւ զփրփրեմին հնտին ջուրն սրքնճուպինով համակ `ի բան պահէ։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, մրգաջրով եւ լիլուֆարի շարապով կակղացո. եւ հետ այսոր զայտոցն հովացո հովային դեղերով եւ օծանելով եւ `ի վերայ դնելով զերթ զսանտալն եւ զշաֆիմամիսան եւ գառնալեզուն եւ վարդի ջուրն եւ քաֆուրն, եւ այլ զոր ինչ նման են սոցա. `ի տաք կերակրոց եւ շատ `ի ժուռ գալոյ եւ `ի բաղանիս մտանելոյ պատրաստէ. այլ զմարմինն հանգիստ պահէ. եւ ամենեւին գինի չիխմէ։

Մատային ասէ, թէ իւր ստածումն այն է՝ որ երակ առնէ եւ գարեջուր խմէ, քաղցր եւ թթու նռան ջուր։ Ապա թէ աւուրքն ամառային լինի, `ի հով տեղիք նստի, եւ հով կերակուրք ուտէ, եւ հովային ըմպելիք խմէ, որպէս պզրխաթունն ճուլապով, եւ փրփրեմի հնտի կաթն սրքնճուպինով, եւ խաւարտ եւ հազար, եւ հնդիպայ ուտէ, մանաւանդ խաղողի քացախով։

Ապա թէ այտոցն պինտ լինի եւ խոցտէ զերթ նետով, ա՛ռ սանտալ եւ վարդէջուր եւ գառնալեզուի ջուր. զայս ամէնս յիրար խառնէ, հին քթան կտաւով `ի վերայ այտոցին պահէ, շատ օգտէ։ Եւ կերակուր դդմով մուզավարայ եւ ազոխի ջրով տուր եւ կամ նռան ջրով, եւ մաշի մուզավարայ սպաննախով, որ նշի ձիթով եփած լինի. եւ ամենեւին `ի բաղանիս թող չիմտէ։ Եւ `ի շատ ժուռ գալու պատրաստէ, մինչեւ այս ջերմս `ի կատար գայ եւ ողջանայ կարողութեամբն ամենազօրին Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԺԳ - Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն `ի շատ կերակրոյ լինի եւ `ի թուխմայէ։

Մահամմատ Զաքարիային որդին ասէ, թէ այս ջերմանս պատճառն որ `ի շատ կերակրոյ լինի, եւ `ի ստամոքին `ի վատուժութենէն, որ զկերակուրն հալել չիկարէ, եւ լինի որ աւիրէ զկերակուրն։ Եւ իւր նշանն այս է՝ որ ձգեռտն հոտած գայ, եւ ծարաւն շատ լինի. եւ լինի որ բնութիւնն լուծանի, եւ անդամքն ծանրանայ։

Իւր ստածումն այս է, որ շատ `ի քուն լինի. եւ երբ ստամոքն յիստկի, եւ նեխած ձգեռտն `ի յաղէկ փոխի, եւ երբ մարմնոյն գոյնն դէպ `ի կարմիրն լինի, եւ մաճասին երակն `ի լի լինի, պատեհ է երակ առնել. եւ օր մի երկու՝ շաքարով փոխինտ ուտէ. եւ `ի յայս ջերմանս յըստածումն չէ պարտ յուլութիւն այնել, զի լինի որ յերկար քաշէ։ Զերթ զարեան ջերմն `ի յար լինի հանապազ տաքութիւնն։ Եւ իւր թպտիրն այն է՝ որ շուտով զմարմինն սրբէ մէկ քանի հեղ մրգաջրով եւ սրքնճուպինով. եւ զգարեջուրն `ի բան պահէ իւր հաւիճնովն, օգտէ։ Եւ երբ ջերմն թեթեւանայ, `ի բաղանիս մտէ եւ շատ նստի, եւ կիսատաք ջրով զմարմինն լուանայ, եւ թեփով զմարմինն շփէ։ Ապա թէ բաղանիքն հով լինի, շուտ `ի դուրս ելանէ. զի եթէ շատ նստի, երկիւղ կայ որ ջերմն բորբոսային դառնայ. ապա երբ `ի բաղանեացն ելանէ, `ի քուն լինի եւ հանգիստ կենայ։

Որիբաս ասէ, թէ պատճառն այս ջերմանս որ `ի թուխմայէ լինի, իւր ստածումն այն է՝ որ վերաբերութիւն այնէ եղկ ջրով եւ սրքնճուպինով, եւ հետ այնոր զբնութիւնն կակղացուր թմրհնդով եւ սրքնճուպինով եւ դամոնի ջրով, թթու եւ քաղցր նռան ջրով։ Ապա թէ բնութիւնն խիստ կակուղ լինի, հանց որ դատէ զհիւանդն, զստամոքսն զօրացուր նռան ջրով. եւ սերկեւիլի ջրով. ապա թէ զսերկեւիլն եփէ, եւ սակաւ մի տապաշուր խառնէ եւ ուտէ, խիստ օգտակար է։ Ապա թէ գոզն կարմիր լինի, եւ ջերմն ուժով, եւ հիւանդն տկար չիլինի, պատեհ է որ երակ առնես։ Ապա թէ ծարաւն շատ լինի, նռան ըռուպ հով ջրով `ի բան տար. եւ երբ ջերմն պակասի, `ի բաղանիս մտէ, եւ եղկ ջրով լուացվի, եւ `ի բաղանեացն յետեւ `ի քուն լինի. եւ կերակուր նռան մուզավարայ ուտէ. ապա թէ հիւանդին զօրութիւնն տկար լինի, հաւձագ կեր, օգտակար է։

ԳԼՈՒԽ ԺԴ - Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն անօթի կենալոյն լինի։

Ապուճարեհն ասէ, թէ այս ջերմանս պատճառն որ սովոյ եւ `ի յանօթի կենալոյ լինի, իւր պատճառն այս է՝ որ գոլորշիքն ամենայն մարմնոյն ջերմացեալ սրանան, վասն ան պատճառին՝ որ կերակուրն յիւր ժամն չիհանդիպեցաւ։ Եւ իւր նշանն այս է՝ որ ամենայն անդամքն թուլանան, եւ մաճասին երակն վատուժ եւ բարակ լինի. եւ երբ երակն բռնես, ներքեւ մատիտ պինդ լինի։

Եւ իւր ստածումն այս է՝ որ երբ `ի ջերմանն `ի նոպայն լինի, հարիրայ տաս գարու ալուրով եւ նշի ձիթով. եւ յետ այնոր կերակուր այլ ուժով կերակրի, զերթ սիսեռն մուզզաւարայ նշի ձիթով, կամ հաւձագ տապկած։ Եւ յորժամ ջերմն յանգահի, `ի բաղանիս մտէ, եւ եղկ ջուր `ի վրան լնէ, եւ եղկ աւազան առնէ, եւ զմարմինն մանուշակի ձիթով օծանէ. եւ վարդի եւ դդմի ձէթ հանապազ `ի բան տար, շատ օգտակար է Աստուծով։

Մահամատ Զաքարիայն որդին ասէ, թէ այս ջերմս որ `ի սովոյ եւ յանօթութենէ լինի, պարտ է երակ առնել որ տաքութիւնն պակսեցնէ. եւ հետ այնոր փութով գարէփոխինտ կերակրի շաքարով, եւ գարեջուր խմէ. հով եւ գիճային կերակուրք `ի բան տանի։ Ապա ջերմն հանդարտի, նա սակաւ սակաւ հով ջուր խմէ, եւ ամենեւին չիդատի զանձն. `ի ծանր եւ անհալ կերակրոց պատրաստէ. թեթեւ եւ պարկեշտ կերակուր թող ուտէ։ Ապա թէ ջերմն եւ ծարաւն թէ խիստ լինի, իւր ստածումն այն է՝ որ հով ջուր խմէ, եւ զմրգանց ջուրն `ի բան պահէ. որպէս դամոնջուր եւ մշմշի եւ նռան հատի ջուր եւ յունապի, եւ որ նման սոցա։ Ապա թէ ամառն լինի, հով ջրով լվացվի. ապա `ի բաղանիս մտէ, եւ եղկ ջրով լվացւի. եւ զմարմինն հով եւ գիճային ձիթերով օծանէ, որպէս այլ յառաջդ յիշեցաք, օգտէ կամօքն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԺԵ - Վասն միօրեայ ջերմանն որ շատ դատելոյն լինի, կամ `ի ծանր եւ դժար բանէ։

Դիաւճէնն ասէ, թէ այս ջերմանս պատճառն այս է՝ որ `ի շատ դատելուն հոգին տագնապեր է եւ տաքցեր է, եւ իր տաքութենէն զայս ջերմս յերեւան է բերել։ Իւր նշանն այս է՝ որ ամենայն մարմինն տաք լինի եւ խոնճի եւ թմրի մարմինն. եւ մաճասին երակն վատուժ եւ բարակ լինի. եւ գոզն դեղին եւ նօսր։

Եւ իւր ստածումն այս է՝ որ զմարմինն հանգիստ պահէ, եւ գարեջուր սրքնճուպինով խմէ. եւ հանապազ քաղցր եւ թթու նռան ջուր խմէ. եւ երբ ջերմն պակասի՝ `ի բաղանիս մտէ, եւ եղկ աւազան նստի, եւ զմարմինն օծանէ մանուշակի ձիթով։ Ապա թէ ձմեռն լինի ու խիստ ցուրտ, օծանէ զմարմինն խիրու ձիթով եւ պապունաճի ձիթով։ Եւ երբ բաղանեացն ելանէ, կերակուր՝ նռան մուզաւարայ ուտէ նշի ձիթով. եւ յետ այնոր եղերդակն եւ փրփրեմ `ի բան տանին։ Եւ երբ ջերմն վճար գայ, հաւձագ կերակրի համեմնով, եւ `ի չորային կերակրոց պատրաստէ. եւ գինի ջրախառն խմէ. եւ յետ այնոր `ի քուն լինի։

Մահամատ Զաքարիան ասէ, թէ իւր ստածումն այս է՝ որ եղկ ջրով լվացվի, եւ մանուշակի եւ նոնոֆարի ձիթով զգլուխն օծանէ, նոյնպէս եւ զմարմինն, մանաւանդ զշլնեցն զկաշին։ Երբ `ի բաղանեացն ելանէ, կերակուր հով եւ գիճային ուտէ, որպէս սպանախ եւ թախթ, որ լինի նշի ձիթով, եւ հաւու միս եւ ուլու. եւ ըմպելի հով ճուլապ խմէ, եւ շատ `ի քուն լինի. ապա թէ այտով չիյաջողի, այլվի `ի բաղանիս մտէ, եւ զնոյն թպտիրտ `ի բան պահէ. եւ նոնոֆարի ձիթով հանապազ զմարմինն օծէ. մէկ քանի հեղ եղկ աւազան առնէ. շատ օգտէ, մանաւանդ եթէ ձմեռն լինի։

ԳԼՈՒԽ ԺԶ - Վասն միօրեայ ջերմանն որ `ի խոնճենալոյ լինի կամ ձիով կամ հետեւակ։

Բագարատ ասէ, թէ շատ տապելովն եւ խոնճելովն՝ հոգւոյն տաքութիւնն իւր չափէն անցնի, եւ հոգի կենդանութեան եւ հոգի զգայութեան դատին եւ ահոկին։ Իւր նշանն այս է՝ որ ջիլք մարմնոյն զերդ լար քաշած լինի, եւ `ի մարմինն չորութիւն երեւայ. եւ մաճասին երակն ծանտր եւ տկար երեւի. եւ գոզն նօսր եւ տկար, վասն շարժելոյ մարմնոյն եւ արձակելոյ զօրութեանն։

Իւր ստածումն այս է, որ հանապազ `ի բաղանիս մտանէ, եւ եղկ աւազան առնէ, եւ զմարմինն եղկ ձիթերով օծանէ, եւ կերակուր պարկեշտ ուտէ, զերթ հաւձագ եւ ուլի միս, թաժայ եւ մանր ձուկն որ `ի քաղցր ջրէն կալած լինի։ Բայց պակաս կերակրի վասն այն պատճառին՝ որ ստամոքն `ի յուժի չէ, եւ կարողութիւն չունի որ զկերակուրն եփէ. յետոյ ձվի դեղնուց թերխորով ուտէ. եւ զմարմինն հանգիստ պահէ. `ի ծանր կերակրոց պատրաստի, օգտակար է։

Մասրճուէն ասէ, թէ իւր ստածումն այս է՝ որ յանօթուց ճուլլապ խմէ. ապա թէ գինւոյ սովոր է, ջրախառն թող խմէ. եւ զմարմինն մանուշակի ձիթով օծէ, եւ նոնոֆարի. եւ ուշիկ ուշիկ զմարմինն մարձէ. եւ եղկ աւազան մտէ, որ զգիճութիւնն յաւելցնէ. նոյնպէս զգլուխն եւ զշլիքն եւ զհլունսն ողոշարին մանուշակի ձիթով լաւ օծանէ. մանաւանդ յորժամ `ի բաղնեցէն ելանէ, կակուղ եւ հանգիստ տեղ պառկի, եւ անուշ հոտեր՝ որ զըղեղն հոտացնեն՝ նա հոտայ, որպէս նոնոֆար եւ մանուշակ եւ որ սոցին նման են, շատ օգտեն։

Մատային ասէ, թէ ձմեռն լինի կամ օդն ցուրտ, յորժամ `ի բաղնեց ելանէ, զմարմինն պապունաճի եւ սամթի ձիթով օծնէ, եւ պարկեշտ կերակուր ուտէ, որպէս ղալիայ դդմով եւ սպաննախով եւ փերճկոտած մաշով։ Ապա թէ չորութիւն երեւայ `ի մարմինն, գարեջուր տուր նշի ձիթով եւ պզրղատունի լուապով իսպիտակ շաքարով. օգտէ Աստուծով։

ԳԼՈՒԽ ԺԷ - Վասն միօրեայ ջերմանն որ պատճառն զուգամ եւ նուզլայ եւ հազ լինի։

Փօլոսն ասէ, թէ այս ջերմանս պատճառքն եւ զնշանքն որ `ի տաքութենէ լինի, զոր `ի հովէ լինի, գրեցաք իւր դուռն `ի լման, որ զզուգամն եւ զնուզլան յիշեցաք յայլ գիրք. եւ աստ գրենք զիւր ստածումն՝ որ է այս։ Ի սկիզբն հիւանդութեան երակ առնու կամ ապիկիս արկանէ. `ի մսէ եւ `ի քաղցրէ եւ `ի գինւոյ պատրաստէ. սնուցած մանուշակ եւ գարեջուր խմէ. զիւր ստածումն չիյուլանաս, զի լինի՝ որ իւրմէն սարսամ հիւանդութիւն ընծայի, եւ խիստ հիւանդութիւնն դժարանայ։

Մասրճուէն ասէ, թէ իւր ստածումն այս է՝ որ `ի կիֆալէն երակ առնես. `ի մսէ եւ `ի քաղցր իրաց պատրաստէ. եւ կերակուր մաշի մուզավարայ տուր, եւ սպաննախ նշի կաթով կամ ձիթով, եւ գարեջուր խմէ նշի ձիթով եւ խաշխշի շարապ, եւ ճուլապ հովցուցած `ի բան տար. եւ բակլայի ջուր նշի ձիթով, օգտակար է. հարիրայ թեփով եւ նշի ձիթով կերակրի, զի խիստ օգտակար է։ Ապա թէ ջերմն հետ շատ հազին լինի, իւր ստածումն այն է՝ որ գարեջուր տաս նշի ձիթով, եւ մանուշակի շարապ, եւ փրփրեմի հնտին կաթն, եւ սերկեւիլի կտի լուապ, եւ պզրղատունի լուապ, խաշխշի շարապով `ի բան պահէ, եւ աղցած բակլայ նշի ձիթով `ի բան տար։ Եւ յորժամ ջերմն պակասի, սպաննախ եւ մաշ նշի ձիթով մուզավարայ ուտէ։ Ապա թէ հետ ջերմանն ծարաւ խիստ լինի, զհով եւ զգիճային իրվին `ի բան պահէ. եւ `ի վերայ լերդին հովային սպեղանիք դիր, օգտէ։

Էհաննան ասէ, թէ իւր ստածումն այս է՝ որ գարեջուր տաս, որ խաշխշի շարապով եւ նոնոֆարով լինի եփած եւ նշի ձիթով. եւ հետ այնոր խաշխշի շարապ եւ մանուշակի շարապ տուր. եւ ա՛ռ աֆիոն եւ վարդէջուր, տրորէ, եւ զականջթոռն եւ զքներն օծնէ, որ `ի քուն լինի։ Ապա թէ `ի ստամոքն գէշ եւ աւեր խառնուած լինի, իւր ստածումն այս է՝ որ սրքնճուպինով եւ տաք ջրով վերաբերութիւն այնէ. եւ այլ զամենայն ցեղ դեղրանք, որք գրած են `ի զուգամին դուռն եւ `ի նուզլային եւ `ի հազին, զամէն մէկ իւր տեղն `ի բան տար. օգտէ Աստուծով։

ԳԼՈՒԽ ԺԸ - Վասն այն ջերմանն որ զկնի փորացաւութեանն լինի։

Սինային որդին մեծ իմաստունն ասէ, թէ այս ջերմանս պատճառն `ի հոգւոյն շատ շարժելոյն եւ `ի դատելոյն լինի `ի ձեռն բնութեան զօրութեանն, վասն լուծմանն որ արտաքս հանէ. եւ `ի ձեռն այդր պատճառանացդ այս ջերմս ընծայի։ Իւր նշանն այս է՝ որ երեսաց գոյնն դեղին լինի, եւ մարմինն թուլանայ, եւ աչքն խոր անկանի, եւ մաճասին երակն բարակ եւ վատուժ լինի։ Իւր ստածումն այս է՝ որ զփորացաւութեան դեղերն `ի բան պահես, զոր փորացաւութեան դուռն յիշեր եմ. եւ ջանա՛ ամենայն դիմօք՝ որ զփորն կապես. եւ կերակուր փոթոթ եւ կապող տաս, որպէս աղտորի մուզավարայ եւ նռան, եւ որ սոցին նման են. եւ `ի վերայ ստամոքացն սպեղանի դիր, որ ստամոքացն զօրութիւն տան։ Երբ լուծումն դադարի եւ ջերմն յանկահի, `ի բաղանիս մտանէ եւ զմարմինն եղկ ջրով լվանայ. եւ կերակուրք հով եւ չորային ուտէ, որ զբնութիւնն կապեն. զի թէ լուծումն դադարի՝ զկնի եւ ջերմն արձակի։ Ապա թէ մնայ ջերմն, տե՛ս ո՞ր ազգէ է. `ի նոպայո՞վ եւ `ի բորբոսային ջերմերուն են, թէ `ի յաննոպայ եւ յանբորբոսային ջերմերոյն. եւ բժշկէ իւր բժշկութեամբն, որպէս `ի գիրքս գրեալ եմ մի ըստ միոջէ կարգով զպատճառն, զնշանն եւ զստածումն, օգնութեամբն Աստուծոյ։

Եւ այլ ամենայն ցեղ հիւանդութիւն որ `ի հետն ջերմն լինի, յորժամ հիւանդութիւնն բժշկի, եւ ջերմն արձակի։ Ապա թէ ոչ՝ նոյնպէս տե՛ս զջերմն թէ յորո՞յ ազգէ է եւ ո՛ր ցեղ եւ ո՛ր տեսակ է, եւ զի՛նչ ունի պատահումն. `ի բորբոսային ջերմերո՞յն է թէ անբորբոս, `ի նոպայո՞վն է թէ աննոպայն, `ի սո՞ւրն է թէ յերկարօրեան. եւ ստածէ զամէն մէկ իւր բժշկութեամբն, որպէս յիշել եմ, եւ յիշել կամիմ `ի գիրքս ուրիշ ուրիշ կամօքն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԺԹ - Վասն այն ջերմանն որ զկնի մահտարաժամուն է պատահած։

Դէվճանիսն ասէ, թէ այս ջերմս լինի `ի յօդոյն աւերմանէն՝ որ զմարմնոյն խառնուածքն `ի չափէ հանէ եւ աւիրէ `ի ձեռն պիղծ եւ մահարար օդոյն։ Իւր նշանն այս է՝ որ հիւանդն հանապազ նուաղի, եւ սիրտն տապի, եւ միճասին երակն զօրաւոր լինի եւ `ի ժիր խաղայ. եւ ծարաւն շատ լինի, եւ շունչն կարճ. եւ այլ լինի որ վերաբերութիւն դիպի։

Եւ իւր ստածումն այս է. որ տեսանես թէ արիւն յաւելցեր է, երակ բաց `ի սրտէն. ապա թէ մաղձն յաւելի լինի, զհալիլային մատպուխն մրգաջրով `ի բան պահէ. ապա թէ պալղամն յաղթող լինի, հապի յայեարիճ տուր՝ թրպութով եւ շահմի հանդալով, եւ որ սոցին նման են. եւ զփոթոթային ըռուպնին `ի բան պահէ, որ ստամոքն զօրանայ. որպէս ազոխի ըռուպ եւ սերկեւիլի եւ նռան եւ խնծորի. եւ `ի մրգանց տանծ եւ խնծոր, նուռ եւ սերկեւիլ ուտէ։ Եւ երբ տեսանես որ հետ այս ջերմանս տաքութեան նշան լինի, թմրհնտոյ ջուր եւ նռան շարապն `ի բան տար, եւ փրփրեմի հնտի կաթն՝ քաղցր եւ թթու նռան ջրով տաս. եւ առաւօտուն քաֆուրի ղուռս տուր թուրինճի ջրով խառնած. ապա ա՛ռ սանտալ եւ քաֆուր եւ `ի վարդէջուրն խառնէ, եւ յար `ի վերայ կրծոցն պահէ. եւ `ի հով տուն կենայ, եւ ուռի տերեւ սփռէ `ի տունն. եւ կերակուր աղտորով եւ նռան ջրով ուտէ՝ որ մուզ լինի. `ի բաղանեաց `ի զատ կենայ. `ի տաք կերակրոց պատրաստի։

Մասուային որդին ասէ, թէ իւր ստածումն այս է՝ որ հանապազ սրտին ուժ տաս, եւ անուշահոտ հոտեր եւ հովային ծաղկներ հոտայ. եւ զհովային ծաղկունքն `ի վերեւն եւ `ի բոլորն շարեն, եւ `ի նստած տանն յորմունքն օծեն քաֆուր, սանտալ, վարդէջրով եւ քացախով խառնած լինի, եւ տունն այլ ցանեն, որ այն հոտն `ի յար `ի յինք հասնի, զի շատ օգտակար է։ Եւ ա՛ռ քթան կտաւ, վարդէջրով քաֆուր տրորէ, `ի յայդ տրորածտ խառնէ եւ թաթխէ զկտաւն, եւ `ի վերայ կրծոցն եւ սրտին դիր. եւ ջուր հով խմէ, եւ նռան շարապ եւ ազոխի ջուր `ի բան տար։ Ապա թէ այս դեղս չօգտէ, `ի հով ջուրն քացախ խառնէ եւ խմէ. եւ կերակուր հաւձագ խորված, եւ ձուի դեղնուց, եւ իսպիտակ գինի անուշահամ՝ որ նօսր լինի, եւ ամենայն ինչ՝ որ պարկեշտ են եւ փոթոթ, օգտեն Աստուծով։

ԳԼՈՒԽ Ի - Վասն այն ջերմանն որ զկնի նուաղին եւ թալանան։

Սապիթ Կուռան ասէ, թէ `ի հում պալղամէ լինի. եւ այն հում պալղամն `ի շատ թուխմայէ լինի հաւաքեալ `ի ստամոքն եւ `ի փորոքն, զի զօրութիւնն ընկղմեալ լինի, եւ բնութիւնն յիւր եփելուն ձանձրացեալ լինի։ Իւր նշանն այս է՝ որ `ի նոպային ժամն, եւ կամ զկնի նոպային, հիւանդն նուաղի պահ մի կամ այլ աւելի. եւ երեսաց գոյնն `ի յարճիճի գոյն `ի յար լինի, եւ `ի յերեսն այտոց անկանի։

Եւ իւր ստածումն խիստ դժար է վասն այն՝ որ հիւանդութեան գլուխն բնութեանն յաղթեալ լինի։ Բայց իւր ստածումն այս է՝ որ չիշտապի, այլ քիչ քիչ զհիւանդութեան գլուխն պարկեշտ դեղերով լուծմամբ `ի մարմնոյն յարտաքս հանէ։ Ապա թէ հիւանդն լուծման դեղ չիկարէ առնուլ, կակուղ հոկնայով զբնութիւնն կակղացուր. եւ յետ այնոր զմարմինն ուշիկ ուշիկ մարձէ, որ թէ մնացորդ ունի հիւանդն, աճռելով զմարմինն՝ յարտաքս հանէ զինքն։

Բայց պիտի որ աճռելուն սկիզբն `ի ճռանցն այնես, մինչեւ `ի վայր երթաս. եւ ապա յետ այնոր թիկանցն արա, մինչեւ `ի ձեռացն `ի մատունքն. ապա յետ այնոր զկողքն եւ զկուրծքն նոյնն նշանօքդ։ Ապա ա՛ռ զուֆայ կամ կարօսի հունդ, աղա եւ մաղէ, եւ տուր մեղրաջրով, օգտէ։ Ապա թէ այս ջերմս յամռան աւուրքն լինի, հով ջուր տուր խմել. թէ ձմեռն լինի՝ տաք ջուր թող խմէ. ապա թէ ջերմն ուժով լինի, մեղրով սրքնճուպին տաս. մանաւանդ՝ թէ հիւանդն ալեւոր կամ ծեր լինի։

Բագարատ ասէ, թէ պարտ է բժշկին որ ամէն օր զմաճասին երակն տեսանէ. եւ երբ իմանաս որ օր քան զօր երակն կուտկարանայ, ապա զհացն `ի գինին թաց, եւ տուր այն նշանօքդ՝ որ այլ յառաջդ յիշեցաք։ Եւ ամենայն օր երկու հեղ զմարմինն օծնէ. եւ զհացն `ի ճուլապն թանալ եւ տալ օգտէ. եւ բաղանիսն շատ ահոկ է եւ զեն։

Ապա զկնի այս ջերմերուս պատեհ է յիշել զհալումաշ ջերմերն այսպէս։ Եւ զայս գիտեա՛, եղբայր, որ զի միօրեայ ջերմն յորժամ յամենայ առ մարդն, փութով փոխի `ի հալեւմաշ ջերմն, մանաւանդ որ պատճառն յերեք հոգիքն լինի. եւ այլ որոյ մարմնոյն խառնուածքն տաք եւ չորային լինի, եւ բնութիւնն այս պատճառնոյս լինի, նա շուտ ընդունի զհալեւմաշ ջերմն։

ԳԼՈՒԽ ԻԱ - Պատմութիւն եւ նախագիտութիւն վասն երեք ազգ հալեւմաշ ջերմանն։

Զայս գիտացիր եթէ քանի՛ ազգ են եւ ընդ քանի՛ ցեղ բաժանին, եւ զիւրեանց պատճառն եւ զտեղիքն, եթէ ո՛ւր եւ ո՛րպէս լինի։ Զայս ջերմս անուանէ հոռոմն ըկտիկօն, զոր տաճիկն դըկ, որ թարգմանի հալեւմաշ։ Իսկ զայս ջերմս վասն այնոր անուանեցին այդ անուամբդ, որ հաստատի `ի մարմնոյն `ի չոր եւ `ի պինտ յանդամունսն, որպէս յոսկերքն, եւ `ի ջիլքն, եւ յայլն՝ զոր այլ յառաջ ասացաք. եւ հալէ զճրագուն, մաշէ եւ հատցնէ զմիսն, վասն այդր պատճառանացդ անուանեցին զնա հալեւմաշ։

Արդ պատեհ է որ իմանայ բժիշկն զայս ջերմանս զպատճառն՝ որ ընծայեցնէ զինքն. զի զերդ զմիօրեայ ջերմանն զպատճառնին լինի։ Բայց միօրեայ ջերմանն պատճառնին սակաւ լինին, եւ շուտով արձակին. բայց երբ այն պատճառնին յամէ առ `ի մարդն եւ յերկարեն, նա մտանէ մէկ մի յայն պատճառնոյն խորու `ի մարմինն, եւ ընծայէ զայս ջերմս՝ որ կոչի հալեւմաշ։ Եւս առաւել պատճառ այս լինի՝ որպէս սուգն եւ հոգսն եւ մտավարժութիւնն, ահն եւ երկիղն, ցանկութիւնն եւ ղիպն, տքնութիւնն եւ շատ կարդալն, եւ ցորեկին անօթի կենալն եւ պակաս կերակրիլն, եւ որ սոցին նման են, որ չորացնեն եւ տաքցնեն զմարմինն զերդ յերկարօրեայ ջերմերն, եւ յերկարօրեայ ելնդնին, եւ տաք հիւանդութեներն, որ յիշխան յանդամունսն լինի։

Այլ գիտացիր որ այս ջերմս երկու ազգ են. մէկն այրեցող տաքութիւն ունի եւ բարակ ջերմն. իսկ մէկայլն առանց տաքութեան լինի, զի բնական տաքութիւնն հատեալ լինի, զերդ `ի յալեւորաց մարմինս։ Եւ այս ցեղս լինի՝ յորժամ `ի յիւր յառաջքն խիստ չորութիւն լինի հանդիպել. հանց որ զմարմինն բնիկ դատել լինի ամենայն ցեղ լուծմամբ. զերդ փորուն լուծելն, եւ վերաբերութիւնն, եւ երակ առնուլն եւ ապիկիքս, եւ այլ դիմօք արիւնն՝ որ `ի մարմնոյն ելանէ, քրտինքն, եւ խօխն՝ որ հետ հազին գայ, եւ բաղանիսն, եւ մերձաւորութիւնն, եւ որ սոցին նման են, ամէնքն լուծումն են մարմնոյն եւ պակասումն գիճութեան։

Այլ Փիլիպպոս բժշկապետն անուանեաց զայն ազգն՝ որ չունի տաքութիւն՝ ծերոց հիւանդութիւն։ Բայց մենք տեսանեմք շատ մարդիկ՝ որ կայ եւ դիպի այդ չորութիւնդ, ոչ եթէ ծերոց միայն, այլ եւ երիտասարդաց եւ միջահասակաց, երբ իւրեանց բնաւորական տաքութիւնն հատեալ լինի `ի յերկար հիւանդութենէն եւ յար ցաւելոյ տեղաց մի մարմնոյն։

Վասն առաջին ջերմանն, զոր հալեւմաշ ասացաք։

Եւ եթէ այրեցող ջերմ ունի եւ `ի յերակն տաքութիւն, այս ջերմս բաժանի `ի յերեք ցեղ. եւ անուանեն զառաջինն թառմեցնող, եւ զերկրորդն բարակ, եւ զերրորդն քակող։ Եւ այս երեք ցեղ հալեւմաշս ընծայի `ի բնական երեք ցեղ գիճութենէն. զի `ի մարմին մարդոյս բնական չորս գիճութիւն կայ, եւ են նոքա կարգած մէկ հետ մէկի։ Առաջինն՝ մարմնոյն ընդ ամենայն երակսն լինին, որ են չորս նիւթն. երկրորդն՝ `ի տեղեստանն, որ յերակացն փարփուտ են, եւ ընդ յերակսն `ի մէջ են, զերդ քովքն եւ այլ տեղեստան՝ որ `ի զատ են յերակացն. եւ երրորդ՝ բնաւորական գիճութիւնն՝ որ լինի `ի մարմնոյն միսն եւ `ի փորոտիսն. որպէս լեարդն եւ փայծաղն, թոքն եւ ստամոքն, եւ այլ ամենայն փորոտիքն. եւ չորրորդն՝ `ի յօդվածսն լինի, որ զամենայն անդամս մարմնոյն պինտ ունի եւ բռնած։

Այժմ ասեմ եթէ յորժամ ջերմանայ առաջին գիճութիւնն՝ որ `ի յերակսն լինի, որ են չորս նիւթն, նա տաքութիւն միայն ընծայէ `ի մարմինն։ Ապա երբ աւիրին եւ բորբոսին, նա մէկ մի `ի բորբոսային ջերմերոյն ընծայեն, զոր այլ `ի յետոյ կամիմ յիշել։ Ապա թէ հասանի այն տաքութիւնն `ի յերկրորդ գիճութիւնն, որ երակացն փարփութն են՝ զատ `ի յերակացն, նա ցամաքեցնէ զայն գիճութիւնն, կամ մասն ինչ `ի յիւրմէն։ Ապա այն երեքէն առաջին ցեղ հալեւմաշն ընծայի, որ կոչի թառմեցնող. եւ այս ցեղիս ստածումն հեշտ լինի եւ շուտ։ Ապա թէ հասանի այն տաքութիւն `ի յայն երրորդ գիճութիւնն, որ `ի միսն եւ `ի փորոտիսն լինի, նա ընծայէ երկրորդ հալեւմաշն, զոր անուանեն բարակ, եւ իւր ստածումն եւ բժշկութիւնն դժար լինի։ Ապա թէ այն տաքութիւնն, որ `ի չորրորդ գիճութիւնն հասանի, որ զօդվածն եւ զամենայն անդամս մարմնոյն պինտ ունի, նա ընծայի երրորդ ցեղ հալումաշն, զոր անուանեն քակող եւ անցնող մարմնոյն. եւ այս ցեղս զստածումն եւ զբժշկութիւնն չընդունի բնաւ։

Զի յորժամ բնաւորական գիճութիւնն հատանի, չկայ ճար՝ որ այն մարմինն դարձեալ յիւր ողջնութիւնն դառնայ եւ հաստատի։ Իսկ բերեմ ես այս բանիս ընկեր եւ օրինակ, որ ընթերցողին դիւրաւ լինի։ Զայս իմա՛ որ երբ ծառ՝ յորժամ կտրի `ի յիւրմէն, նուազի եւ հատանի իւրիմէն ջուրն եւ հողոյն վաստակելն, նա այն ծառն վատթարի, եւ թառամի տերեւն։ Ապա թէ դարձեալ վաստակի իւր հողն, եւ ծառոյն ջուր տան, ստոյգ պայծառանան իւր տերեւքն, եւ ճոտքն ուժ առնեն եւ պտղաբերեն։ Ապա թէ զանց առնէ իւր տէրն եւ անհոգ կենայ, նա հասանի այն չորութիւնն `ի ծառին ճուղքն, եւ վատթարէ զիւր պայծառութիւնն եւ զճուղսն, եւ խափանէ զտերեւն եւ զպտուղն։ Ապա թէ դարձեալ այն ծառոյն տէրն պէտ առնէ նմա, զատակն բրէ եւ ջուր տայ, `ի խիստ ցրտոյ եւ `ի խիստ շողոյ պահէ զծառն, լինի որ յանկարծ այն ծառն դարձեալ յիւր բնական բնութիւնն դառնայ, հետ շատ ստածելոյ եւ դատելոյ։ Ապա թէ անտես առնէ տէր ծառոյն, եւ անհոգ կենայ՝ որ հասանի այն ծառոյն չորութիւնն `ի յարմատն եւ `ի կեղեւն, նա չորանայ ծառն, եւ չիկայ հնար՝ որ ձօնիւ դարձեալ յիւր բնութիւնն դառնայ։ Նոյնպէս եւ այս ջերմս՝ երբ սկիզբն անհոգ կենայ իւր տէրն եւ պէտ չայնէ, աւիրի իւր զրոյցն։

Այժմ ցուցանեմ եւ ասեմ զնշաննին եւ զստածումն եւ զբժշկութիւնն զատ `ի զատ զամէն մէկ, որ ճանաչեն եւ գիտենան զամէն ցեղ ուրիշ ուրիշ. եւ ապա ստածեն եւ բժշկեն զայն ցեղն՝ որ ընդունի զառողջութիւնն, եւ այն՝ որ չունի ճարակ առողջութեան՝ `ի զատ կենան։

Այժմ ասեմ զառաջին ցեղն, որ իւր պատճառն լինի տրտմութիւն եւ հոգս եւ `ի սիրտ ելանելն, եւ այլ ամենայն պատճառքն՝ զոր այլ յառաջդ ասացաք `ի յերեք հոգիսն. եւ հասանի իւր տաքութիւնն `ի տեղեստանն որ ընդ երակսն `ի մէջ լինի։ Եւ իւր նշանն այս է, որ տաքութիւնն միացեալ լինի, եւ իւր գոյնն թառմի, եւ դեղնութիւն անկանի. եւ `ի յիւր շօշափելն գտանես սուր տաքութիւն. եւ իւր մաճասին երակն չիգ տուի ամենեւին փարփուտ `ի տաքութենէ։

Բայց այս ջերմներուս ճանաչելն յիւր սկիզբն դժար է. զի տաքութեան գէշ խառնուածքն յաղթել լինի ամենայն մարմնոյն հաւասար, եւ հիւանդն չիմանայ թէ տաքութիւն կայ առ իւրն, եւ ոչ ցաւիլ տեղաց մին `ի մարմինն, եւ ոչ տուժել, եւ ոչ տկարիլ մարմնոյն, եւ ոչ այլ նշաննին, զոր `ի հետ բորբոսային ջերմերոյն լինին։ Զի այն օտար տաքութիւնն հաստատեալ է ընդ ամենայն մարմինն, եւ չունի անդամ մի փարփուտ `ի տաքութենէն՝ որ զգայ զայն զօտար տաքութիւնն։

Ապա երբ սկիզբն լինի այս ջերմանս, նշանն այս է՝ որ երբ երեք օր անցանի, եւ տաքութիւնն միացեղ եւ յարակ լինի `ի մարմինն, եւ իւր տաքութիւնն չիլինի ուժով, եւ այլ չլինի նշան՝ որ `ի բորբոսային ջերմերոյն, զերդ զդողալն եւ զծարաւն եւ զնեղհոգութիւնն եւ զփղծկելն եւ զլեզուին չորանալն եւ զսեւանալն եւ զմարմնոյն կոտրտելն եւ զխոցոտելն եւ զգլխոյն ցաւիլն եւ զգոզին նեխահոտութիւնն եւ զմաճասին երակին մեծութիւնն եւ զայլեւայլ փոփոխիլն, եւ ոչ `ի յայլ ամենայն ցեղ նշանացն՝ որ `ի բորբոսային ջերմերն լինի. եւ իւր տաքութիւն՝ զոր ասացաք՝ խաղաղ լինի եւ հանդարտ եւ սեղմ, ապա գիտացիր՝ որ այն առաջի ցեղ հալումաշն է զոր թառամեցնող ասեն։

Իսկ երկրորդ ցեղ հալումաշն լինի յայնկից, որ երբ տաքութիւնն հասանի `ի բնական յերկրորդ գիճութիւնն՝ որ `ի միսն լինի եւ `ի փոր կարսիքն, ապա այն նշաննին, զոր ասացաք `ի յառաջին հալեւմաշն, `ի յայս `ի յերկրորդ ցեղս այլ `ի յերեւան եւ այլ `ի բաց լինի։ Զի յետ կերակուր ուտելոյն տաքութիւնն յաւելնայ, հանց որ իմանայ հիւանդն, եւ գիտենայ որ տաքութիւնն յաւելցաւ `ի մարմինն, եւ դժարեցաւ ինքն։ Եւ իւր պատճառն այն է՝ որ տաքութիւնն արգելած լինին `ի ներքս `ի մարմինն զերդ քամի, եւ պահած լինի. երբ մտանէ կերակուրն եւ ըմպելին, գտանեն զայն պահած տաքութիւնն `ի մարիմնն, եւ յերեւան բերեն եւ հանեն `ի լոյս։ Որպէս գտանեմք զօրինակն `ի կրին քարն. զի յորժամ `ի կրին քարն ջուր հասանի, նա զիւր տաքութիւնն՝ որ `ի ներքսէ պահած ունէր, `ի դուրս հանէ. եւ զայդ բանդ Պղատոն ասաց։ Նոյնպէս եւ այլ ասէ՝ թէ յորժամ կրին քարն `ի ջուրն հասանի, նա բանայ զիւր գաղտ շնչահանքն, եւ զտաքութիւնն `ի դուրս վաթէ։ Բայց այլ ոմն ասաց `ի բժշկական վարդապետացն՝ թէ հիւանդին կերակուրն կերակրէ զայն օտար տաքութիւնն, շատցնէ եւ ուժովցնէ զինքն, եւ իւր վկայ այն է՝ որ երբ հալի կերակուրն եւ անցանի, նա դառնայ տաքութիւնն այլվի `ի յիւր կերպն՝ որ յառաջն էր։

Իսկ երրորդ ցեղ հալեւմաշն, զոր քակող անուանեն, իւր պատճառն այն է՝ որ հասանէ իւր տաքութիւնն `ի չորրորդ գիճութիւնն՝ որ ընդ ամենայն մարմնոյն յօդուածսն են, եւ զամենայն անդամս պինտ ունին բռնած։ Բայց այսոր նշաննին այլ `ի բաց լինին, եւ այլ `ի յերեւան. զի աչքն խորանայ, եւ աչաց գուբն դարտկի, եւ `ի յաչքն ճպուռ լինի, եւ կոպքն թուլանան, եւ `ի վայր քաշվի, զերդ մարդոյ՝ որ կքայ եւ `ի քուն կամի լինել. եւ երեսաց գոյնն զերդ կրակաց մոխրի լինի, եւ ճակտին կաշին քաշւի, եւ քնքերն `ի ներս երթայ, եւ փորն փարփուտ եւ դատարկ կերեւնայ։ Եւ այս ամենայն պատճառս այն է՝ որ բնական գիճութիւնն դարտակեցաւ եւ վճարեցաւ `ի մարմնոյն, հանց որ չիմնաց իրք։

Եւ իւր մաճասին երակն վատուժ լինի եւ փոքր. եւ երակին մարմինն պինդ լինի՝ որպէս զլար քաշած։ Եւ երակին վատուժութեան պատճառն այն է՝ որ մարմնոյն զօրութիւնն հատել եւ կտրել լինի։ Եւ իւր փոքրութեան պատճառն այն է՝ որ հոգի կենդանութեան եւ արիւնն պակասել են, եւ սակաւ լինի յերակսն։ Եւ երակին մարմնոյն պնտութեան պատճառն այս է՝ որ բնական գիջութիւնն հատել լինի եւ վճարեալ `ի մարմնոյն։

Եւ իւր գոզին նշանն այն է՝ որ հիւանդութեան սկիզբն զերդ զտաշեղ եւ զքերուքս լինի `ի մէջ կարուրային, եւ հիւանդութեան վիճարն ձիթոյ նման լինի գունովն եւ վաթելովն։ Եւ իւր պատճառն այն է՝ որ մարմնոյն ամենայն անդամունքն `ի հալ են ընկեր։ Եւ երբ զայտ ամենայն նշաններտ տեսանես, գիտացի՛ր՝ որ չէ բարւոյ. զի չընդունի զառողջութիւնն, այլ `ի նոյն մեռանի։ Եւ այլ գիտացիր՝ որ այս ցեղ հալեւմաշ ջերմանս պատճառն այնոր հանդիպի՝ որ մարմինն սար լինի եւ պատճառյոյզ, եւ իւր տէրն շատ հոգս լինի քաշել եւ շատ սուգ, կամ յայլ ցեղ ջերմերուն շատ աւուրք լինի յամել առ ինքն։ Եւ այլ որ յերկար եւ բազում դատել լինի, եւ այն որ պաք շատ լինի կացել, եւ այնոց որ սակաւ կերակուր կերակրին, եւ այնոց որ `ի տաք երկիր լինին, եւ այնոց որ մարմինն տաք լինի, եւ տարօքն ընդ քսանին եւ քառասնին մէջն լինին, եւ այնոց որ շատ տաք դեղեր կերել լինին եւ խմել, եւ այնոց որ հին հազ ունին. եւ հաւասար ամենայն իրք, որ տաքութիւն եւ չորութիւն առնեն, զի տաքցնեն եւ չորացնեն զմարմինն շատ։ Եւ այդ ամէնիդ վիճարն հալեւմաշ ջերմն բերէ։ Եւ այդ է պատճառնին եւ նշանին, զոր ասացաք կարճառօտ վասն հալեւմաշ ջերմանն, օգնութեամբն Աստուծոյ։

Վասն երկրորդ ազգ հալեւմաշին, որ `ի խիստ հովութենէն ընծայի, զոր Փիլիպպոս բժշկապետն ծերոց եւ ալեւորաց հիւանդութիւն անուանէ։ Ասէ Փիլիպպոս բժշկապետն, եթէ այս ջերմս `ի խիստ հովութենէ ընծայի, հանց որ զբնական տաքութիւնն եւ զբնաւորական գիճութիւնն հատցնէ եւ `ի վճար բերէ `ի մարմնոյն. այլ վասն այնոր թողի զիւր պատմութիւնն զիւր ցեղերուն, որ անբժշկելի են։ Այլ ընդ այս հալեւմաշս՝ որ `ի հովութենէ լինի, եւ ընդ այն՝ որ `ի տաքութենէ լինի եւ `ի չորութենէ, նշանն այն է՝ որ `ի հովէ լինի, մաճասն վատուժ լինի եւ յուլ, այնոր համար՝ որ հովութիւնն յաղթել լինի. եւ իւր գոզն իսպիտակ լինի եւ նօսր. եւ իսպիտակութիւնն `ի հովութենէ լինի, եւ նօսրութիւնն `ի չորութենէ լինի։ Եւ այդ բաւական է վասն հալեւմաշ ջերմանն՝ որ `ի հովութենէ լինի, վասն այն՝ զի չունի առողջութիւն։

ԳԼՈՒԽ ԻԲ - Վասն ստածման եւ բժշկութեան առաջին ցեղ հալեւմաշ ջերմանն, որ `ի տաքութենէ լինի։

Եւ ինքն ընդ երեք ցեղ բաժանի. եւ վասն իւր ճանաչելոյն՝ երբ մէն լինի եւ բորբոսային ջերմերուն `ի զատ, եւ այնոց որ չունին երեւան նոպայ, զոր այլ `ի յառաջդ ասացաք. ապա երբ ժամն եւ ժամանակն պատեհ լինի եւ աղէկ, սկիզբն արա ստածելոյ այսպէս։ Եւ թէ կարիք լինի զմարմինն սրբելոյ, սրբէ խիարշամպով եւ թարանկուպինով եւ գարեջրով եւ քաղցր նռան ջրով. ապա թէ հետ աւուր մի կամ երկու՝ իշու կաթն տուր խմելու։

Ապա թէ կարիք չէ զմարմինն սրբելոյ, դու սկիզբն իշու կաթն արա այս նշանօքս. գիտացիր որ էշն ճերմակ լինի եւ առողջ, եւ ազատ յամենայն ցեղ հիւանդութենէ. եւ աւուրքն մատղաշ պիտի, եւ մօտ `ի յօրերն լինի ծնած, եւ իւր կաթն իսպիտակ եւ հաւասար լինի. երբ `ի վերայ ըղնկանդ կաթեցնես, չիլինի նօսր՝ որ վաթի, եւ ոչ թանձր՝ որ չիսփռի։ Եւ դարմանէ զէշն աղէկ խոտով՝ որ դալար լինի, եւ հովային բանջրնով, որպէս հազար, եւ դդմի տերեւ, եւ հինտիպայ՝ խառնած ընդ դալար գինծն, եւ այլ պզրղատունի կոթ, եւ գարի լուացած ցամաքեցուր եւ ապա կերցուր։ Ապա ա՛ռ իւր կաթնէն. `ի յառաջին օրն տուր կէս լիտր, եւ հետէն յաւելցուր `ի կաթն ըստ ուժոյն հիւանդին, եւ տուր զայդ `ի յար, մինչեւ լուծանի եւ ոչ կապի։ Յետեւայն կերակուր տուր թաղթ եւ մաշ եւ վլիտօն՝ որ է ծմել, դդում եւ հազար. զամէնն նշի ձիթով տուր. եւ խմելոյ մուզ նռան ջուր տուր։

Եւ ապա հետ կերակրին սակաւ ժամ անցո, եւ յաւազան նստի՝ որ ջուրն քաղցր եւ յիստակ լինի եւ եղկ, եւ եփած լինի `ի յինքն մանուշակ եւ դդմի տերեւ եւ հազարի տերեւ եւ իսպիտակ գարի փերճկած։ Եւ երբ ելանէ յաւազանէն, օծանէ զմարմինն լիլուֆարի ձիթով եւ մանուշակի ձիթով եւ քաղցր դդմի ձիթով. եւ ապա յետ այնոր օծանէ զկուրծքն մանուշակի ձիթով՝ որ ընդ իսպիտակ մոմ հալած լինի, որ պահէ զգիճութիւնն որ շահեցաւ `ի կերակրոյն եւ աւազանին ջրէն։

Ապա թէ հիւանդին մարմինն ախորժայ այլ աւելու գիճութիւն քան զայդ որ ասացաք, ապա առաջ քան որ յաւազան մտանէ՝ կթել տուր `ի վերայ գլխոյն կնկան կաթն կամ իշու կաթն կամ այծու կաթն. զի այդ կաթներտ խիստ գիճացնեն զհիւանդն։ Ապա թէ հիւանդն չժուժէ կաթն կթելոյն, դու զկաթն `ի յաւազանին ջուրն խառնէ. բայց `ի յաւազանն շատ մի՛ յամեցներ, զի աւազանին եղկ ջուրն վատուժցնէ զմարմինն։

Ապա յառաջ քան որ յաւազանն մտանէ, չէ պարտ մարձել որ ինչ ցեղ ձիթով. զի խծկէ եւ կալնէ զգաղտ շնչահանն մարմնոյն, նա չիընդունի զաւազանին գիճութիւնն։ Եւ զայդ՝ զոր ասացաք՝ `ի յար արա. զի այդ խորհուրդդ շահեցին զմարմնոյն բնաւորական գիճութիւնն. եւ արա՛ զայդ յաւուրն երկու հեղ. զմէկն յետ կաթինն տալոյն՝ յառաջ քան զկերակրոյն ուտելն, որ զկաթին գիճութիւնն շահի եւ պահէ `ի մարմինն. եւ յետ այտոր տես զմարմինն հիւանդին. եթէ `ի յաւելի խլտերոյն՝ որ է չորս նիւթերն՝ սուրբ լինի, հանց որ չընդունի զբորբոսելն, ապա տուր՝ որ խմէ կովուց թան, զոր բնիկ սրբած լինի `ի կարագէն. այլ կովն կարմիր պիտի. բայց մի՛ յաճախ տաս որ չիձանձրանայ `ի թանէն։ Եւ զթանին չաքսն կէս լիտր տուր. ապա թէ տեսանես զուժն՝ որ կարող է, դու յաւելցուր `ի թանն ըստ ուժոյն. բայց քիչ քիչ թող խմէ, հանց որ ամէն հեղ նուկի մի լինի կամ պակաս. ապա թէ տաքութիւնն շատ լինի եւ ուժով, դու տուր հետ թանին զայս ղուրսս, որ է այս։

Ղուռս տապաշիրի հով։

Ա՛ռ տապաշիր չորս դրամ. վարդ եօթն դրամ. խիարի կուտ կտուած, եւ փրփրեմի եւ դդմի կուտ կտված, հազրի հունդ, քահրիպար երեք երեք դրամ. զամէնն աղա եւ մաղէ, գառնալեզվի ջրով շաղվէ, եւ ղուրսեր արա, եւ տուր հետ թանին։ Եւ զայս արա երբ մարմինն սուրբ լինի `ի բորբոսային նիւթոյն։

Ապա թէ `ի մարմինն այլ ցեղ տաքութիւն լինի, եւ մարմինն չէ սուրբ, եւ լինի յինքն նիւթեր սար, որ այլ ջերմն կամի ընծայել, ապա հոտ պարտ է պատրաստ կենալ `ի կաթներոյն եւ `ի թանէն։ Իսկ թանին փոխան գարեջուր տուր, յոր եփած լինի կենդանի խաչեփար, որ `ի մանր եւ `ի մեծ ճանկերոյն սրբած լինի, եւ լուացած լինի աղէկ քաղցր ջրով եւ աղով եւ ջնջխած լինի. ա՛ռ `ի յայդ գարեջրէտ չորս նուկի, եւ մուզ նռան ջուր մի նուկի. եւ յայս ղուրսէս մի մթխալ, զոր այժմ գրեմ։

Ղուռս հով՝ որ օգուտ է սլին ջերմանն։

Ա՛ռ գառնալեզու երեք դրամ. հայ կաւ չորս դրամ. վարդի կոնգմէն յիստկած վեց դրամ. սերկեւիլի կուտ յիստկած, դդմի հունդ յիստկած, փրփրեմի հունդ վեց վեց դրամ. մարուխի քամուքսն տասն դրամ. տաճիկ կռէզ, քիթրայ եւ նշայ երեք երեք դրամ. սեխի կուտ եօթն դրամ. զայս ամէնս աղա եւ մաղէ, եւ շաղվէ պզրղատունի լուապով, եւ ղուրսեր արա, եւ `ի շքի չորացուր, եւ տուր աղցած եւ մաղած մի մթխալ՝ քաղցր նռան ջրով եւ խիարի ջրով անօթեց, օգտէ հալեւմաշ ջերմանն, եւ այն ջերմանն՝ որ սիլ կոչի։ Եւ կերակուր՝ մաշ տուր եւ դդում եւ վլիտօն եւ թաղթ, որ լինի նշի ձիթով. եւ երբ ծարաւենայ, քաղցր նռան ջուր տուր. եւ ընդ երիկածքն՝ օծանէ զմարմինն լիլուֆարի ձիթով, եւ քաղցր դդմի ձիթով. զիւր տունն եւ զպառկելիքն հով արա, եւ ցանէ վարդ եւ ուռու տերեւ. թէ վարդ չիգտվի, այգւոյ տերեւ ցանէ։

Ապա թէ հիւանդն նուաղի, դու օծէ `ի մարմինն հով լախլախով, որ են այս ջրերս։ Ա՛ռ խնծորի ջուր, եւ մրտենոյ ջուր, սերկեւիլի եւ վարդի ջուր. չոր վարդ եւ քաֆուր եւ զաֆրան. աղա՛, եւ `ի ջրերդ խառնէ, եւ `ի բան տար։ Ապա թէ խիստ վատուժի հիւանդն, դու մսի ջուր տուր այս նշանօքս։ Ա՛ռ ուլու միս `ի թիկանցն եւ `ի շլեցն եւ `ի կողոյն, մանր կտրատէ եւ `ի քարէ պտուկ արկ, եւ աղն պակաս արա, եւ մեղմն կրակով եփէ. եւ որչաք `ի մսէն ջուր ելանէ, դու հետէն առ զջուրն, `ի զատէ յաման արկ, մինչեւ ցամաքի միսն. ապա սակաւ մի անուշահոտ գինի, եւ իւր կիսոյն չաք խնծորի ջուր. զայտոք `ի մսին ջուրն խառնէ, եւ մեղմ կրակով սակաւ մի եռցո, եւ ապա տուր կում կում որ խմէ. զի այդ ջուրդ խիստ ուժովցնէ զհիւանդն։

Եւ այլ ջանք արա ամէն հունարով՝ որ չիլուծի բնութիւնն. զի թէ դկին տիրոջն, եւ սլին տիրոջն բնութիւնն լուծանին, նա շուտ կորնչին մահուամբ. ապա թէ լուծումն հանդիպի, զայս ղուրսս տուր. զի խիստ օգտակար է դկին տիրոջն՝ որ լուծ ունենայ։

Ղուռս կաւի՝ կապող։

Ա՛ռ հայ կաւ տասն դրամ. շահպալութ եւ վարդ չորս չորս դրամ. եւ տեսայ `ի յայլ նուսխայ՝ որ նշաստակ եւ փրփրեմի հունդ դնեն չորս դրամ. տապաշիր երեք դրամ. թրթկճի հունդ կտված վեց դրամ. քահրիպար երեք դրամ. զամէնն աղա եւ մաղէ, եւ մուզ սերկեւիլի կամ խնծորի ջրով շաղվէ, եւ ղուրսեր արա, եւ տուր մի մթխալ `ի յայդ ղուրսէտ տանծի ջրով կամ սերկեւիլի ջրով։ Եւ երեկոյին տուր զայս դեղս։ Ա՛ռ պզրղատուն աղընձած մի մթխալ. եւ այրած խեցգետին մի դրամ. տաճիկ կռէզ աղընձած մի դրամ. աղա եւ մաղէ, եւ տուր մուզ ծորի ջրով կամ նռան։ Եւ կերակուր տուր թրթկիճ եփած եւ տապկած, որ լինի `ի հետն նուշ աղընձած։ Եւ ա՛ռ փերճոկած ոսբ եւ աղընձած, եւ հեղ մի եփէ, եւ ձգէ զջուրն, եւ ապա արկ `ի վերայ մուզ նռան ջուր կամ սերկեւիլի կամ աղտորի ջուր, եւ այլվի եփէ, եւ տուր որ ուտէ։ Եւ այլ տուր փշատի փոխինտ, կամ նռան հատի փոխինտ `ի հետ պաքսիմիտի. եւ զայս կերակուրքդ եւ ըմպելիքդ յայնժամ տուր՝ որ երբ չիլինի հազ։

Եւ թէ հազ լինի, տուր խմելոյ տաճիկ կռէզ եւ հայ կաւ. եւ կերակուր՝ ոսբան փոխան՝ հացի փշրուկ տուր աղընձած նշով. եւ սերկեւիլին ջրի փոխան՝ մրտի քամուքսն տուր, զի մրտի քամուքսն արգիլէ զլուծումն, եւ օգտէ հազին այն սակաւօք քաղցրութեամբն՝ որ `ի յինքն կայ։ Ապա թէ հանդիպի որ յաղիքն ելունդ բան ունի, դու հոկնայ արա այս նշանօքս։

Հուկնայ, որ օգտէ ելունդի՝ որ `ի յաղիքն լինի։

Ա՛ռ գառնալեզվի ջուր, եւ բրսի անդտարի ջուր, որ յարապն հովուի բիր կոչեն, եւ ձուի դեղնուց, եւ տաճիկ կռէզ, հայ կաւ եւ հոռոմ մատնեհար կաւ, եւ պրտուի ջնջագիր այրած, իսվիտաճ. զամէնն `ի մէկ տեղ ժողվէ, եւ հոկնայ արա որպէս ըռասմն է։

Այլ հուկնայ նոյն ցաւուն։

Ապա թէ այդ ջրերդ չիգտւի, զոր այլ յառաջդ ասացաք, դու իւր փոխան՝ փրփրեմի ջուր առ եւ թրթըկճի ջուր, եւ մատնեհար հոռոմ կաւ, եւ աղբրաց արիւն, նշի ձէթ. զամէնն հաւաքէ եւ հոկնայ արա. զի այդ հոկնատ խիստ օգտակար է, օգնութեամբն Աստուծոյ։

Մահամատի Զաքարիան ասէ՝ թէ այս ջերմս երեք ցեղ լինին, զոր այլ յառաջդ ասացաք, թառամեցնող եւ բարակն եւ քակողն։ Առաջին ցեղն, որ է թառամեցնողն, իւր պատճառն զերդ միօրեայ ջերմանն լինի. եւ իւր նշանն այս է՝ որ գոյնն դեղին դառնայ, եւ ջերմն հանապազ `ի կերած ժամն գայ, եւ `ի քուն լինելոյ ժամն. բայց մարմինն շատ տաք չիլինի, եւ `ի մարմնոյն կաշին չորութիւնն ցուցանէ։

Եւ իւր ստածումն այս է՝ որ հանապազ գարեջուրն `ի բան պահէ։ Եւ երբ տաքութիւնն անցանի, դալար մանր ձուկն խորված ուտէ. եւ `ի խաւարտնուն զհովն եւ զգիճային `ի բան պահէ. որպէս հազարն եւ փրփրեմն, զդալար գինձն եւ զխորփրըստն, եւ զոր նման սոցին։ Ամենայն օր `ի բաղնիս մտանէ, `ի հով տուն նստի, զմարմինն մանուշկի ձիթով օծէ, եւ հոտոտայ `ի հով եւ `ի գիճային ծաղկանցն, եւ հով սպեղանիք `ի վերայ կրծոցն դնէ, եւ ըստամոքն՝ որ `ի կերակրոյն թեթեւ լինի, յայնժամ ջերմանն տաքութիւնն խիստ լինի. զհով եւ զգիճային ձիթերն `ի քիթն արկանէ, եւ որչաք կարէ զքուն լինելն ջանայ. եւ ոչ ինչ դիմօք զանձն չիդատէ. `ի տաք տանէ եւ `ի շող օդէ պատրաստ կենայ։ Ապա թէ այս ջերմս տաքութիւն եւ այրեց լինի, զքաֆուրին ղուրսն `ի բան պահէ սակաւ քացախով՝ ընդ ծագել արեւուն։

Սահակն ասէ՝ թէ իւր ստածումն այս է՝ որ գարեջուր խմէ. եւ `ի քնուն ժամն պզրղատուն ճուլապով խմէ. զկերակուր շատ թող չուտէ, մանաւանդ `ի յամռան աւուրքն՝ եւ ամենայն տաք իրաց պատրաստ կենայ. հով ջուր խմէ քիչ քիչ, եւ թանայ քթան `ի վարդէջուրն՝ որ լինի քաֆուր եւ սանտալ, եւ դնէ `ի վերայ կրծոցն. եւ կերակուր դդմի մուզավարայ եւ սպանախ կերցուր, եւ թաժայ ձուկ խորված. եւ քան զամենայն ինչ օգտէ խաչափարն՝ որ գարեջրով լինի եփած։ Եւ երբ տաքութիւնն պակսի, հաւձագ՝ փերճկոտած գարով `ի բան պահէ, եւ պանտրայ ջուր հով ճուլապով խառնած, եւ բանջրնուն հազար եւ դալար գինձ կերակրի։ Ապա թէ ջերմն զօրաւոր է, կերակուր՝ թերխորով ձուի դեղնուց տուր, շատ օգտէ Աստուծով։

Մահամատ Զաքարիայն ասէ վասն ստածման եւ բժշկութեան երկրորդ հալեւմաշ ջերմին, եթէ այս երկրորդիս բարակ անուանեն, եւ երրորդն՝ որ քակող, դժար ողջանան. մանաւանդ երրորդն։ Եւ իւր պատճառն այն է՝ որ բնաւորական տաքութիւնն եւ օտար ջերմն զբնաւորական գիճութիւնն `ի մարմնոյն քաղեն եւ հատցնեն։

Իսկ երկրորդ հալեւմաշն, որ է բարակն, նշանն այս է՝ որ աչքն `ի գուբն անկանի, եւ մարմինն նօսրանայ եւ բարկնայ, եւ օր ըստ օրէ վատուժի եւ նիհարանայ. վասն այդր պատճառանացդ անուանեցին բարակ զայս ջերմս։ Իւր ստածումն այս է՝ որ օրն երկու երեք հեղ `ի բաղանիս մտէ, եւ `ի տաք տուն չիմտէ, եւ ամենեւին չիքրտնի, եւ գարեջուր խմէ. եւ յետ երկու պահու՝ եղկ աւազան մտէ, եւ հանապազ `ի հով եւ `ի գիճայինսն հոտոտայ, որպէս յառաջդ ասացաք։

Ապա թէ ձմռան աւուրքն հանդիպի, `ի կրակի տաքութենէ եւ `ի ծխէ պատրաստ կենայ. զի հովն օգտակար դեղն է այս հիւանդիս. եւ օծանելոյ տեղիք եւ սպեղանեաց՝ հովն օգտէ, զի զսիրտն հով պահէ։ Եւ պատեհ է՝ որ զգլուխն ծածկած պահէ, որ զուգամ եւ մուզլայ չիպատահի. եւ `ի քիթն հով եւ գիճային ձիթեր արկանէ. եւ շատ `ի քուն լինելն օգտակար է։ Ապա թէ գոզն զերթ զձէթ լինի, զհովային եւ զգիճային դեղերն `ի բանի պահէ։ Ապա թէ տաքութեան նշաննին խիստ լինի, եւ զտապաշիրին ղուրսն տուր, եւ զբնութիւնն կակղացո դամոնի ջրով եւ թարանկուպինով. շատ օգտէ Աստուծով։

Վասն ստածման երրորդ հալեւմաշին։

Իսկ եթէ երրորդ հալեւմաշն լինի, զոր քակողն անուանեն, զի քակէ եւ հալէ, եւ դատարկէ զճրագուն եւ զմիսն, եւ զչորրորդ բնաւորական գիճութիւնն. եւ վասն այդր պատճառանացդ անուանեցին քակող։ Եւ իւր նշանն այս է, որ ըղունկն զերդ զայծու ծռին, եւ փողիցն խռտումն `ի դուրս ցցվի, եւ երկու ուսն բարձրանայ, եւ ճակատին կաշին քաշած եւ չոր ցուցանէ, քներն եւ երկու աչքն `ի ներս երթան։

Իւր ստածումն այս է՝ որ զկերակուրն թեթեւ եւ դիւրահալ ուտէ, որ անուշահոտօք եփած լինի, զերդ ուլի միս, հաւու ձագ, եւ գառին ողոշար՝ սիսռան ջրով. եւ զկնի այտոր՝ խնծորի ջուր, եւ քաղցր եւ թթու սերկեւիլի ջուր ընդ սակաւ մի գինի խառնեալ, եւ գերմակ հաց փշրեալ խառնէ եւ ուտէ, եւ զանուշահոտերն անպակաս `ի բանի պահէ։ Ջանայ որ փորն խիստ չիլուծանի. զի թէ փորն լուծանի, շուտով կորնչի. եւ հանապազ զսանտալն եւ զվարդի ջուրն ընդ յիրար խառնէ, `ի վերայ սրտին եւ լերդին պահէ. զմանուշակի ձէթն եւ զնիլիֆարի `ի գլուխն եւ `ի յանդամսն հանապազ օծանէ. եւ ամենեւին քաղցած եւ ծարաւ չիկենայ, տրտմութիւն եւ հոգս չիտանի. զի այս ամենայն եւ իւրեանց նմանիքն ահոկեն. եւ զկերակուրն պարկեշտ տուր, զերդ որ այլ `ի յառաջդ յիշեցաք, օգտակար է թէ Աստուած կամի։

ԳԼՈՒԽ ԻԳ - Պատմութիւն եւ նախագիտութիւն վասն սլին ջերմանն, որ է թոքոյն խոցնալն եւ մաշիլն։

Հոռոմն եփթեսիստ անուանէ, եւ տաճիկն սլ կոչէ. այլ գիտացի՛ր որ սլին ջերմն նման է դկին ջերմանն. բայց սլին ջերմանն հազ լինի, զի իջանէ խլտն, որ է նիւթն, `ի գլխոյն `ի կուրծքն եւ `ի թոքսն, նոյնպէս եւ յամենայն մարմնոյն՝ `ի ձեռն հազալոյն՝ արկնուի նիւթս. զի հազալն յաղթէ մարմնոյն, եւ շարժէ եւ բերէ `ի կուրծքն եւ `ի թոքսն, եւ արգիլէ զհիւանդն `ի քուն լինելոյ եւ `ի հանկիստ կալոյ։

Յոհանն ասէ, եթէ իւր պատճառն `ի սուր գիճութեներոյ լինի՝ որ `ի թոքքն իջանէ, կամ `ի կուրծքն ժողովի, եւ խոցացնէ զտեղիքն՝ ուր հաւաքի, եւ զշարաւն ընդ ամենայն կուրծքն ցրուէ, եւ կամ `ի կէս կրծոցն լինի։ Եւ երբ թոքքն խոցնայ, իւր նշանն այն է՝ որ մարմինն նիհարանայ, եւ կակուղ տաքութիւն լինի զերդ հալեւմաշին, եւ եղենկունքն ծռին, եւ ոտներն ուռչին, վասն այնոր որ գիջութիւնքն հալեցան. եւ հազալով ընդ խռչակն կուգայ հոտած, եւ մէջ ընդ մէջ արիւն. եւ կրծոցն խոցնալուն նշանն այն է՝ որ տաքութիւն այլ շատ լինի, եւ շունչն կարճ լինի, եւ կուրծքն ցաւի, եւ հազն չոր լինի։

Փօլօս ասէ, եթէ այս հիւանդութիւնս հետ բրսիմին լինի, եւ հետ զուգամին,կամ հետ շատ նուզլայի, որ `ի գլխոյն իջանէ, կամ հետ յերկարօրեայ հազի, կամ յետ շատ արեան ձգելոյ, որ զթոքսն կամ զկուրծսն խոցացուցեալ լինի. եւ `ի կերակրոյ միտքն փակեալ լինի։ Այլ ստածումն այս հիւանդութեանս դիժար լինի. զի յորժամ թոքսն խոցանայ, չողջանայ իւրովի. զի հանապազ `ի շնչոյն յառն եւ `ի տուրն կայ եւ շարժի, եւ զերդ զդարբնի փուքսն զհով զօդն առնու եւ `ի սիրտն ուղարկէ, եւ զտաք օդն առնու `ի սրտէն եւ `ի դուրս ուղարկէ։ Ապա թէ ժամ մի թոքին շարժելն դադարի, նոյն պահն սիրտն այրի, եւ `ի յայնր յայրելոյն `ի տաքութենէն՝ մարդն մեռանի. ապա `ի յառաջ քան զայն՝ որ այս հիւանդութիւնս զօրանայ, պարտ է ստածել եւ բժշկել։

Վասն ստածման եւ բժշկութեան սլին ջերմանն։

Արդ պարտ է `ի յայս ջերմանս `ի ստածումն եւ `ի բժշկութիւնն, որ քննես աղէկ եւ գիտենաս որ չլինի `ի հետն այլ ցեղ ջերմն `ի բորբոսային ջերմերոյն։ Ապա թէ ուժն կարող լինի, ժամանակն եւ ժամն `ի պատեհ լինի, իւր առաջին ստածումն այն է՝ որ `ի բասիլիկէն երակ առնուս `ի յայն դեհն, ուր զցաւն իմանայ հիւանդն։ Ապա թէ չիմանայ ցաւ ուրեք, զերակն `ի ձախոյ ձեռն առ, վասն այնոր՝ որ աջոյ դեհ չվատուժի։ Ապա թէ տարիքն եւ ժամանակն հիւանդին եւ ժամն տարւոյն չօգնեն երակ առնելոյն, դու ապիկիս առ `ի թիկնամէջքն `ի վերի դեհն. եւ հա՛ն արիւն ըստ ուժոյն, եթէ երակ առնուս, եւ եթէ ապիկիք։

Ապա թէ ստամոքսն վատուժ լինի, կամ սիրտն խափական լինի , որ է սրտին դողալն եւ թափթափիլն եւ տրոփելն, ապա զապիկիքն `ի յոլոքին `ի դրուցի դեհն դիր, եւ յառաջ շատ քաշել տուր, եւ ապա տուր կտրել եւ արիւն հանել։ Ապա յետ երակ առնելոյն օր մի կամ երկու օր հարիրայ տուր այս նշանօքս։

Հարիրայ գարւոյ, որ օգտէ սլին։

Ա՛ռ գարի կորկոտ փերճոկած, եւ չոր բակլայ փերճոկած, եւ սակաւ մի քիթրէ, եւ սերկեւիլի հատիճ կտուած, եւ նշի ձէթ կամ քաղցր դդմի ձէթ, եւ խեցգետին՝ որ է խեչիփար, այն նշանօքն՝ զոր այլ յառաջդ ասացաք. զայս զամէնս հաւաքէ, եւ հարիրայ արա, զերդ իւր ռասմն է, եւ տուր. օգտակար է թէ Աստուած կամի։

Ապա թէ հիւանդն `ի բերանն չորութիւն իմանայ, կամ `ի կուրծքն խոշորութիւն եւ խռչոտել լինի, տո՛ւր զպզրկատունին զլուապն, կամ զթեփին ջուրն, կամ գառնալեզուի ջուր հում եւ առանց եփելոյ՝ նուկի մի ընդ երկու դրամ դդմի ձէթ, կամ դրամ մի ղարփուզի կտի ձէթ, կամ երկու դրամ մանուշակի ձէթ։ Եւ իրիկունն տուր խմելոյ զայս դեղս։ Ա՛ռ պզրկատուն եւ տաճիկ կռէզ եւ հայ կաւ, եւ սերկեւլի լուղապով խառնեալ. այլ զհայ կաւն վասն այնոր տանք, որ զգիճութեներն՝ որ `ի կուրծքն ժողոված՝ ցամաքեցնէ. եւ շատ օգուտ է։

Ապա թէ հիւանդն՝ է որ `ի կրծոցն արիւն թքանէ, տուր զայս կուրսս՝ որ այժմ գրեմք, որ օգտէ օգնականութեամբն Աստուծոյ՝ սլին, որ արիւն թքանէ։

Ղուրսի քահրուպայ, որ օգտէ սլին՝ որ արիւն թքանէ։

Ա՛ռ հոռոմ մատնեհար կաւ երեք դրամ. քահրիպայ վեց դրամ. տապաշիր, եւ քիթրէ, եւ նշաստակ հինգ հինգ դրամ. տաճիկ կռէզ, եւ մրտենւոյ պտուղ, եւ մարուխի քամուքս եօթն եօթն դրամ. եւ փերփերանի հունդ տասն դրամ. զայս զամէնս աղա եւ մշէ, եւ շաղվէ դալար վարդի ջրով. ապա թէ չգտանես վարդ, գառնալեզուի ջրով, կամ պզրկատունի ջրով, եւ կուրսեր արա զամէն մէկ դրամ մի, եւ `ի շքի չորացո. եւ տո՛ւր յամէն օր կուրս մի աղցած եւ մաղած քաղցր կօդայի ջրով։ Եւ կերակուր փերփերան տուր եփած, եւ փերճոկած ոսբն դդմով, եւ մաշ փերճոկած եւ աղընծած, եւ իւր ըմպելիքն կտրտած դդում, եւ կօդայ առանց կեղեւելոյ։ Եւ զայս դեղս յար `ի բերանն պահէ։ Ա՛ռ տաճիկ կռէզ եւ հայ կաւ եւ կերակուր դալար ձուկն տուր, զոր `ի քարքռուտ տեղաց եւ `ի խիստ գնայուն ջրէ որսան. այս ձուկն նոյնպէս եւ դկին տիրոջն օգտակար է։

Ապա թէ կարիք է որ ուժվորցնես զմարմինն, եւ իւր ջերմն չլինի ուժով, ապա տուռայճ տուր, եւ հաւու ձագ, եւ կաքվու ձագ, եւ տահուճ, եւ ուլու ոտներ եւ արտալայնի՝ դդմով եփած եւ տանւոյ խուպազով, եւ վլիտօն եւ սպանախ եւ թախտ եփած մաշով, եւ գառին ոտներ եփած փերճոկած գարւով։

Ապա թէ ժամանակն `ի պատեհի լինի, իւր աղէկ ստածումն այն է՝ որ իշու կաթն տաս, զերդ որ այլ `ի յառաջդ ասացաք վասն դկին, կամ տուր մաքւոյ կաթն ջրով եփած այս նշանօքս։ Ա՛ռ մաքեաց կաթն կէս լիտր՝ `ի պահն որ կթեն. եւ արկ ջուր `ի վերայ մի լիտր, եւ եփէ ցուր ջուրն հատնի եւ կաթն մնայ. ապա տուր որ խմէ կում կում։ Յետ այս դեղիս՝ ա՛ռ բակլայի ալուր երեք նուկի, եւ շէկ չամիչ `ի հատճէն հանած եւ նշի ձիթով եփած՝ երկու նուկի, եւ սպիտակ գազպէն ջրով տրորած. զայս զամէնս կաթումն `ի բան պահէ։ Եւ զայս հապս գիշերն եւ ցերեկն ներքեւ լեզուին պահէ, զի օգտակար է սլին։

Հապի սուալ, որ օգտէ սլին։

Ա՛ռ փերփերանի հունդ հինգ դրամ. տաճիկ կռէզ եւ քիթրայ երեք երեք դրամ. կօդայի հունդ կտված չորս դրամ. զայս զամէնս աղա եւ մաղէ, եւ շաղվէ սերկեւիլի կտին լուապովն, եւ մանր եւ տափակ հապեր արա. եւ յար ներքեւ լեզուին պահէ։

Ապա թէ խօխն `ի կրծոցն դժար գայ, եւ դժար թքանէ, դու տուր զուփայի մտպուխն, եւ իւր նշանն այս է։

Մատպուխ զուփայի, որ օգտէ սլին։

Ա՛ռ յունապ քսան հատ, եւ սպոտան յիսուն հատ. սպիտակ թուզ եօթն հատ. փառիս աւուշան՝ որ է ձարխոտ՝ եօթն դրամ. մարուխի տակ կեղեւած տասն դրամ. զուփայ հինգ դրամ. զայս ամէն `ի յաման մի արկ, եւ հինգ լիտր ջուր արկ `ի վերայ, եւ եփէ ցուր մնայ երկու լիտր։ Ապա առ իւրմէն չորս նուկի. եւ սնուցած մանուշակ տասն դրամ. եւ քաղցր նշի ձէթ երեք դրամ. զայս զամէնս յիրար խառնէ եւ տուր որ խմէ։

Այլ պարտ է գիտենալ զդկին տէրն եւ զսլին՝ յանկարծ ժամ մի ուրդի՝ որ կապի փորն, հանց որ կարիք լինիս `ի կակղցնել. ապա տուր զայս մատպուխս։

Մատպուխ լուծող՝ սլին ջերման։

Նշանք մտբուխի որ կակղցնէ զդկին եւ զսլին տիրոջն բնութիւնն։ Ա՛ռ խիարշամպէ `ի կտէն ընտրած հինգ դրամ. եւ չոր մանուշակ վեց դրամ. եւ շէկ չամիչ `ի հատճէն հանած տասն դրամ. եւ յունապ տասն հատ. զայս զամէնս եփէ հինգ լիտր ջրով, մինչեւ մնայ կէս լիտր։ Ապա քամէ եւ արկ `ի ներքս տասն դրամ թառընկպին, եւ աճըռէ, եւ այլուվայր քամէ, եւ տուր որ խմէ զերդ այլ մտպուխի ռասմ է։ Ապա թէ չկակղնայ այտով, զայս հուկնայս արա՝ այս նշանօքս։

Հուկնայ՝ ջերման սլին օգտակար։

Ա՛ռ սպիտակ գարի փերճոկած եւ ձարձատ արարած, եւ չոր մանուշակ, եւ սպոտան, եւ յունապ մի մի ափ. սպիտակ տուղտ `ի կտաւի ծրարած հինգ դրամ. զայս զամէնս `ի պտուկ մի արկ եւ եփէ այնչաք, մինչ որ մնայ մի լիտր. ապա քամէ եւ արկ `ի ներք կարմիր շաքար տասն դրամ. եւ հուկնայ արա զերդ իւր ռասմն է. օգտէ Աստուծով։

Էհանայ բժշկապետն ասէ, եթէ այս ջերմն՝ որ հետ թոքին խոցնալոյն լինի, եւ իւր պատճառն `ի սուր գիճութեներոյ լինի, որ `ի ներքս `ի թոքսն հաւաքին եւ կամ `ի կուրծքն, եւ հազալովն եւ `ի վեր բերելովն խոցցընէ, `ի շարաւ եւ `ի յարիւն դարձուցանէ, եւ տկարացուցանէ զհիւանդն զերդ հալեւմաշ ջերմն, վասն այդ պատճառանացդ յիշեցաք եւ շարեցաք ընդ հալեւմաշ ջերմանն։ Եւ իւր նշանն այս է, որ երբ թոքքն խոցնայ, հիւանդին մարմինն նիհարանայ, եւ հանապազ կակուղ տաքութիւն լինի, եւ հազալով ընդ խռչակն ելանէ այլ շարաւ եւ այլ արիւն, եւ փրփրային խօխ արունով, եւ շունչն կարճանայ, եւ կուրծքն ցաւի, եւ ժամ ժամ չոր հազայ։ Եւ իւր չողջանալոյն պատճառն այն է, որ թոքքն տուն է շնչոյն, `ի յառ եւ `ի տուրն `ի շարժելոյ չունի դադար, եւ ամենեւին չունի հանկիստ՝ որ դեղն դադար առնու եւ գործէ յինքն, եփէ եւ ողջացուցանէ. եւ վասն այդր պատճառանացդ ստածումն դժար ընդունի։ Եւ մէկ այլ պատճառ այն է, որ թոքն պալղամին տուն է եւ դադար եւ տեղի, եւ հանապազ յինքն գիճութիւն հաւաքած լինի. եւ ամենայն խոց՝ որ ոչ չորանայ, չողջանայ, եւ զթոքսն ոչ ինչ դիմօք չորացնել չէ հնար։ Եւ այլ որ դեղն `ի յինքն չէ `ի հասանել, զի ճանապարհն յերկար է. ապա վասն այդ պատճառանացդ այս հիւանդութիւնս դիժար ողջանայ։

Եւ երբ հետ թոքոյն խոցնալոյն ջերմ լինի, այլ դիժար է խիստ. զի այս երկու հիւանդութիւնս հակառակ են միմեանց. զի ջերմանն ամենայն ինչ հով եւ գէճ պիտի, որ հանդարտի եւ պակասի. եւ խոցն՝ որ `ի թոքսն լինի՝ ամենայն ինչ տաք եւ չոր պիտի, որ ցամաքեցուցանէ եւ ողջանայ. եւ վասն այդ պատճառանացդ ստածումն եւ բժշկութիւն դիժար լինի. ապա պատեհ է յառաջ զջերմն ստածել եւ բժշկել։ Ապա թէ այս հիւանդութիւնս սկիզբն լինի, իւր ստածումն այն է, որ `ի բասիլիկէն երակ առնու `ի յայն կողմն՝ ուր զցաւն իմանայ. ապա թէ զկեփալին զերակն առնու, որ զգլուխն սրբէ՝ պատեհ է. ապա թէ ուժն զօրաւոր լինի, այս մտպուխովս զբնութիւնն կակղցո։

Մատպուխ, որ օգտէ սլին։

Ա՛ռ խիարշանպէ, եւ մանուշակ, եւ յունապ, եւ չամիչ `ի հատճէն հանած, եւ սպոտան, եւ թառնճպին. զայս զամէնս հաւաքէ, եւ ջրով եփէ. պարզէ, եւ սնուցած մանուշակով քաղցրացո. եւ յամէն օր սակաւ սակաւ խմել տուր։ Ապա թէ `ի կուրծքն չորութիւն լինի, գառնալեզուի ջուր տուր մանուշակի ձիթով եւ դդմի ձիթով. եւ `ի քուն լինելոյ ժամն պզրկատուն, եւ տաճիկ կռէզ, եւ հայ հող՝ սերկեւլին հատճին լուղապովն խմել տուր. եւ զուփայի շարապն օգտէ։

Սպեղանիք կրծոց ցաւու։

Ապա թէ խոցն եւ ցաւն `ի կուրծսն լինի, այլ անահ եւ հեշտ է քան զթոքին. եւ իւր ստածումն այն է՝ որ սպեղանիք `ի բանի պահես, որ զհիւանդութեան զգլուխքն հալելով արձակէ, զերդ գարէալուր եւ չոր թուզ, աղաւնւոյ ծիրտ եւ բօրակ՝ զոր նիտրօն ասեն. զայս զամէնս աղա եւ մաղէ, եւ ջրով եփէ, եւ `ի վերայ կրծոցն դիր. օգտէ Աստուծով։

Փօլօս ասէ `ի նոյն պատճառքդ եւ `ի նոյն նշանքդ, եթէ թոքին խոցնալն հետ բրսամ հիւանդութեան լինի, որ է շաւսայ, եւ կամ հետ շատ զուգամի եւ նուզլայի՝ որ `ի գլխոյն `ի վայր իջանէ, եւ կամ հետ երկարօրեայ հազի լինի, եւ կամ `ի շատ վերաբերութեան արեան՝ որ ընդ խռչակն գայ, որ զթոքսն կամ զխռչակսն խոց առնէ։ Եւ իւր նշանն այն է՝ որ ջերմն `ի յար լինի, եւ մարմինն նիհարանայ, եւ եղենկունքն ծռին վասն գիճութեանցն հալելոյն, եւ `ի ժամ հազալոյն շարաւ հոտած բերէ ընդ խռչակն, եւ `ի յոտներն այտոց ընկնի, եւ կերակրին միտքն փակին, եւ ողջնութիւն դժար ընդունի. զի երբ թոքն խոցնայ, ամենեւին չողջանայ. զի հանապազ `ի շնչոյն առնելն եւ `ի տալն դադար չունի, զերդ զդարբնի փուքսն զհովն `ի յինքն քաշէ, եւ `ի սիրտն ղրկէ, եւ զտաք օդն `ի սրտէն առնէ՝ եւ `ի դուրս արձակէ. ապա թէ ժամ մի դադար առնէ, որ չշարժի, `ի նոյն ժամն սիրտն այրի, եւ `ի ձեռն այրելուն եւ տաքութեան՝ սրտին մարդն մեռանի։

Ապա `ի յառաջ քան զայն որ այս տաքութիւնս զօրանայ, ստածել պիտի եւ բժշկել, տալ զերդ որ իշուն կաթն, եւ զխիչիփարն `ի ճանկներոյն յիստկած, եւ `ի յեղերդական ջուրն օր մի եւ գիշեր մի թրջած պահած. եւ յետ այնոր անուշ ջրով եւ գարւով եփէ, եւ կիսայեղկ խմելոյ տուր, օգտակար է։ Եւ երբ այս հիւանդութիւնս հաստատի եւ `ի լման յերեւան գայ, եւ ամենեւին չիթողու զբնութիւնն՝ որ լուծանի, զի հիւանդն տկարանայ, եւ իւր բանն դիժար լինի։

Ապա թէ ջերմն ուժով լինի, ձուի դեղնուց եւ կովուց կաթն տուր եւ այծու կաթն՝ ընդ գարեջուր խառնեալ, եւ թաժայ ձուկն կերակրի խորովեալ, եւ ուլի ոտներ, եւ բակլայի ջուր նշի կաթում, եւ հաւու ձագ փերճկած գարւով. այս ամէնս օգտակար է։ Եւ ամէն օր երկու հեղ `ի յաւազանն մտնէ. եւ երբ ելանէ, զանձն օծանէ դդմի ձիթով եւ մանուշակի ձիթով, որ գիճութիւնն եւ կակղութիւն `ի յանդամսն հասուցանէ. ապա թէ բնութիւնն կակղնայ, զայս դեղս տուր։

Ղուռս, որ օգտէ սլին ջերմանն։

Ա՛ռ տաճիկ կռէզ, եւ տապաշիր, եւ հայ կաւ, եւ սերկեւիլի կուտ մի մի դրամ. փարսի աւուշան՝ որ է ձարխոտ, եւ քիթրէ, եւ նշաստակ, եւ փրփրեմի հունդ կէս կէս դրամ. զայս զամէնս աղա եւ մաղէ, եւ պզրկատունի լուղապով կուրս արա, զմէն մէկ երկու դրամ. եւ `ի շուքն չորացո, եւ տուր յամէն օր մին մին, ընդ խաշխաշի շարապ խառնեալ։ Եւ երբ ջերմն զօրաւոր լինի, գարեջուր տուր, եւ երբ խաղաղի ջերմն՝ կաթն տուր։

Ապա թէ `ի կաթէն տաքութիւն լինի, գարեջուր տուր՝ որ ջերմն հանդարտի, եւ այլուայր կաթն տուր. եւ նոյն նշանօքդ ժամ մի զկաթն եւ ժամ մի զգարեջուրն տուր. եւ զբնութիւնն `ի լուծանելոյ պահէ։ Եւ աղէկ քան զամենայն դեղ կաթն է նորա, եւ `ի կաթներտ՝ կնկան կաթն շատ օգուտ է, ապա իշոյ կաթն, ապա ըղտոյ կաթն։ Ապա թէ զհացն կաթամբն ուտէ, այդ բաւական եւ օգտակար է, թէ Աստուած կամի։

Կատարեցաւ նախագիտութիւն եւ ստածումն վասն հալեւմաշ ջերմերոյն. նոյնպէս եւ զթոքոյն մաշելով ջերմն, զոր հոռոմն՝ փթիոս անուանէ, եւ տաճիկն սլ։ Արդ սկիզբն առնեմք օգնականութեամբն Աստուծոյ եւ ասեմք զբորբոսային ջերմերն, եւ զիւրեանց պատճառնին, եւ զնշաննին, եւ զստածումն բժշկութեան ուրիշ ուրիշ, օգնութեամբն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԻԴ - Պատմութիւն նախագիտութեան վասն ամենայն ցեղ բորբոսային ջերմերոյն ուրիշ ուրիշ։

Սկիզբն առնեմք եւ ասեմք զսինայխօս ջերմն՝ որ `ի յար լինի, եւ հանապազ է իւր տաքութիւն, եւ առանց նոպայի. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ արիւնն բորբոսի `ի ներքսն `ի յերակսն։ Եւ ապա ասեմք զափիմեռինոս ջերմն յամենայն աւուր, զի նուպայ ունի յամէն օր եւ ժամ. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ պալղամն բորբոսի դուրս `ի յերակացն։ Եւ զկնի այսոր ասեմք զտռիտէօսն՝ որ է օր ընդ մէջ ջերմն, զի օր ընդ մէջ ունի զժամն եւ զնոպայն. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ խարտէշ մաղձն բորբոսի `ի դուրս `ի յերակացն։ Եւ ապա ասեմք զտէտռատէօսն՝ որ է երկու օր ընդ մէջ ջերմն. զի երկու օր ընդ մէջ ունի զժամն եւ զնոպայն եւ իւր պատճառն այն է՝ որ է սեւ մաղձ, որ է սաւտայն, եւ բորբոսի `ի յերակացն `ի դուրս։

Եւ այլ պարտ է գիտենալ, որ բորբոսային ջերմերն շատ ցեղեր են. կան որ պարզ, եւ կան որ յօդական։ Պարզն մէն ասի իւր էութեամբն. եւ յօդականն խառն ասի ընդ այլ էութիւնքն. այլ պարզն՝ որ յերեւան են, չորս են ըստ չորից նիւթոցն։ Այլ առաջին ցեղն սինէխօս է, որ յարեանն `ի բորբոսելոյ լինի. յար լինի իւր տաքութիւն եւ առանց նոպայի. այս ջերմս մուխատրայ է, եւ ահ ունի, զի յար է եւ չտայ հանգիստ մարմնոյն։ Երկրորդ ցեղն ափիմեռինոսն է, որ `ի պալղամին բորբոսելոյն ընծայի, եւ իւր նուպայն յամէն օր լինի. եւ այս ջերմս յերկար քաշէ. մուխատրայ է, եւ ահ ունի. եւ իւր յերկար քաշելուն պատճառն այն է, որ նիւթն հաստ եւ ղորկուտ լինի. եւ վասն այդ պատճառանացդ չեփի շուտ, եւ չարձակի շուտ. եւ իւր մուխատրային պատճառն այն է, որ չտայ հանկիստ մարմնոյն, զի յամէն օր բռնէ իւր նոպայն։ Եւ երրորդ ցեղն տրիտէօսն է, որ `ի խարտէշ մաղձին բորբոսելոյն լինի, եւ իւր նոպայն օր ընդ մէջ լինի. ինքն հեշտ է եւ կարճ՝ երբ յիստակ լինի մաղձն եւ մէն. եւ իւր հեշտութեանն պատճառն այն է, որ նիւթն պարկեշտ լինի. եւ վասն այդ պարկեշտութեան հեշտ եփի եւ դիւրաւ արձակի։ Եւ չորրորդ ցեղն տետռատէօսն է, որ `ի սեւ մաղձին բորբոսելոյն լինի, եւ իւր նոպայն երկու օր ընդ մէջ լինին. եւ իւր վճարն `ի բարի լինի, բայց յերկար քաշէ. եւ իւր բարւոյն պատճառն այն է, որ ընդ նոպային `ի մէջ երկու օր հանկչի մարմինն. եւ յերկար քաշելոյն պատճառն այն է, որ նիւթն հաստ լինի, եւ վասն այդ պատճառանացդ յուշ եփի եւ դիժար արձակի։

Եւ այլ գիտացիր՝ որ ամէն մէկ `ի յայս չորիցս բաժանին եւ այլ ցեղ ջերմեր. զերդ որ արեանն ջերմն բաժանի `ի յերեք ցեղ։ Մէկն այն է՝ որ իւր տաքութիւն հանապազ միացեղ լինի յառաջմէ մինչեւ `ի վճարն. եւ զայդ ջերմդ անուանեալ են հաւասար. զի այն՝ որ բորբոսած լինի յարենէն, եւ այն՝ որ չէ բորբոսած, հաւասար լինին եւ միաչաք։ Եւ երկրորդ ցեղն այն է՝ որ յառաջն խիստ լինի տաքութիւն եւ դիժար, եւ որչափ երթայ՝ պակասի եւ թուլանայ. եւ զայդ ջերմդ անուանեալ են `ի պակասն. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ այն արիւնն, որ մնաց անբորբոս, շատ է քան զայն՝ որ բորբոսեցաւ։ Իսկ երրորդ ցեղն այն է՝ որ յառաջմնէ մինչեւ `ի վերջն յաւելցնէ զտաքութիւնն, եւ `ի վերջքն խիստ լինի եւ դիժար. եւ անուանեցին զայդ ջերմդ յաւելցնօղ։ Եւ իւր պատճառն այն է՝ որ բորբոսած արիւնն շատ լինի քան զայն, որ չէ բորբոսած։

Ապա այն ջերմն՝ որ `ի յայլ նիւթերոյն `ի բորբոսելոյն լինի, բաժանին ընդ երկու ցեղ։ Մէկն այն է՝ որ `ի յար լինի տաքութիւն եւ առանց նոպայի. եւ մէկայլն այն է՝ որ նուպայ ունի եւ ժամանակ, զերդ որ յառաջդ ասացաք. եւ երբ այն նիւթն՝ որ `ի ներքս `ի յերակսն լինի, եւ բորբոսի, նա ընծայի իւրմէն այն ջերմն՝ որ `ի յար լինի իւր տաքութիւն եւ առանց նոպայի։ Ապա թէ այն նիւթն՝ որ ցդրուց երակացն լինի՝ բորբոսի, նա ընծայի իւրմէն ջերմն՝ որ նուպայ ունի եւ ժամ։

Եւ վասն այդ պատճառանացդ եղաւ, որ յարեան ջերմն `ի յար եւ առանց նուպայի լինի. զի արիւնն ցներքսէ երակացն լինի։ Եւ երբ `ի յարենէն մասն ինչ բորբոսի, նա իւր տաքութիւնն հաւասար `ի յամէնն հասանի. ապա մնայ այն ջերմն `ի յար մինչեւ վճարի այնչաքսն՝ որ բորբոսած լինի, եւ կամ եփի, եւ կամ երկուքն հասանին՝ որ եփի եւ վճարի։ Եւ `ի յայլ նիւթերոյն ջերմերն լինի `ի յար եւ առանց նուպայի. զի երբ նիւթն բորբոսի `ի յերակսն, արգիլի անդր եւ չարձակի շուտ, ոչ եփելով եւ ոչ լուծմամբ եւ ոչ քրտնելով. զի երակաց մարմինն պինտ լինի. քաշել հետ օրաց որ եփէ բնութիւնն եւ արձակէ. կամ տեսանէ բժիշկն զեփելոյն նշանն, եւ օգնէ դեղերով. եւ վասն այդ պատճառանացդ եղաւ՝ որ մնայ տաքութիւն `ի յառաջին նոպայէն մինչեւ գայ երկրորդ նուպայն. եւ նոյնպէս յերկրորդ նուպայէն մինչեւ գայ երրորդ նուպայն, եւ մնայ ջերման տաքութիւն `ի նուպայէ `ի նուպայ, հանց որ թվի թէ `ի յար տաքութիւն է։ Ապա այն նիւթերն՝ որ `ի դուրս `ի յերակացն բորբոսին, առնեն զջերմն նուպայով. զի այն նիւթն՝ որ բորբոսի, չլինին `ի մէկ տեղաց, այլ ժողովին `ի մէկ տեղի, ուր բորբոսել կամին. եւ իւրեանց ժողովելոյն ժամանակն `ի նոպայէն ընդ մէկայլ նոպայն `ի մեջ լինի, ըստ նիւթերոյն որպիսութեն, զոր այլ `ի յետոյ յիշել կամիմ։

Այլ կայ եւ ուրդի՝ որ բորբոսի արուն `ի դուրս `ի յերակացն `ի յանդամին. եւ երբ իւր չաքսն շատ լինի, նա ուռչի այն անդամն, եւ խցկէ զերակսն, նա այն արիւնն՝ որ `ի յինքն կայ՝ բորբոսի եւ տաքնայ, եւ տաքցնէ զանդամսն. եւ այն անդամն տաքցնէ զմէկայլն՝ որ `ի յինքն `ի կից լինի եւ `ի յար. ապա տաքնան շնչաւոր երակսն, եւ տանին զայն տաքութիւն `ի սիրտն. եւ `ի սրտէն սփռեն եւ տանին ընդ ամենայն մարմինն, եւ մնայ իւր տաքութիւնն անշարժ եւ `ի յար, մինչեւ եփի այն այտոցն եւ արձակի կամ բանալով եւ կամ հալելով. եւ վասն այդ պատճառանացդ եղան ջերմերոյն տաքութիւն այլ `ի յար եւ այլ նուպայով։

Վասն նոպայով ջերմերոյն թէ ինչ է պատճառն, որ այլ եւ այլ ցեղ առնեն զնոպայն։ Եւ այս լինի վասն երեք պատճառանացդ. եւ մէկն `ի շոյտ եւ `ի յուշ ժողովելն լինի նիւթին՝ որ բորբոսել կամի. եւ երկրորդն `ի հեշտ եւ դիժար բորբոսելոյն լինի նիւթն. եւ երրորդն շուտ եւ `ի յուշ արձակելոյն լինի նիւթն, զերդ պալղամին ջերմն, որ յամէն օր առնու զնուպայն. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ շուտ ժողովի `ի տեղին, ուր բորբոսել կամի. զի շատ է իւր չաքսն `ի մարմինն. եւ հեշտ բորբոսի, զի գիճային է. եւ յուշ արձակի, զի ղորկուտ է։ Իսկ սաւտային ջերմն երկու օր ընդ մէջ առնու զնոպայն. եւ իւր պատճառն այն է, որ յամէ `ի ժողովելն, ուր բորբոսել կամի. զի իւր չաքսն սակաւ է `ի մարմինն եւ դիժար բորբոսի, զի հով եւ չորային է. եւ յուշ արձակի, զի հաստ է եւ պինտ։ Իսկ խարտէշ մաղձին ջերմն օր ընդ մէջ առնու զնոպայն. եւ իւր պատճառն այն է, որ ամենայն իրօք ընդ մէջն է ընդ պալղամն եւ ընդ սաւտայն. այդ պատճառովդ զոր ասացաք, զի սակաւ է քան զպալղամն, եւ շատ է քան զսաւտայն. եւ իւր խառնուածքն չոր քան զպալղամին, եւ գէճ է քան զսաւտային. եւ իւր էութիւն պարկեշտ է քան զնոցա էութիւն։

Եւ վասն այդ պատճառանացտ եղան ջերմերոյն նոպայնին այլ եւ այլ ցեղ։ Զի պալղամին ջերմանն նոպայն շատն տասն եւ ութ պահ ունի, եւ իւր պատճառն պալղամին հաստութիւնն եւ ղորկութիւնն լինի. վասն այդ պատճառանացդ յուշ արձակի։ Իսկ սաւտային ջերման նոպայն շատն քսան եւ չորս պահ ունի, եւ իւր պատճառն նիւթին հաստութիւնն եւ չորութիւնն լինի. վասն այդ պատճառանացդ չբորբոսի շուտ՝ եւ երբ բորբոսի. չարձակի շուտ. զի բնութեամբն `ի քարն եւ `ի յերկաթն `ի յար է։ Կրակն `ի քարն եւ `ի յերկաթն չգործէ շուտ. ապա երբ գործէ, յուշ հովանայ։ Իսկ խարտէշ մաղձին ջերման նոպային ժամանակն շատն տասն եւ երկու պահ ունի. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ նիւթն պարկեշտ է եւ սակաւ ղորկուտ. վասն այդ պատճառանացդ շուտ բորբոսի եւ շուտ արձակի քրտամք։

Եւ այլ կուլինի՝ որ նոպային ժամանակն որ այլ յերկար քաշէ եւ այլ կարճ լինի քան զայդ սահմանդ, զոր ասացաք. եւ այդ `ի յերեք պատճառանաց լինի։ Մէկն `ի նիւթին բնութենէն լինի. զի երբ նիւթն հաստ լինի եւ խիստ ղորկուտ եւ բնութեամբն հով, նա նոպային ժամանակն այլ յերկար քաշէ։ Ապա թէ նիւթն այլ պարկեշտ լինի եւ սակաւ, եւ իւր խառնուածքն տաք լինի եւ սակաւ ղորկուտ, նա իւր նոպային ժամանակն կարճ լինի։ Զի երբ հիւանդին ուժն զօրաւոր լինի, հանց որ վարել կարէ զնիւթն եւ հանել քրտամք, նա նոպային ժամանակն այլ յերկար քաշէ։ Եւ երրորդ պատճառն հիւանդին մարմնոյն շինուածքն լինի. եթէ մարմնոյն շինուածքն թոյլ լինի եւ նօսր, եւ գաղտ շնչահանքն արձակ լինի, նա նոպային ժամանակն այլ կարճ լինի. զի նիւթն շուտ արձակի եւ հեշտ ելանէ։ Եւ երբ մարմնոյն շինուածքն սերտ լինի եւ պինտ, եւ գաղտ շնչահանքն նեղ եւ նուրբ, նա նոպային ժամանակն այլ յերկար քաշէ, զի նիւթն չարձակի շուտ։

Ապա թէ այն պատճառնին՝ զոր զնոպայն կարճ առնեն, `ի մէկ տեղի ժողովին, նա նոպային ժամանակն բնիկ կարճ լինի. ապա թէ մէկայլ պատճառնին՝ որ զնոպայն յերկար քաշեն՝ `ի մէկ տեղի ժողովին, նա նոպային ժամանակն խիստ յերկար քաշէ։ Եւ երբ ջերման նոպային ժամանակն կարճ լինի, նա հիւանդին մարմինն սրբի `ի տաքութենէն եւ հանկիստ առնու ցրուի մէկայլ նոպայն. ապա թէ ջերման նոպայն յերկար քաշէ, նա մէկայլ նոպայն հասանի եւ չթողու զմարմինն՝ որ յիստակի `ի տաքութենէն եւ հանկչի. եւ նման լինի `ի յար ջերմն, զի մէկ նոպայն մէկալին հասանի եւ չտայ միջոց։ Ապա պարտ է որ գիտենայ բժիշկն, եւ պահէ զայդ պատուիրանքդ եւ զկանոնքդ, զոր վասն ջերմերոյն նոպային ասացաք։

Եւ երբ նիւթին բորբոսիլն `ի յայդ չաքս կենայ եւ `ի յայդ `ի կերպդ, զոր այլ `ի յառաջդ ասացաք, եւ չխառնին `ի յայլ նիւթերոյն `ի յինքն, եւ ոչ հիւանդին թպտիրն խալատ լինի։ Ապա թէ բորբոսած նիւթն փոխի `ի յայլ կերպ կամ `ի յայլ ցեղ իրք, զերդ որ արիւնն երբ այրի եւ բորբոսի, նա իւր պարկեշտն `ի խարտէշ մաղձն փոխի, եւ իւր հաստն `ի սեւ մաղձն՝ որ է սաւտայն։ Ապա թէ այլ նիւթ խառնի `ի յայն բորբոսած նիւթն, եւ կամ բորբոսի այլ նիւթ, նա ընծայի ջերմն՝ զերդ որ այն նիւթին բնութիւն լինի։ Ապա թէ հիւանդին թպտիրն մաշում լինի, կերակուր չոր չէ պատեհ, նա ընծային այլ ցեղ նիւթ, եւ սկիզբն առնեն այլ եւ այլ ցեղ ջերմերոյ, զերդ որ այն նիւթերոյն բնութիւն լինի, եւ աւիրի առաջին նոպայնովն շարն եւ ժամանակն, զի այլ `ի յառաջ գայ նոպայն կամ այլ `ի յետու, կամ ընծայի այլ ցեղ նոպայ, որ չլինի `ի յայն առաջին նոպայնոյն. եւ իւրեանց աւելի եւ պակաս գալն նոպային ըստ նիւթերոյն բնութեան լինի՝ որք ընծայեցան։ Եւ այս էր բորբոսային ջերմերոյն պատմութիւնն՝ զոր յիշեցաք ուրիշ ուրիշ, եւ ասացաք եւ կատարեցաք զամենայն կարճառօտ օգնութեամբն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԻԵ -Պատմութիւն նախագիտութեան վասն արեան ջերմերոյն։

Իսկ առաջին սկիզբն `ի սինէխօսն առնեմք, որ է արեան ջերմն, եւ `ի յար լինի իւր տաքութիւն, աննոպայ։ Իսկ վասն երեք պատճառանաց սկիզբն զսինէխօսն արարաք, որ է արեան ջերմն. մէկն՝ որ արիւնն յար է եւ մօտ եւ սիրելի հոգւոյն. եւ այլ՝ որ ինքն է թպտրող մարդկան առաջին ժամանակին։ Եւ երկրորդ՝ որ շատ է արիւնն `ի մարմինն մարդկան քան զայլ ցեղ նիւթերն. եւ այլ՝ որ այս ջերմս յոլով հանդիպի մարդկան մանաւանդ `ի տաք ժամ եւ `ի տաք երկիր։ Եւ երրորդն՝ որ սաստիկ զօրաւոր է եւ սպանօղ քան զայլ ցեղ ջերմերն։

Եւ ապա հետ այսոր ասեմք զափիմեռօսն՝ որ է պալղամին ջերմն. զի պալղամն զկնի արեանն շատ է `ի մարմինն քան զայլ նիւթերն. եւ այլ որ յոլով հանդիպի մարդկան այս ջերմս։ Ապա հետ այսոր յիշենք զտռիտէօսն, որ է խարտէշ մաղձին ջերմն. զի խարտէշ մաղձն այլ աւելի լինի `ի մարմինն քան զսաւտայն, որ է սեւ մաղձն. եւ խարտէշ մաղձին ջերմն շատ հանդիպի մարդկան քան զսաւտային ջերմն։ Եւ ապա հետ այսոր նշան տամք զտետռատէօսն, որ է սաւտային ջերմն. զի սաւտայն սակաւ է `ի մարմինն քան զայլ նիւթերն, եւ ինքն որպէս հիմն է այլ նիւթերոյն. ապա պարտ է մեզ շարել զնոսա կարգով, զերդ որ բնութիւնն շարեաց։

Արդ արժան է յառաջ գիտենալ զբորբոսիլն զչորս նիւթերոյն՝ որ `ի մեզ են, զարեան եւ զպալղամին եւ զմաղձերոյն եւ խարտէշ եւ սեւն. եւ թէ զի՛նչ ցեղ լինին, եւ ի՛նչ պատճառանաց, եւ զի՛նչ ծնանի ամէն մէկ `ի բորբոսիլն `ի մարմինն։ Արդ ամէն մէկ `ի չորիցս յայսցանէ կամ `ի ներքս `ի յերակսն բորբոսի, եւ կամ `ի դուրս `ի յերակացն `ի յանդամ մի `ի յանդամոց մարմնոյն։ Յորժամ արիւնն `ի ներքս `ի յերակն բորբոսի, նա պատահի յիւրմէն ջերմն, որ հանապազ է իւր տաքութիւն եւ առանց նոպայի։ Եւ յորժամ պալղամն `ի ներքս `ի յերակսն բորբոսի, ընծայի իւրմէն ջերմն՝ որ ասի ափիմեռինօս, որ `ի յար եւ հանապազ լինի իւր տաքութիւն եւ առանց նոպայի. բայց ժամ մի պնդէ եւ ժամ մի թուլանայ։ Ապա թէ `ի դուրս `ի յերակացն բորբոսի պալղամն, նա պատահի ջերմն՝ որ ափիմեռինօս ասեն, որ յամէն օր նուպայ ունի տասն եւ ութ պահ։ Եւ յորժամ խարտէշ մաղձն `ի ներքս `ի յերակս բորբոսի, ընծայի յիւրմէն ջերմն՝ որ տռիտէօսն անուանեն. նոյնպէս եւ այն հանապազ լինի եւ առանց նոպայի։ Եւ իւր նշանն այն է՝ որ օր մի պնդի իւր տաքութիւնն եւ օր մի կակղնայ։ Ապա թէ դուրս `ի յերակացն բորբոսի խարտէշ մաղձն, նա առնէ զտրիտէօս ջերմն, որ օր ընդ մէջ նուպայ ունի երկոտասան պահ։

Եւ յորժամ սեւ մաղձն՝ որ է սաւտայն՝ `ի ներքս `ի յերակսն բորբոսի, նա առնէ զտետռատէօս ջերմն, որ եւ զայն իսկ յար ասեն. բայց երկու օրն խիստ լինի իւր տաքութիւնն նոպայով, եւ օր մի կակուղ առանց նոպայի. բայց այս ջերմն յուշ հանդիպի մարդկան։ Զի ասէ Գաղիանոս, եթէ չտեսայ ես որ բնական սաւտայն ցներքսէ երակացն բորբոսեցաւ եւ `ի յար ջերմ արար։ Ապա թէ սաւտայն `ի դուրս `ի յերակացն բորբոսի, նա առնէ զտետռատէօս ջերմն, որ երկու օր ընդ մէջ ունի զնոպայն քսան եւ չորս պահ։ Եւ այլ գիտացիր՝ որ արիւնն `ի դուրս `ի յերակացն չբորբոսի, զատել `ի ներքս `ի յերակացն բորբոսի. ապա թէ իւր չաքսն շատ լինի `ի յերակսն, նա բնութիւնն վարէ զինքն `ի դուրս ընդ քիթսն, կամ ընդ նստոյ տեղին, կամ ընդ կանացիսն, եւ այլ որ նման են սոցա, եւ օգտակար լինի շատ. եւ կամ բժիշկն հնարէ եւ հանէ զաւելի արիւնն։ Ապա թէ իւր էութիւնն աւիրի, նա հերձէ զերակսն, եւ `ի յանդամ մին վաթի, հու եւ շարաւ ընծայի իւրմէն։

Այլ բնական արեանն գնացքն ցներքսէ երակացն լինի՝ երբ չլինի բորբոսած. եւ ինքն կերակրէ զամենայն մարմինն եւ սնուցանէ։ Ապա թէ բորբոսի եւ ներքս `ի յերակսն լինի, նա ընծայէ զսինեհիս ջերմն, որ է `ի յար տաքութիւնն եւ առանց նոպայի. ապա թէ `ի դուրս `ի յերակացն բորբոսի, `ի յանդամ մին ընծայէ ցաւ՝ `ի յայն անդամն եւ տաքութիւն, եւ առնէ զջերմն, եւ անուանեն զայն ջերմն այն անդամին անուամբն. զերդ որ թոքն որ այտչի `ի յարենէն, նա անուանեն թոքացաւութիւն. եւ այլ զերդ որ ջերմերն ամէն մէկ նիւթին անուամբն անուանի՝ յորմէ ընծայեցաւ, նոյնպէս եւ արիւնն յոր անդամ եւ արկնուի եւ տաքցնէ, նա այն անդամին անուամբն անուանի։

ԳԼՈՒԽ ԻԶ - Վասն ստածման եւ բժշկութեան սինէհիս ջերմանն որ `ի յարենէ լինի, եւ ինքն ընդ երեք ցեղ բաժանի։

Զայս ջերմս հոռոմն սինէհիս անուանէ, եւ տաճիկն մտբկ, որ թարգմանի սուր եւ `ի յար։ Այլ յառաջդ ասացաք թէ սուր ջերմն՝ որ `ի յար լինի եւ առանց նոպայի, `ի յարենէ լինի, որ բորբոսի `ի ներքս `ի յերակն. եւ այլ ասացի՝ թէ երբ բորբոսի յայլ նիւթերոյն `ի ներքս `ի յերակսն, եւ խառն լինին ընդ արիւնն, նոյնպէս ընծայի յիւրմէն ջերմն՝ որ `ի յար լինի եւ առանց նոպայի։

Ապա պարտ է մեզ բաժանել եւ ցուցանել, թէ ո՛րպէս ճանաչի սինէհիս ջերմն՝ որ յարենէն մէն լինի. եւ ո՛րպէս ճանաչի՝ որ յայլ նիւթերոյն լինի, երբ `ի ներքս `ի յերակսն բորբոսին։ Եւ ասեմ՝ որ այն ջերմն որ յայլ նիւթերոյն բորբոսելոյն լինին, թէպէտ եւ `ի յար լինին եւ առանց նոպայի, բայց թուլանան եւ պնդին, շատանան եւ պակասին։ Ապա այն ջերմն՝ որ յարենէն մէն լինի, չլինի այդ ամէնդ զոր ասացաք `ի յայլ նիւթերոյն, այլ հաւասար լինի իւր պնդութիւն եւ դիժարութիւնն։ Եւ այն նշաննին՝ որ երեւնայ մեզ `ի յերկրորդ օրն, որ հանդիպի յայլ ջերմերոյն նշան նոյն զոր ասացաք. ապա թէ չերեւնայ երկրորդ օրն, նա յերրորդ օրն երեւնայ։ Ապա `ի չորրորդ օրն երեւնայ այնոցիկ՝ որք չեն բժիշկ, ոչ եթէ բժիշկն։

Եւ այլ պարտ է գիտել որ սինէհիս ջերմն՝ որ յարենէ լինի, յերեք ցեղս բաժանի։ Առաջին դէմն այն է, որ յառաջմէ յաւելնայ իւր տաքութիւնն քիչ քիչ օր ըստ օրէ։ Իսկ երկրորդ դէմսն այն է՝ որ յառաջմէ շատ առնու եւ դիժար, եւ ապա օր քան զօր պակասի իւր տաքութիւնն քիչ քիչ։ Ապա այն դէմսն, որ հաւասար եւ `ի յար լինի իւր տաքութիւնն, յառաջմէ մինչեւ `ի վերջքն նոյնպէս հաւասար մնայ, մինչեւ արձակի եւ թողու։ Ապա այն դէմսն, որ օր քան զօր յաւելցնէ, յառաջմէ սակաւ լինի եւ հեշտ, եւ ապա յաւելնայ օր քան զօր իւր տաքութիւն, եւ դիժարնայ քիչ քիչ՝ մինչեւ կատարի, եւ ապա արձակի։ Ապա այն դէմսն, որ պակասեցնէ օր քան զօր, յառաջմէ դիժար լինի եւ շատ իւր տաքութիւնն, ապա օր քան զօր պակասի քիչ քիչ, մինչեւ վճարի եւ արձակի։ Իսկ ես այդ իրացդ օրինակ բերեմ որ այլ հեշտ հասկանայք։ Ի միտ առ աղէկ եւ տես. այն արիւնն որ բորբոսի՝ մասն մի լինի, եւ այն որ արձակին՝ մասն մին, նա չաւելնայ մասն `ի մասէն եւ ոչ պակասի. այդ օրինակովդ լինի յար եւ հաւասար սինէհիս ջերմն, ոչ յաւելնայ եւ ոչ պակասի։ Ապա երբ երկու մասն բորբոսի յարենէն, եւ մէկ մասն արձակի, նա բորբոսածն յաւելնայ մասն `ի մասին վերայ. եւ այդ օրինակովդ լինի յերկրորդ դէմս սինէհիս ջերմն, որ օր քան զօր յաւելցնէ քիչ քիչ զիւր տաքութիւն։ Ապա երբ մէկ մասն բորբոսի յարենէն, եւ երկու մասն արձակի, այդ օրինակովդ լինի երրորդ դէմս սինէհիս ջերմն, որ օր քան զօր պակասի իւր տաքութիւնն քիչ քիչ։

Ապա գիտացիր որ այս ջերմս շատ այնոց հանդիպի, որ `ի չորս տարւոյն `ի վեր լինին՝ մինչեւ `ի քսան տարին, մանաւանդ `ի գարնան աւուրքն. եւ այնոց՝ որ արիւնն շատ լինի `ի մարմինն, եւ այնոց՝ որ կերակուր զայն ուտեն, որ արիւնն ընծայէ, զերդ գառին միսն, եւ կաթներն, եւ ձուի դեղնուցն, կարմիր եւ քաղցր գինին։ Իսկ նշաննին՝ որ հետ այդ ջերմանդ երեւնայ՝ այս են, որ բերանոյն առաստաղքն ուռչին, եւ խնծորքն. գլուխն ցաւի եւ ծանրանայ, եւ երեսն կարմրի, մանաւանդ այտերն. աչացն երակսն եւ քներոյն ուռչին, եւ լինի որ կարմիր շտեր երեւենան, կամ դէպ `ի կանանչն։

Այլ որ գիտենաս որ յառաջ քան զամենայն ստածումն զհիւանդին ուժն եւ զտարիքն եւ զկերպն եւ զերկիրն եւ ժամ, տես թէ օգնէ տարիքն, եւ այն զոր ասացաք, դու երակ առ սկիզբն այս ջերմանս, յառաջ քան որ յաւելնայ հիւանդութիւն. ապա թէ չօգնէ ուժն եւ տարիքն եւ այլն, դու ապիկիք արկ, եւ արիւն հան. զի սկիզբն այս ջերմանս արիւն հանելն շատ օգտակար է։ Այլ `ի յաւելնալն եւ `ի կատարելն հիւանդութեանն, որ է երրորդ ժամանակն, պատրաստ՝ որ չառնուս երակ, զի չէ ժամանակ եւ ոչ պատեհ, այլ սկիզբն հիւանդութեանն առ զերակն։ Զի մեծ իմաստասէրն Գաղիանոս պատրաստեցոյց շատ, եւ ես տեսայ `ի յիմ ժամանակս, որ `ի կատարել ժամն հիւանդութեան երակն առին, եւ մեռան շատք. եւ այլ տեսայ՝ որ ապիկիք արկ, նա հիւանդն վատուժ էր, մեռաւ։ Չէ պատեհ՝ յորժամ հիւանդն վատուժ լինի, արիւն հանել, թէպէտ եւ տարիքն եւ ժամն օգն լինին։ Բայց երբ ուժն օգնական լինի, եւ ժամն չլինի, կարողք ենք ճար այրնելն եւ երակ առնուլն. եւ այն որ տարիքն չօգնեն, կարող ենք ճար այրնել ապիկիք արկանելով `ի սկիզբն հիւանդութեան, որ զերծանի հիւանդն։

Մատպուխ լուծող հով։

Ապա թէ չկարենք երակ առնուլ, եւ ոչ ապիկիք արկանել, զբնութիւնն լուծանենք սակաւ սակաւ խիարշանպէով, եւ թառանկպին, եւ յունապ, եւ դամոյնչիր, նռան ջուր, եւ ճուլապով։ Ապա թէ չկայ ճար լուծումն առնելոյ, տո՛ւր մուզ նռան ջուր եւ սրքնճպին՝ որ շաքարով լինի, եւ կերակուր փերճոկած ոսբն տուր եւ մաշ, եւ արկ `ի ներքս դամոյն եւ յունապ եւ չամիչ եւ նշի ձէթ, կամ խակ ձիթապտղի ձէթ անաղ. զի այս ձէթս հով է եւ փոթոթ։

Ապա թէ արիւնն մաղձխառն լինի եւ սուր, յաւելցո `ի յայն մտպուխն թմրհնդի եւ դամոյնաչիր. զի մուզ իրքն անցնէ զմաղձին սրութիւն։ Ապա թէ արիւնն հաստ լինի, եւ չունի սրութիւն, լաբլաբի ջուր, որ է պատատկի ջուր՝ որ է բաղեղի, `ի հետ խիարշամպէի եւ թառանկպինի։

Հուկնայ լուծող, որ զտաքութիւնն հանէ։

Ապա թէ կարիք լինի որ այլ աւելի լուծանես զբնութիւն, հուկնայ արա այս նշանօքս։ Ա՛ռ չոր մանիշակ եւ տատաշ եւ բաբինիճ եւ տուղտ եւ կարմիր շաքար եւ մանիշակի ձէթ. զայս ամէնս եփէ, եւ `ի բան տար զերդ իւր ռասմն է։

Շաֆ լուծող։

Եւ այս շաֆս օգտակար է, որ է պատրոյկն։ Ա՛ռ փենիտ շաքար, եւ աղ, եւ հդուդ, եւ պախրու լեղի. զայս զամէնս պատրոյկ շաֆ արա, եւ `ի բան տար։

Գլխացաւ, որ `ի տաքութենէ լինի։

Ապա թէ գլխացաւութիւն դիպի, ա՛րկ `ի վերայ գլխոյն վարդի ձէթ, եւ եղնրդի ձէթ, եւ խլեփն, այն մանտր ուռենիքն են՝ որ անուշահոտ գայ իւրմէն, եւ վարդի ջուր, եւ ազոխի ջուր հում, եւ կամ վարդի ձէթ արկ քացախով։

Գլխացաւի։

Ապա թէ այդիւ չխաղաղի գլխացաւութիւն եւ յերկար քաշէ, եւ կամիս որ խաղեղցնես, զատ `ի յայնորէ որ զնիւթն `ի զատ վարես, ապա դիր `ի վերայ գլխոյն փերփերանի ջուր եւ դդմի ջուր եւ բրսի անդարուի ջուր, ինքդ հովուի բիր կոչի, որ է պտպտ, եւ խլեփի, ձէթ կամ լիլուփարի ձէթ, կամ դդմի ձէթ. զայս զամէնս յիրար խառնէ, եւ `ի վերայ գլխոյն դիր։

Գլխացաւի։

Ապա թէ հիւանդն հազ չունի, եւ ոչ նուզլայ, արկ `ի վերայ գլխոյն զայն ջուրն, որ եփած լինի յինքն չոր մանիշակ, եւ չոր վարդ, եւ բաբունիճի ծաղիկ, եւ փերճոկած գարի։

Գլխացաւի։

Ապա թէ հիւանդն վատուժ լինի, եւ ցաւն այդով չխաղղի, աղջկան մօր կաթն կթել տուր `ի վերայ գլխոյն։ Ապա թէ հիւանդն ուժով լինի, իշոյ կաթն տուր կթել, կամ այծու կաթն։ Ապա թէ թեթեւութիւն եւ չորութիւն իմանայ `ի գլուխն, ողումարայ կաթեցո `ի քիթսն մանիշակի ձիթով եւ լիլուփարի ձիթով. եւ արկ `ի վերայ գլխոյն զկաթներն, եւ զայլ դեղերն՝ որ այլ յառաջդ ասացաք։

Գլխացաւի։

Ապա թէ `ի գլուխն գէճ շոգի լինի եւ ծանրութիւն, զերեսն `ի վերայ այս շոգւոյս կալ։ Ա՛ռ չոր մանիշակ եւ բաբունիճ սակաւ մի աւելի քան զմանիշակն. զայսոնք եփէ ջրով, եւ զերեսն `ի վերայ շոգւոյն կալ, որ բանայ զգաղտ շնչահանքն, որ բուխարն `ի դուրս վաթի։ Ապա թէ `ի գլուխն ծանրութիւն լինի, հանց որ փաղաղս երթայ, ապա պատրաստ կալ `ի ձիթերոյն որ չմօտի `ի գլուխն, զի խցկեն զգաղտ շնչահանքն, եւ արգիլեն զշոգիսն `ի վայր վաթելոյ եւ ելանելոյ. ապա ծեփէ զոտսն եւ զձեռսն այս ջրովս։

Գլուխն թէ ծանրութիւն լինի, կամ փաղաղս։

Ա՛ռ բաբունիճ եւ մանիշակ, զայսոնք եփէ ջրով, եւ ծեփէ՝ որ զնիւթերն `ի վայր քաշէ։ Եւ այլ պատեհ է՝ որ `ի ձեռսն եւ յոտներն կապք առնես պինտ, հանց որ ցաւ տայ, եւ հետէն թուլացո եւ պնդէ։

Գլխացաւի։

Ապա թէ գլխացաւութիւն խիստ լինի, զերկու զեկաւորսն՝ որ է ծղին՝ կապէ։ Ապա թէ նեղհոգութիւն ունի, կօդային ջուր տուր, եւ մուզ նռան ջուր, կամ պզրկատունի լուղապ, եւ խաւրծլի քամուքս տուր հետ նռան ջրի։

Քիթն որ արիւն վազէ։

Ապա թէ ուրդի որ հիւանդին քիթն կաթնի քան զչաքսն յաւելի, ա՛ռ խակ ամբրաւի ջուր, եւ քօզմորվի քամուքսն, եւ սակաւ մի քաֆուր. զայս ամէնս յիրար խառնէ, `ի քիթն արկ. եւ `ի վերայ գլխոյն դիր խլեփի ջուր, եւ մրտի տերեւի ջուր, եւ այգւոյ մատին տերեւի ջուր, եւ վարդի ջուր, եւ սանդալ, եւ քաֆուր. զայս ամէնս յիրար խառնէ, եւ `ի վերայ ճակատին դիր եւ `ի վերայ գլխոյն. եւ այլ դիր `ի վերայ ճակատին սնուցած բուռ, եւ ոսբան ալուր ջրով շաղված։ Եւ կերակուրն վաղն տուր՝ երբ օդն հով լինի. եւ պատրաստ կաց՝ որ `ի տաք ժամն չիտաս կերակուր, զի վնաս է իւրն։

Ապա թէ հիւանդն զայդ երկրորդ չիկարէ ուտել, զոր այլ յառաջդ յիշեցաք, զերդ ոսբն եւ զմաշն եւ զդդումն, ապա գարէփոխինտ տուր այս նշանօքս։ Ա՛ռ գարւոյ փոխինտ, թրջէ տաք ջրով, ապա լուա՛ հով ջրով, եւ տո՛ւր որ խմէ տապարզի շաքարով. նոյն նշանովդ տուր զհացի փշրուկն։

Ապա թէ շատ `ի փաղաղս կենայ, եւ տեսանես որ շատ տապի, եւ `ի դեհ `ի դեհ շրջի, եւ փորն ուռչի, որ երբ `ի վերայ զարկնես, նա դաբդաբայի ձայն տայ, ապա գիտացիր որ մեռանել կամի ստոյգ. մանաւանդ երբ `ի մարմինն սեւ վարդ ելանէ աղտորի հատի չաքք եւ սեւ լինի, պարտ է փախչել եւ `ի զատ կենալ։

Սինայի որդին ասէ `ի նոյն պատճառդ, եթէ արեանն բորբոսելոյն պատճառն՝ արեանն լիութիւնն լինի, կամ յերակացն `ի խցկելոյն, կամ `ի շատ `ի շուրջ գալոյն եւ շարժելոյ զմարմինն, մանաւանդ այնոց՝ որ մարմնոյն հանկիստ ունին սովորութիւն, եւ զկնի հանկստին դատեն `ի շուրջ գալով եւ կեղեն զմարմինն, եւ կամ արեանն ամբով տաքութիւնն լինի՝ որ է `ի ներքս `ի յերակն, բորբոսի եւ աւերի. եւ պատճառն այն լինի, որ `ի պատեհի ժամն արիւն չթողու, `ի յամելն եւ `ի բազմանալն վառչի եւ բորբոսի։ Իւր նշանն այն է, որ իւր ջերմն հանապազ եւ յերակսն լինի. եւ երեսացն գոյնն կարմիր. եւ `ի յերեսն լիութիւն լինի. եւ `ի յերակն մեծ եւ լիութիւն լինի. շունչն կարճ եւ շոյտ լինի. եւ մարմինն ծանր լինի. `ի յաչքն կարմրութիւն անկանի. եւ գոզն կարմիր եւ հոտած լինի։ Եւ իւր ստածումն այս է. յառաջ քան որ տկարանայ հիւանդն, երակ առ եւ շատ արիւն հան։ Ապա թէ տկար է հիւանդն, ապիկիս արկ. ապա թէ արուն հանելն նուաղի, զհացն `ի ազոխի ջուրն թաց, եւ `ի թթու նռան ջուրն, եւ տուր. եւ ընդ երեք հաղ սակաւ սակաւ արիւն թող. յունապի շարապ տուր. եւ կերակուրք պարկեշտք տուր։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, մրգաջրով կակղցո. ապա թէ թթու եւ քաղցր նռան ջուր տապաշիրով խմէ, շատ օգտէ։ Ապա թէ առանց պատճառանաց ընդ քիթն արիւն երթայ, չէ պատեհ արգիլել։ Ոսբն քացախով կերակրելն օգուտ է. ապա թէ զարոյնն տեսանես՝ որ յաղթեալ է, չէ պատեհ որ յունապի ջուր եւ ոսբն ուտէ, այլ ոսբան ջուր եւ հազար հովցուցած, եւ հով ջուր օգտակար է։

Մասրճուայն ասէ, թէ իւր ստածումն այն է, որ գարեջուր խմէ, եւ քաղցր եւ թթու նռան ջուր, եւ հանապազ զբնութիւնն կակղցո եւ կակուղ պահէ։ Ապա թէ հիւանդն երակ չկարէ առնուլ, զխիստ հով դեղերն տալ չէ պատեհ. զի լինի որ խցկումն `ի մարմինն յերեւան գայ, նա բորբոսն եւ տաքութիւն յաւելնայ, տապաշիրին կուրսն օգտակար է, այս նշանօքս:

Ղուռս տապաշիրի։

Ա՛ռ տապաշիր երեք դրամ. եւ փերփերանի հունդ տասն դրամ. եւ դդմի հունդ վեց դրամ. եւ յերկան խիարի հունդ չորս դրամ. տաճիկ կռէզ երեք դրամ. նշաստակ երեք դրամ. մարուխի քամուքս եօթն դրամ. զայս ամէնս աղա՛ եւ մաղէ, եւ շաղւէ, կուրսեր արա, եւ `ի շուքն չորացո, եւ `ի կարեց ժամն՝ երեք դրամ `ի բանի պահէ։

Եւ կերակուր նռան մուզաւարայ, եւ աղտորի ապուր։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, դամոյնի մուզաւարայ տուր, օգտակար է թէ Աստուած կամի։

Փօլօս ասէ `ի նոյն պատճառդ, եթէ երակ առնուլն եւ արիւն հանելն մեծ եւ օգտակար դեղ է այդ հիւանդութեանդ. ապա թէ չընկերէ ուժն եւ ժամն, ցուրտ տուր ջուր խմելոյ, մինչեւ `ի դող անկանի, եւ գոյնն փոխի, եւ ջերմն հովանայ եւ դադարի։ Ապա թէ ջերմն այլուայր դառնայ, զնոյն ստածումնդ `ի բան պահէ, որ ջերմն կակղնայ եւ հանկչի։ Եւ այս խորհուրդդ մին է բարի եւ փորձած. եւ չէ պարտ որ `ի հով ջրոյն տալն վախէ։ Ապա թէ այս ջերմս, որ սինէհիս անուանի, `ի ստամոքացն `ի յայտոցէ լինի, կամ `ի լերդին այտոցէ, պարտ է պատրաստել `ի շատ հով ջրէ. ամենովտ զհով ջուրն արգիլէ `ի խիստ ջերմանն `ի տիրոջէն. կորուստ գործէ հիւանդին։

Սահակ ասէ `ի նոյն պատճառդ, եթէ այս ջերմանս ստածումն այն է, որ երակ առնու եւ արիւն հանէ մինչեւ թալնայ։ Եւ այս օգտակար եւ մեծ ստածումն է ամենայն ջերման՝ որ `ի յարենէ լինի. մանաւանդ՝ թէ հիւանդին զօրութիւն ուժով լինի։ Եւ իւր առաջին օգտութիւն այն է, որ զմարմնոյն խառնուածքն դարձուցանէ `ի միջավայր սահմանն, որ է մուհթատիլ, եւ զարեանն զտաքութիւնն մանտրէ, եւ զմարմինն հովցնէ։ Ապա թէ արիւն չկարէ հանել, զայն զիրութիւնն՝ որ զարեանն զտաքութիւն նստեցնեն՝ `ի բանի պահէ։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, մրգաջրով կակղցնէ եւ կամ կակուղ հուկնայով, գարեջուր եւ սրքնճուպին, քաղցր եւ թթու նռան ջուր `ի բանի պահէ. եւ զոր ինչ կերակրի՝ վաղն ընդ հով ժամն կերակրէ. եւ զհով ձիթերն ընդ գլուխն օծանէ, զոր այլ `ի յառաջդ յիշած կան. օգտակար է թէ Աստուած կամի։

ԳԼՈՒԽ ԻԷ- Վասն ստածման եւ բժշկութեան այն ջերմանն՝ որ յետ այտոցին լինի, զոր մաշարի կոչեն, եւ հոռոմ ռուստուպէլ ասէ։

Ապա թէ այս ջերմս հետ այտոցին լինի, որ մաշարայ կոչի, եւ հոռոմ ռուստուպէլ ասէ, թէ կարես եւ ճարակ լինի, յառաջ արիւն հան ըստ ուժոյն, եւ ստածէ այս ըմպելւովս։ Ա՛ռ խիարշանպէի մէջ, եւ թառանկպին, եւ տո՛ւր շնխաղողի ջրով. եւ տո՛ւր գարեջուր յունապով եւ մուզ նռան ջրով։

Տլէ վասն տաք ուռէցի, որ հովացնէ եւ կակղացնէ։

Եւ զայս տլէն `ի վերայ այտոցին դիր։ Ա՛ռ սանտալ եւ փուփլէ եւ հայ կաւ եւ ղլմոնայ կաւ. զայս ամէնս աղա եւ մաղէ, եւ դալար գնձի ջրով կամ գառնալեզուի ջրով շաղւէ, եւ տլէ արա սկիզբն `ի յայտոցին։

Տլէ տաք ուռեցնու։

Ապա `ի վերջքն `ի յայտոցին զայս դեղս արա։ Ա՛ռ սապռն եւ զաւհրան, աղա եւ մաղէ, եւ շաղւէ կաղմբի տերեւի ջրով, եւ տլէ արա, օգտակար է Աստուծով։

Փօլօս ասէ վասն ստածման եւ բժշկութեան այս ջերմանն որ հետ այտոցին լինի, որ խումրայ կոչի։ Իսկ իւր պատճառն `ի տաք արենէ լինի, եւ `ի սուր մաղձէ, որ ընդ իւր խառնուածքն խառնեալ լինի. եւ երբ յաղթէ մարմնոյն, նա բնութիւնն զնա դէպ `ի դուրս `ի կաշին արտաքս հանէ։ Իւր նշանն այն է՝ որ այն տեղիքն, որ հիւանդութեան գլուխք լինի, այտոց առնու, եւ գոյնովն կարմիր լինի, եւ շօշափելիքն տաք լինի. եւ յետ այնոր խաղաւարտք `ի յերեւան գան, զերդ կրակով այրեցած տեղի մինն։

Օծելիք տաք ուռէցի, որ հովցնէ։

Եւ իւր ստածումն այն է, որ երբ տեսանես զարոյնն՝ որ յաղթեալ է, երա՛կ առ, եւ կերակուրք հով եւ `ի պատեհի ուտէ. եւ դեղ գարեջուր, եւ սրքնճպին, եւ փերփերանի հունդ, եւ ճուլապ խմէ. եւ հանապազ զայտուցին տեղիքն գառնալեզուի ջրով եւ շնխաղողի ջրով, եւ շափի մամիթայով օծանէ։

Ապա թէ մաղձն զօրաւոր լինի, իւր ստածումն այն է՝ որ զբնութիւնն լուծանէ եփած մրգաջրով. եւ գարեջուր խմէ. եւ հետ երկու պահու սրքնճպին առնու նռան ջրով. ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, թմրհնդի ջրով կակղացո։

Տլէ այտոցի, որ `ի տաքէ լինի։

Եւ զայս տլէս `ի վերայ այտոցին դիր, զի շատ օգտակար է։ Ա՛ռ հայ կաւ եւ գառնալեզուի ջրով եւ սանտալի ջրով եւ դալար գնծի ջրով տրորէ, եւ `ի վերայ այտոցին `ի բանի պահէ։

Տաք ուռէցի։

Սահակ ասէ՝ թէ իւր ստածումն այն է, որ զայտոցն աղէկ շառռտէ, որ աւեր արիւնն իւրմէն արտաքս գայ. ապա հետ այնոր ա՛ռ գխթոր՝ որ `ի քացախն թրջած լինի, եւ լեղ. զայս զամէնս յիրար խառնէ, եւ `ի վրան տլէ արա։

Սպեղանի վասն տաք ուռէցի։

Եւ այս դեղս այլ օգտակար է եւ փորձած. առ դալար ընկուզ, եւ զծառին տերեւն եւ զկեղեւն, եւ չամիչ, եւ չոր թուզ՝ որ `ի գինի թրջած լինի, եւ սեւ խաշխաշի ձէթ, `ի յամէն մէկէ՝ մէկ մասն. զայս զամէնս յիրար խառնէ, եւ `ի ցաւին տեղին սպեղանի դիր։

Սպեղանի հով վասն տաք այտոցի։

Դեղ մին այլ օգտակար է. ա՛ռ ափիոն եւ կակիկայ, որ է աղի ծաղիկ, եւ իսրոյ առջասբն, եւ նռան կեղեւ, `ի յամէն մէկէ երկու դրամ. պղնծի փերճոկ, եւ բանկի հունդ, որ է աղվէշ բանկ, յամէն մէկէ մի դրամ. զայս ամէնս աղա՛ եւ մաղէ, եւ խաշխաշի ձիթով շաղվէ, եւ `ի վերայ տեղացն սպեղանի արա, օգտակար է թէ Աստուած կամի։

Վասն ստածման եւ բժշկութեան այն ջերմանն, որ հետ այտոցին լինի, զոր փլեղմօնի անուանեն։

Թէպիթ Կուռայն ասէ վասն ջերմանն՝ որ `ի հետ այն տաք այտոցին լինի, զոր փլեղմօնի անուանեն։ Իւր պատճառն `ի յերկու իրաց լինի. կամ `ի զարկուց լինի՝ որ `ի տեղիք մի `ի յանդամն հասանի զարկս. եւ կամ `ի տաք եւ `ի շատ արենէ լինի, որ բնութեան զօրութիւն `ի յայն տեղիքն վարժեաց։ Իւր նշանն այն է, որ տեղիքն խիստ ցաւի, եւ գոյնն կարմիր լինի. եւ երբ ձեռօքդ տեսանես, խիստ տաք լինի եւ խոցցած. վասն այդ պատճառանացդ բժշկապետքն փլեղմօնի անուն դրին, որ թարգմանի տաք զայրոյց եւ այտոց `ի յարենէ։

Սպեղանի հով՝ վասն տաք այտոցի։

Եւ իւր ստածումն այն է, որ `ի սկիզբն երակ առնու `ի յողջ դեհն. եւ ապա զբացող դեղերն մորհամ առնէ, եւ կամ հովային սպեղանիս `ի վերայ դնէ, զերդ գառնալեզու, եւ նռան կեղեւ, եւ աղտոր, եւ գարէալոյր. զայս ամէնս քացախով եւ ջրով շաղւէ, եւ `ի վերայ սպեղանի դիր, որ այն տեղացն զօրութիւնն չտկարանայ։

Վասն այտոցի, որ `ի զարկուց լինի։

Սահակ ասէ՝ եթէ պատճառն այս այտոցիս, որ `ի զարկուց լինի, երակ կտրելն կարիք չունի. այլ մոմձիթով հանապազ օծանէ, եւ հանապազ եղկ ջրով ծեփէ. եւ ա՛ռ գարէալուր, եւ հուլպայ, որ է հացհամեմի ունդ, եւ տուղտ. զայս զամէնս աղա՛ եւ մաղէ, եւ շնխաղողի ջրով շաղւէ, եւ `ի վերայ դիր։ Ապա թէ աւեր արոյնն կայ հաւաքած `ի յինքն, զայն տեղիքն շառռտէ, եւ զաւեր արոյնն հան. եւ հետ այնոր մարհամով ստածէ. օգտակար է։

Տլէ հովացնող, վասն տաք այտոցի։

Էհաննայ ասէ, թէ իւր ստածումն այն է՝ որ երակ առնու ըստ հիւանդութեան, եւ ըստ հիւանդին զօրութեանն արիւն թողու. եւ հովային դեղերովն տլէ այնէ, զերդ հայ կաւ, եւ սպիտակ դեղ, եւ շափի մամիթայ, եւ եղրդական ջուր, եւ ափիոն, եւ գառնալեզուի ջուր, եւ այլ զոր ինչ սոցա նման են. օգտակար է։

Ապա թէ հետ այս այտոցիս ջերմն լինի, իւր ստածումն այն է՝ որ կերակուր պակաս կերակրի, գարեջուր եւ սրքնճպին `ի բանի պահէ, եւ փերփերանի հունդ թմրհնդի ջրով առնու. եւ երբ չորս օրն անցնի, սակաւ մի սամթի ջուր ճուլապ խառնեալ `ի բանի պահէ։

Տլէ հով եւ սպեղանի՝ տաք այտոցի։

Եւ այլ. ա՛ռ աքլիլ մելիք, եւ սամիթ, եւ փարս աւշան. զայս ամէնս աղա՛ եւ մաղէ, եւ կտաւատի լուղապով շաղւէ, եւ `ի վերայ սպեղանի դիր. օգտակար է, թէ Աստուած կամի։

Իսկ մեր յիշելոյն զայս երեք ցեղ այտոցս՝ որ կոչի մաշարայ, եւ խումրայ, եւ փլեղմունի, վասն այնոր եղաւ, որ իւրեանց պատճառն եւ նիւթն արոյնն լինի. եւ վասն այդց պատճառանացդ յիշեցաք եւ եդաք հետ արեանն ջերմերոյն, եւ `ի նոյն շարս զծաղիկն կամինք յիշել օգնութեամբն Աստուծոյ. զի եւ նորա պատճառն եւ նիւթն յարենէ լինի։

ԳԼՈՒԽ ԻԸ - Պատմութիւն եւ նախագիտութիւն վասն ջերմանն որ զկնի ծաղկին լինի։

Վասն ստածման եւ բժշկութեան այն ջերմանն՝ որ զկնի ծաղկին լինի։ Իսկ այն ջերմն որ զկնի ծաղկին լինի, իւր նշանն այս է՝ որ երեսաց գոյնն կարմիր լինի եւ աչացն, եւ գլուխն ծանրանայ, եւ պինչսն ցներքս քորին եւ կծան, եւ փռնկտուք գայ, եւ ամենայն մարմինն լիանայ։ Ապա երբ այս նշաննիս երեւան, գիտացիր որ ծաղիկ կամի հանել։ Ապա զքո զառաջին ջանքն եւ զստածումն յաչքն արա, որ չելնէ ծաղիկ։ Եւ դիր յաչքն զայս դեղս. ա՛ռ աղտոր, եւ վարդի ջրով եւ քացախով թրջէ, եւ սակաւ մի մուզ նռան ջուր խառնէ. զայս զամէնս պարզէ, եւ դեղադրով յաչքն դիր։

Ապա թէ յաչքն ծաղիկ ելանէ, կաթեցո `ի ներք զայս դեղս. ա՛ռ Ասպահանի ծարիր քար, եւ `ի վերայ խոլոզմիկի շփէ, եւ տրորէ այս ջրովս. ա՛ռ չոր գնձահատ եւ ձարձատ արա, եւ տաք ջրով թրջէ եւ քամէ, եւ `ի ներք սակաւ մի քաֆուր խառնէ, եւ `ի վերայ խոլոզմկին կաթեցո, եւ շփէ զասպահանիկ ծարիրն՝ որ տրորի, եւ դեղադրով յաչքն կաթեցո։

Այլ գիտացիր որ այս հիւանդիս սկիզբն հիւանդութեան խափական դիպի, եւ սիրտն խառընկի, եւ հիւանդն տապի եւ շարժակլի։ Ապա երբ զայդ տեսանես, ճար արա՝ որ զծաղիկն շուտ `ի դուրս քաշես եւ հանես՝ այս նշանօքս. ա՛ռ ափ մի ոսբ լվացած, եւ թուզ մի կտրած, եփէ ջրով եւ քամէ. եւ առ լուք աղցած եւ մաղած, եւ երեք դրամ `ի ներս խառնէ, եւ տո՛ւր որ խմէ. եւ կերակուր մաշ տուր, եւ ոսբն, եւ դդում, եւ զբնութիւնն կակղացո։

Բայց `ի հիւանդութեան սկիզբն դամոյնով եւ յունապով եւ թառանկուպինով, եւ այլ պատրաստեցո՝ որ հետ եւթն աւուրն որ չլուծանես զբնութիւնն։ Եւ այս հիւանդութիւնս `ի վճարն ինքնին լուծանէ զբնութիւնն. զի այն մնացորդն՝ որ `ի ծաղկէն `ի ներքս մնաց եւ չելաւ `ի դուրս, յետոյ լուծանէ զբնութիւնն. ապա տուր սերկեւիլ եւ տանծ եւ մուզ նուռն։ Ապա թէ ժամն ձմեռն ուրդի, եւ օդն ցուրտ լինի, առջեւն կրակ վառէ մոշի փատով եւ կաղնի փատ եւ այգւոյ մատն. եւ երբ տեսանես զծաղիկն՝ որ սակաւ սակաւ `ի ցամաքիլ, տլէ արա այս նշանօքս։ Ա՛ռ բրընձի ալուր, եւ կորեկի ալուր, եւ սակաւ մի զաֆրան. զայս զամէնս շաղւէ վարդի ձիթով, եւ տլէ արա։

Ապա թէ `ի բերան ծաղիկ ելանէ, կամ `ի ներս `ի պնչերն, `ի բերանն սերկեւիլի կուտ տուր՝ որ առնու, կամ պզրկատունի լուղապ. եւ սրբէ զպնչերն `ի ներս վարդի ձիթով։ Ապա թէ լուծումն պնդի, տո՛ւր զտապաշիրին կուրսն, զոր թրթկճի հնդով զուգեն։ Եւ իւր նշանն այս է։

Ղուռս տապաշիրի թրթկճի հնդով։

Ա՛ռ տապաշիր եւ մրտի պտուղ, եւ չոր վարդ, եւ մրտի պտուղ, եւ աղնծած տաճիկ կռէզ, եւ շահբալութ, յամէն մէկէ տասն դրամ. հայ կաւ, եւ նշաստակ սակաւ մի աղընծած, յամէն մէկէ երեք դրամ. թրթկճի հունդ փորճոկած վեց դրամ. մատնեհար կաւ երկու դրամ. զայս ամէնս աղա՛ եւ մաղէ, եւ սերկեւլի ջրով շաղւէ՝ կուրս արա, եւ `ի շքի չորացո, եւ `ի բան տար, օգտակար է։

Ապա թէ հուկնայի կարիք լինի, դու փոթոթային հուկնայ արա, զարդ այլ `ի յառաջդ ասացաք։ Եւ այլ պատրաստ՝ որ չտաս հաւու ձագ, եւ ոչ տուռաճ, մինչեւ չէ սրբել մարմինն աղէկ `ի ջերման տաքութենէն, ցամաքեալ եւ չորացեալ լինի ծաղիկն։ Եւ ամենեւին չէ պատեհ `ի ծաղկած մարմինն ձէթ հասցնել, ոչ `ի յառաջքն եւ ոչ `ի վերջքն, զի խծկէ զգաղտ շնչահանքն, եւ ընկղմէ զտաքութիւնն `ի ներս `ի մարմինն. զի ընծայի խավաղան, եւ կորնչի հիւանդն։

Պատմութիւն նախագիտութեան վասն ծաղկին ջերմանն։

Ապուճարեհն ասէ՝ թէ իւր պատճառն յաւելի տաք եւ `ի գէճ արենէ լինի, որ մարմնոյն յաղթէ։ Էհաննայ ասէ՝ թէ իւր պատճառն այն արեան յաւելուածոցն լինի, որ մանուկն `ի յարգանդի մօրն կերակրի. եւ այն արիւնն՝ կանացիսն է, որ `ի յամենայն մարմնոյն յիստակի եւ սրբի, եւ ապա կերակրէ զմանուկն ընդ պորտն։ Եւ իւր նշանն այն է՝ որ ջերմանայ խիստ, առանց դողալոյ. երեք օր երեք գիշեր `ի յար լինի իւր տաքութիւն՝ առանց պակասելոյ. մէջքն եւ ողնաշարն ցաւի։

Եւ իւր ստածումն այս է, որ `ի սկզբանն երակ առնուն, եւ արիւն թողուն ըստ ուժոյն։ Ապա թէ յառաջ քան զերակ առնուլն՝ ծաղիկն յերեւան գայ, երակ չէ պատեհ առնուլ, զի ահոկէ շատ։ Ապա զկնի ծաղկին երեւելոյն, գարեջուր՝ զոր յունապով եւ փորճոկած ոսբնով եփած լինի, եւ սրքնճպին, զոր ծեծած խիարի հնդով, եւ ըղրդական հնդով, եւ սամթի հնդով լինի եփած՝ `ի բանի պահէ։ Ապա թէ երակ չկարէ առնուլ, `ի գարեջրէն եւ `ի հով իրաց պատրաստ կենայ. եւ զայն զդեղերն տանի `ի բան, որ զծաղիկն `ի դուրս հանեն եւ եփեն, այս նշանօքս։ Ա՛ռ փերճոկած ոսբն տասն դրամակշիռ. եւ քիթրէ հինգ դրամակշիռ. եւ բադիանի հունդ, որ է ըռզիան, երեք դրամակշեռ. զայս զամէնս լիտր ու կէս ջրով եփէ, մինչեւ `ի յերիցն մէկն մնայ. քամէ՝ եւ սակաւ մի իւղ յինքն խառնէ եւ տուր, օգտակար է։ Կամ ա՛ռ բադիանի ջուր, եւ շնխաղողի ջուր, եւ շաքար, եւ սակաւ մի կարոսի ջուր. զայս զամէնս յիրար խառնէ եւ տուր, օգտակար է. եւ այլ ա՛ռ դալար գնձի ջուր եւ `ի յինքն կաթեցո։ Այլ. ա՛ռ զթութիայն գերմակած, եւ դալար գնձի ջրով եռացո, եւ `ի յաչքն դիր. զի աչքն պահէ, եւ `ի յաչքն ծաղիկ չկարէ ելանել։

Մասուսայի որդին ասէ, թէ իւր ստածումն այն է՝ որ երակ առնու. ապա թէ երակ չկարէ առնուլ, ապիկիս արկանէ. եւ աչիցն պէտ առնէ՝ որ `ի յինքն խաղաւարտ չելանէ։ Ա՛ռ վարդի ջուր եւ աղտորի ջուր եւ նռան ջուր, յիրար խառնէ, եւ `ի յաչքն կաթեցո։ Ապա թէ `ի յաչքն ծաղիկ ելանէ, Ասպահանի ծարիր, եւ դալար գնձաջրով տրորէ, եւ `ի յաչքն կաթեցո։ Կամ ա՛ռ չոր գինձ եւ նռան ջրով թրջէ, եւ զայն ջուրն `ի յաչքն կաթեցո։ Եւ կերակուր մաշ եւ ոսբն փերճոկած տուր լուացած հոռոմ ձիթով. եւ `ի մրգանց՝ խնծոր եւ տանծ տուր։ Ապա թէ ձմեռն լինի, զկրակն մոշի փատով եւ այգւոյ մատամ արա։ Եւ երբ ծաղիկն `ի չորանալ բռնէ, զմանտր աղն `ի շուշմայի ձէթն խառնէ, եւ այնով օծանէ. եւ `ի քիթսն մանիշակի ձէթ կաթեցո. օգտակար է կամօքն Աստուծոյ։ Եւ վարդն՝ զոր հարսանիթէ ասեն, եւ աղաւնեաց տունն՝ քութէշ, նոյնպէսն իւր պատճառն արոյնն լինի, զերդ որ ծաղիկն է։ Բայց ծաղկին գլուխքն եւ նիւթքն հաստ լինի եւ զօրաւոր, եւ վարդին այլ պարկեշտ եւ նօսր եւ թեթեւ լինի. եւ իւր ստածումն յար եւ `ի մօտ է `ի ծաղիկն։ Ծաղկին ստածումն ամենայն դիմօք օգտակար է, թէ Աստուած կամի։

ԳԼՈՒԽ ԻԹ - Պատմութիւն նախագիտութեան վասն պալղամին ջերմերոյն։

Ընծայի ջերմ `ի պալղամէն, յորժամ բորբոսն օտար տաքութիւն ընծայեցնէ, զոր չէ բնութեամբ. եւ բորբոսիլն պալղամին կամ ցներքսէ `ի յերակսն լինի, եւ կամ `ի դուրս յերակացն, զեդ ստամոքսն, եւ քովքն, եւ այլ դարտակ տեղեստան յերակացն, որ կան `ի մարմինն։ Բայց երբ պալղամն `ի ներս `ի յերակսն բորբոսի, չհանդիպի հիւանդին ցրտանալ եւ դողալ, զի ցներքսէ երակացն արգիլած լինի, եւ չհասանի դուրս յանդամունսն `ի մարմնոյն, որ ցրտացնէ եւ դողացնէ։

Եւ այլ պատեհ է որ գիտենաս, այս ջերմս՝ որ `ի պալղամէն ընծայի, որ երեք պատճառանօք ճանաչի, զերդ որ այլ բորբոսային ջերմերն, որ երեք պատճառանօք ճանաչին։ Մէկ պատճառն այն իրւին են՝ որ բնութեամբ լինին, որ հիւանդին խառնուածքն հով եւ գէճ լինին. զի պալղամն յաղթեալ լինի իւր խառնուածոցն. եւ տարօքն տղայ լինի, կամ ալեւոր։ Տղայոցն շատ հանդիպի, զի շատ կերակրին եւ յաճախ. եւ ալեւորացն վասն այնոր հանդիպի, որ պալղամն շատ լինի `ի մարմինն, եւ բնական տաքութիւնն սակաւ. եւ ժամն ձմեռն. օդին խառնուածքն եւ երկրին օդն հով լինի եւ գիճային։ Եւ երկրորդ պատճառն այն իրւին լինի, որ չեն բնութեամբ. զերդ որ հիւանդն իւր ողջնութեան շատակեր լինի եւ շատախում եւ որկրամոլ. եւ զմարմինն շատ `ի հանկիստ պահէ, եւ `ի բաղանիս մտելն՝ շատ հետ կերակրին լինի եւ `ի կշտելեց։ Եւ երրորդ պատճառն այն իրւին լինին, որ օտար եւ `ի դուրս են `ի բնութենէն. զերդ որ հիւանդին ցաւի ստամոքացն բերանն, եւ լեզուն քան զչաքն աւելի գէճ լինի, եւ կշտերն փուք առնու, եւ երեսացն գոյնն փոխի։

Եւ այլ նշաննին եւ պատահմունքն երեւենան, եւ ծարաւն քիչ լինի. ձեռսն եւ ոտսն խիստ հովանան. եւ այդ հովութիւնդ ժամ մի մնայ, եւ `ի նուպային ժամն երբ շօշափես զմարմինն՝ չերեւենայ տաքութիւն ընդ առաջքն, մինչեւ տաքնայ տեղին՝ զոր բռնել ունիս, եւ արձականայ գաղտ շնչահանքն, պարկեշտանայ եւ նօսրանայ պալղամին նիւթն, բարձրանայ եւ յերեւան գայ տաքութիւնն, եւ հետ այն տաքութեանն գիճութիւն լինի. եւ իւր պատճառն պալղամն լինի։ Եւ հետ այն գիճութեանն սրութիւն լինի. եւ այն սրութեան պատճառն պալղամին բորբոսիլն լինի. եւ քիրտն չլինի. եւ որ լինի՝ պակաս լինի. եւ պատճառն պալղամն լինի, որ հաստ է։ Եւ իւր նոպայն յերկար քաշէ, եւ մնայ տաքութիւն `ի մարմինն ցրւի մինչեւ `ի մէկայլ նոպային սկիզբն։ Եւ մաճասին երակն փոքր լինի քան զերկու օր ընդ մէջ ջերմանն, եւ փոփոխական, եւ այլ `ի յար լինի. իւր փոքրութեան պատճառն պալղամն լինի, որ իւր հովութեամբն տկարացոյց զուժն եւ հալեաց. եւ իւր շատութեամբն նեղէ զոյժն, եւ փոփոխէ զմաճասին զերակն. եւ `ի յար լինելոյն պատճառն այն է, որ զմեծ մաճասին գործն կատարէ դէպ `ի սիրտն։

Եւ իւր գոզն հաղ մի նուսր լինի եւ սպիտակ եւ ղորկուտ, եւ հաղ մի թանձր լինի եւ պղտոր եւ կարմիր։ Նօսրութեան պատճառն `ի խցկելոյն լինի. եւ խցկելն՝ պալղամին հաստութիւնն եւ ղորկութիւնն լինի. եւ սպիտակութեան պատճառն պալղամին խառնածքն լինի՝ որ հով է։ Եւ թանձրութեան եւ պղտորութեան պատճառն այն է, որ բնութիւնն՝ զհաստ եւ ղորկուտ պալղամն, որ զխցկումն արար, յուլանց տայ եւ հանէ ընդ գոզն. եւ կարմրութեան պատճառն այն պալղամն լինի՝ որ խցկեաց. յորժամ յամէ, բորբոսի եւ տաքնայ, եւ այն տաքութեամբն կարմրէ զգոզն։ Ապա երբ այս նշաննոյս շատն երեւենայ կամ ամէնն, նա յիստակ պալղամի ջերմ կոչի, որ նուպայն ամէն օր լինի, մանաւանդ `ի յայն ժամն՝ որ այս ջերմս շատ հանդիպի մարդկան։

Այլ պատեհ է որ գիտենաս՝ որ երբ այս ջերմս `ի յայն պալղամէն լինի, որ `ի հալած ապիկի նման է, եւ բորբոսի, նա իւր նոպային սկիզբն փշանայ եւ սռսռայ մարմինն։ Ապա թէ `ի թթու պալղամին բորբոսելոյն լինի, նա իւր նոպային սկիզբն հովանայ միայն եւ ցրտանայ։ Ապա թէ `ի քաղցր պալղամին բորբոսելոյն լինի, նա իւր նոպային սկիզբն ոչ ինչ լինի այդ ամենէտ զոր ասացաք։ Եւ այլ պատեհ է որ գիտենաս զդողալն `ի յամենայն ջերմերդ՝ թէ ո՛ր տեղաց սկսանի։ Զի կանանցն սկսանի դողն յողնշարէն. եւ արանցն `ի ձեռացն եւ `ի ոտիցն առնէ սկիզբն. զի կանանց բնութիւնն հով է՝ եւ առաւել ողնշարքն, զի ոսկերքն եւ ջիղքն շատ են. նոյնպէս եւ արանցն `ի ձեռսն եւ `ի ոտսն միսն պակաս է, եւ ոսկր եւ ջիղն շատ։

ԳԼՈՒԽ Լ - Վասն ստածման եւ բժշկութեան ափիմեռինոս ջերմանն որ `ի պալղամէ լինի, որ թարգմանի ամենայն աւուր ջերմն։

Այլ պատեհ է `ի յայս ջերմանս սկիզբն զբնութիւնն կակղացուցանել։ Եթէ ուժն ընկերէ՝ տուր կէս լիտր պատատկի ջուր. եւ սնուցած վարդ տասն դրամ. եւ սրքնճպին տասն դրամ, յիրար խառնէ եւ տուր, զերդ որ այլ դեղի ռասմն է։ Ապա թէ `ի կարիք հասնի, գարեջուր տուր, եփած կարօսի տակ, եւ ըռազիանի տակի կեղեւ՝ նուկի մի մեղրի սրքնճուպինով. ապա թէ գարեջուրն քացխի `ի ստամոքսն, մի՛ տաս զգարեջուրն։ Ապա թէ `ի յայդ ջերմդ վերաբերութիւն հանդիպի, մի՛ արգիլես, մանաւանդ `ի հիւանդութեան սկիզբն. զատել՝ թէ շատ լինի վերաբերութիւն՝ որ վատուժի հիւանդն։ Ապա տուր Մայուբեհի շարապն, զոր զուգեն `ի գինւոյ եւ `ի սերկեւլի ջրէն. եւ այլ տուր նռան բադակ, որ աննուխով լինի զուգած. եւ յայս ջերմս մի՛ տաս դամոյնի ջուր եւ յունապի ջուր եւ ոչ թմրհնդոյ ջուր, զի զէն է շատ։

Գլխացաւի որ `ի պալղամէ։

Ապա թէ գլխացաւութիւն հանդիպի, զգլուխն `ի վերայ տաք ջրի շոգւոյ կալ. եւ արկ `ի վերայ գլխոյն տաք ջուր, յոր եփած լինի մարզանկօշ եւ քլիլ մալք եւ նամամ՝ որ է սիսամբար. եւ `ի քիթքն ձէթ մի՛ տաս արկանել, եւ ոչ `ի վերայ գլխոյն կաթն տալ կթել. զատել՝ թէ խարտէշ մաղձն խառնած լինի ընդ պալղամն։ Եւ զկերակուրն հացի փշրուկ տուր, եւ ճակնդղի բազուկ, եւ սիսռան ջուր. զամէնդ քաղցր նշի ձիթով. եւ `ի յօրն հաղ մի տուր, եւ զայն թեթեւ։

Ապա թէ նեղէ զինք ջերման ցուրտն եւ հովանալն, տաք ջուր խմելոյ տուր, յոր եփած լինի դաղձն եւ անիսոն եւ կարուսի ունդ եւ մազտաքէ։ Եւ դի՛ր իւր ներքեւ տաք ջուր՝ որ քրտնի. յոր եփած լինի դաղձն եւ բաբունիճ եւ մարզանկուշ եւ սամիթ, եւ կամ այլ ջուր՝ յոր եփած լինի յինքն ակրկարհայ՝ ձարձատ արարած. զի խիստ արգիլէ զցրտանալն եւ զսռսռալն զոր `ի յայս ջերմս լինի, եւ `ի յայն ջերմն՝ որ երկու օր ընդ մէջ լինի նոպայն, զոր անուանեն տետռատէօս։

Ապա թէ նիւթն շատ լինի եւ հաստ, որ զերդ պաղած լինի, մի՛ տաս սրքնճպին՝ մինչեւ նօսրանայ նիւթն եւ պարկեշտ լինի. զի սրքնճպինն զհաստ նիւթն այլ հաստացնէ։ Ապա թէ նօսր լինի նիւթն եւ գէճ, եւ չլինի հաստ, տուր զսրքնճպինն, զի հալէ եւ կտրէ, եւ սրբէ զհով նիւթն, եւ զգոզն յորդորէ, զլերդին խցկիլն եւ զերիկամանցն բանայ, եւ իջցնէ զգէճ նիւթն։ Եւ այլ պատրաստ՝ որ հով ջուր չտաս `ի յայս հիւանդութիւնս, զի զնիւթն հաստցնէ, եւ զջերմն յերկարացնէ, եւ զնիւթին զեփիլն եւ զվճարիլն յամեցնէ. բայց տաք ջուրն խիստ օգտակար է, զի զնիւթն պարկեշտցնէ, եւ հալէ, զծարաւն կտրէ, եւ զգիճութիւն հալէ։

Վերաբերութեան։

Ապա թէ վերաբերութիւն չէ ինքնին որ բնութիւն ընկերէ `ի հետ, եւ `ի կարիք լինի որ վերաբերութիւն այնէ, տո՛ւր բողկ՝ որ ուտէ, որ թրջած լինի `ի սրքնճպինն օր մի եւ գիշեր մի. կամ կարմիր լովիասի ջուր տուր, որ յինքն եփած լինի սամիթ եւ առուի դաղձն եւ սակաւ մին աղ եւ սրքնճպին. եւ յայդ ջերմանտ սկիզբն զքո զամենայն թպտիր հանց արա՝ զերդ որ ասացաք։ Ապա թէ յամէ ջերմն, եւ ընդ տասնեւչորս օր անցնի, ըռազիանի ջուր եւ կարօսի սրքնճպինով կամ վարդի կուռսով։

Ըմպելի որ օգտէ պալղամի։

Ապա թէ չթողու ջերմն այդ դեղերովդ՝ զոր ասացաք, զայս զըմբելի տուր՝ որ օգտէ պալղամին շատ օրաց ջերման. ա՛ռ կարօսի եւ ըռզիանի տակի կեղեւ տասն տասն դրամ. շէկ չամիչ `ի հատճէն հանած եօթն դրամ. վարդ, եւ զափդ՝ որ է պետարիօն, եւ պատվարդ՝ որ է հողմավարդ, եւ շուքաղ երեք երեք դրամ. զայս ամէն երեք լիտր ջրով եփէ մինչեւ մի լիտր մնայ. քամէ, եւ տուր յամէն օր չորս նուկի յանօթուց, օգտակար է։

Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, տո՛ւր զայն հապն՝ որ լուացած ասպրով լինի զուգեն եւ մազտաքէով եւ հընդիկ աղով. այլ հաւու ձագ մի՛ տաս կերակուր, եւ ոչ տուռայճ, մինչեւ իջանի ջերմն, եւ պակասի քան զայն՝ որ յառաջին աւուրքն էր. զատել՝ թէ տեսանես զհիւանդն որ բնիկ վատուժել լինի։ Եւ այլ պատեհ է՝ որ առաջի օրէն մինչեւ եօթն օրն պարկեշտ այրնես զթպտիրն. ապա թէ յետ եօթն աւուրն չպակասի ջերմն, եւ ոչ հետ չորեքտասան աւուրն, ապա զկերակուրն սակաւ մի այլ ուժով տուր, որ ուժն հիւանդութեան հաւասար գայ եւ բովէ։ Ապա թէ յերեսն կամ `ի յոտսն փուքս անկանի, տո՛ւր զդեղն նախկին զոր յակրայբադինն կայ գրած, կամ զմուռսիայ դեղն։

Ղուռս որ օգտէ պալղամի։

Եւ այլ այս կուրսս շատ օգտակար է հին ջերման, եւ որ `ի յերեսն փուքս անկանի կամ `ի յոտսն, եւ զուգեն զինքն `ի տասն դեղէ. եւ իւր նշանքն այս է։ Ա՛ռ անիսոն եւ կարմիր կապրի տակ՝ որ է քապարի տակ, չորս չորս դրամ. սադճ եւ օշինդր, սումպուլ եւ լեղի նուշ կեղեւած, կարօսի ունդ եւ ըռազիանի ունդ մի մի դրամ. ղափտի քամուքս եւ մազտաքէ երեք երեք դրամ. զամէնս աղա՛ եւ մաղէ. եւ տաք ջրով շաղւէ, կուրսեր արա, եւ `ի շքի չորացո. եւ տո՛ւր ամէն օր մի դրամ հետ մեղեր սրքնճուպինի։ Ապա թէ հազ լինի, տո՛ւր հետ մեղեր սնուցած վարդի։

Եւ այլ պատեհ է որ գիտենաս, որ այս պալղամի ջերմս չլինի յիստակ, եւ խառն լինի ընդ խարտէշ մաղձն. յայնժամ պատրաստ՝ որ չտաս զտաք խիստ դեղերն. եւ ստածէ ըստ իւր նշանացն զոր երեւենայ։

Վասն խարտէշ մաղձի։

Ապա թէ խարտէշ մաղձն աւելի լինի, պակասեցո `ի տաք դեղերոյն, եւ յաւելցո `ի հով դեղերն, զերդ շաքարով սրքնճպինն, ճուլապ եւ գարեջուր, յոր ըռազիան լինի եփած, եւ հնդիպէի հունդ, եւ տուր զտապաշիրին կուրսն, եւ այլ դեղեր՝ զոր նման են այտոց։

Վասն սեւ մաղձի, որ է սէվտայ։

Ապա թէ սաւտայն խառնի ընդ պալղամն, եւ հաստցնէ զինքն, `ի բան տար զխիստ տաք դեղերն, զերդ օշնդրին կուրսն հետ տակերոյ ջրին. եւ տո՛ւր զծծմի դեղն. եւ այլ տուր զթիրեաքն եւ զչամանի ճվարիշն, եւ այլ զոր նման է յայդ դեղերտ. եւ այդ բաւական լինի օգնութեամբն Աստուծոյ։

Մահամատի Զաքարիայն ասէ `ի նոյն պատճառդ, պալղամն չորս ցեղ են. մէկն այն է՝ որ `ի հալած ապիկի նման է, եւ երկրորդն այն է՝ որ համովն թթու լինի, եւ երրորդն՝ համովն քաղցր, եւ չորրորդն՝ համովն աղի լինի. եւ երբ բորբոսին, ամէն մէկի նշան եւ այնելիք ուրիշ են։ Եւ իւրեանց նշանն այն է. այն պալղամն որ `ի հալած ապիկի նման է, լինի՝ երբ բորբոսի իւր ջերմն՝ խիստ դող ունի, եւ այն պալղամն որ համովն թթու լինի, `ի ջերման `ի ժամն ցրտանալն շատ եւ խիստ լինի. եւ այն պալղամն որ աղի լինի, դողն եւ ցրտանալն պակաս լինի, եւ `ի յետոյ տաքութիւնն աւելի քան զայլոցն. եւ այն պալղամն որ քաղցր լինի, եւ դողն եւ տաքութիւնն պակաս լինի։

Եւ իւրեանց ստածումն այն է. եթէ ջերմանն պատճառն այն պալղամն լինի, որ `ի հալած ապիկի նման է, իւր ստածումն վերաբերութիւն այրնելն է. եւ կերակուր պարկեշտ տալ, զերդ վառեկ հաւ պարկեշտ համեմնով եփած, որ հիւանդին ուժն չպակասի, մինչեւ հիւանդութիւն `ի վճար գայ։

Ըմպելիք պալղամի։

Ապա թէ ջերմանն պատճառն այն պալղամն լինի որ թթու է, յիր սկիզբէն `ի վեր վարդմարապայ տուր մինչեւ ցեւթն օրն. ապա ա՛ռ ըռազիանի ջուր եւ ըղըրդական ջուր, եւ կարօսի ջուր, զամէնս յիրար խառնէ, եւ վարդմարապով տուր ըստ կարեացն `ի յամէն օր `ի յանօթուց, շատ օգտէ։

Այլ ըմպելիք պալղամի։

Այլ դեղ. ա՛ռ մեղրաջուր, եւ ընդ զուփայն խառնէ եւ տուր. ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, ա՛ռ վարդմարապայ, եւ թառնճպինի ջրով տրորէ, եւ խմելոյ տուր՝ որ բնութիւնն կակղանայ։

Ըմպելիք վերաբերութեան պալղամի։

Ապա թէ պատճառն ջերմանն այն պալղամն լինի որ աղի է, իւր ստածումն այս է. ա՛ռ սրքնճպին՝ որ հնդանօք լինի զուգած, եւ ընդ բողկի ջուր խառնէ, եւ տուր՝ որ վերաբերութիւն առնէ։ Եւ հետ այնոր ա՛ռ սնուցած մանիշակ, եւ ընդ շիրիխիշտն խառնէ եւ տուր։

Հուկնայ պալղամի։

Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, հուկնայ դիր այս նշանօքս։ Ա՛ռ մեղր եւ աղ եւ ճակընդղի ջուր, եւ ընդ ներքոյ `ի բան տար՝ զերդ իւր ռասմն է. օգտակար է։ Ապա թէ վերաբերութիւն չկարէ առնել, բռանց մի՛ տար վերաբերութիւն այրնել, որ ստամոքսն չտկարանայ եւ ահոկէ։

Ապա թէ ջերմանն պատճառն այն պալղամն լինայ՝ որ քաղցր է, իւր ստածումն այս է՝ որ `ի յանօթեց սրքնճուպին տաս, զոր հնտանօք լինի զուգած։ Ապա թէ հետ այս ջերմանս գոզն հաստ եւ կարմրագոյն լինի, երակ առ ըստ կարեացն, եւ հետ այնոր սրքնճուպին տուր, օգտէ։ Ապա թէ զսարդոստէին զբոյնն հոռոմ ձիթով թանայ, եւ զմարմինն օծանէ, օգտէ։ Ապա թէ այսով չիլուծանի ջերմն, իւր թապտիրն այն է՝ որ վերաբերութիւն այնէ, եւ կերակուր պակաս ուտէ, եւ վարդմարապայ տուր եղկ ջրով. շատ օգտէ Աստուծով։

ԳԼՈՒԽ ԼԱ - Պատմութիւն եւ նախագիտութիւն վասն այն երկու ջերմանցն, զոր անուանեն անփիլիօս եւ լիպիրիայ։

Այս երկու ջերմս ընծային հով եւ հաստ եւ յղրկուտ պալղամէն, զոր `ի հալած ապիկի նման է. եւ ժողովի այն պալղամն `ի ստամոքսն, կամ ցներքսեւ յամենայն երակսն։ Ապա այն որ `ի ստամոքսն ժողովի եւ բորբոսի, ընծայի իւրմէն ջերմն՝ զոր անուանեն անփիլիօս. իսկ այն որ ցներքս `ի յերակսն ժողովի եւ բորբոսի, ընծայի իւրմէն ջերմն՝ զոր անուանեն լիպիրայ։

Ապա այս ջերմս՝ որ լիպիրայ անուանի, որ ցներքսէր լինի բորբոսն, իմանայ իւր տէրն խիստ ցրտութիւն ընդ դրուց մարմնոյն, եւ խիստ տաքութիւն ցներքսէ. մանաւանդ թէ խառնի մաղձն `ի յայն բորբոսած պալղամն ցներքսէ `ի յերակսն։ Իսկ այն պալղամն՝ որ `ի ստամոքսն ժողովի եւ բորբոսի, զոր անուանեն անփիլիօս, ընծայի իւրմէն ջերմն, որ իմանայ իւր տէրն զցուրտն ցներքսէ, եւ զտաքութիւնն `ի դուրս `ի մարմինն. եւ իւր պատճառն այս է՝ որ այն մասն որ բորբոսեցաւ `ի պալղամէն, այնէ զտաքութիւն. եւ այն մասն որ չէ բորբոսած, այրնէ զցուրտն։ Եւ իւր գոզն այլ պակաս տաքութիւն լինի, քան `ի յայն ջերմն՝ զոր անուանեն ափիմեռինօս, եւ այլ սպիտակ լինի եւ շատ հաստ. եւ իւր մաճասին երակն թոյլ լինի այլ աւելի քան ափիմեռինոս ջերմանն։

Այլ ուրդի յայս ջերմս՝ որ օր ընդ մէջ լինի իւր նոպայն. եւ այլ ուրդի՝ որ `ի չորս օրն հազ մին առնու զնուպայն. այլ դու մի՛ մտիկ դնես իւր նուպային, եւ մի՛ ընդունիս, այլ զինքն `ի յար նշանացն իմացիր, եւ մի՛ `ի նուպայէն. զի կայ՝ որ յամէ իւր նոպայ չորս պահ. եւ այլ կայ՝ որ յամէ հինկ պահ. եւ այլ կայ՝ որ յամէ իւր նոպայն քսան եւ չորս պահ։ Բայց այս ջերմս չքաշէ յերկար աւուրք, զի բնութիւն զշատն յաղթէ, եւ խափանէ զիւր գործն։

ԳԼՈՒԽ ԼԲ - Վասն ստածման եւ բժշկութեան երկու ջերմանն, որ անփիլիօս եւ լիպիրայ կոչեն։

Պատեհ է բժշկին որ `ի յայս ջերմս զիւր յոյսն եւ զջանքն `ի ստամոքսն այրնէ, եւ `ի գոզոյն յորդորելն, եւ տայ զսրքնճուպինն կարօսի եւ ըռզիանի ջրով, սումպուլ եւ անիսոն, եւ այլ զոր ինչ նման են սոցա։

Վերաբերութիւն այնել։

Եւ `ի կշտելեաց վերաբերութիւն տայ առնել բողկի ջրով եւ սրքնճուպինով եւ կարմիր լովիասի ջրով եւ սամիթով եւ մեղրով եւ աղով, եւ այլ զոր ինչ նման են սոցա. եւ այլ տուր զթրջած սապռն եւ զայարիճի ֆայղարան, օգտակար են։ Եւ կերակուր սիսռան ջուր տուր չամանով եւ լուացած ձիթով եւ նշի ձիթով, եւ տուր ճակընդեղի տակ, եւ ծնելբեկ մորէով ամենովտ տուր զկերակուրն՝ որ զստամոքսն սրբէ, եւ զգոզն յորդորեն, եւ զբնութիւնն կակուղ պահեն. օգտակար է օգնականութեամբն Աստուծոյ։

Վասն ստածման եւ բժշկութեան այն մէկայլ ջերմանն, որ լիպիրայ կոչի։

Պատեհ է որ `ի յայս ջերմանս սկիզբն վարդմարապայ տան սրքնճուպինով, եւ `ի վերջքն հիւանդութեանս զթրջած սապռն եւ զթրջած այարիճն ըռազիանի եւ հընտիպէի եւ կարօսի ջրով. եւ այլ տուր զվարդին կուրսն, եւ մազտաքէի կուրսն. եւ ամենովտ պատուիրեմ `ի յայս ջերմանս որ `ի բան տանիս զդեղերն, եւ զկերակուրն եւ ըմպելիսն. այլ դէպ `ի հովայինն քան զանփիլօս ջերմանն. եւ այդ կարճառօտ բաւական է, օգնութեամբն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԼԳ - Պատմութիւն եւ նախագիտութիւն վասն խարտեշ մաղձին ջերմերոյն, որ է սփրայն, եւ հոռոմն քսանթին խաւլին ասէ։

Յառաջ պատեհ է իմանալ զմաղձին ջերմերն որ `ի յիստակն են. եւ մէն մէն մաղձին էութեամբն, որ յերեք դէմս բաժանին։ Մէկ այն է՝ որ խարտէշ մաղձն ցներքս `ի յերակսն բորբոսի. եւ իւր բորբոսն հաւասար ընդ ամենայն երակսն մարմնոյն լինին. եւ անուանի յիստակ երկու տետռատէոսն. զի իւր տաքութիւնն `ի յար լինի։ Բայց մէկ օրն թեթեւ լինի իւր տաքութիւն, եւ մէկայլ օրն շատ եւ մեծ. վասն այդ պատճառանացդ անուանի երկու տետռատէօս, որ չեն հաւասար. եւ հիւանդին երակսն չսրբի `ի տաքութենէն, եւ ոչ տաքութիւնն `ի հիւանդէն, մինչեւ գայ մէկայլ նոպայն `ի մէկայլ օրն։

Իսկ երկրորդ դէմսն անուանի յիստակ եւ `ի յար կափսօս, որ է այրեցօղ, զի աննոպայ եւ հանապազ լինի իւր տաքութիւնն. որ թարգմանի յար եւ այրեցող ջերմն։ Եւ ընծայի նա՝ երբ բորբոսի մաղձն `ի ներքս `ի յերակսն, որ շուրջ զսրտովն կան, եւ մօտ `ի սիրտն լինին, եւ կամ `ի լերդին յերակսն `ի ներքի դեհն, ուր փոսն է լերդին, կամ `ի թոքին յերակսն, կամ `ի յայն յերակսն՝ որ `ի ստամոքաց բերանն `ի մօտ լինի, եւ իւր այրեցն եւ վառչելն եւ լոչն եւ ծարաւն այլ շատ լինի քան `ի յար տետռատէօսն, զոր երկուս կոչեն. եւ այլ որ լեզուն սեւ լինի, եւ խելքն ցրուած։

Իսկ երրորդ դէմս յիստակ այն է, որ ընդ դրուց երակացն բորբոսի մաղձն. եւ իւր նշաննին յերեք իրաց լինին, զերդ որ այլ յառաջդ ասացաք `ի պալղամին ջերմն։ Մէկն այն իրուին են՝ որ բնութեամբ լինին, զերդ հիւանդին խառնուածն՝ որ տաք եւ չոր լինի, եւ մաղձն իւր խառնուածոցն յաղթեալ լինի, եւ տարօքն մանուկ լինի, եւ ժամն ամառն լինի, եւ օդն տաք եւ չորային լինի։ Եւ երկրորդ նշաննին այն իրւին լինին՝ որ չեն բնութեամբ. զերդ որ հիւանդն `ի յառաջն կերակրեալ լինի տաք եւ չորային կերակուր, նոյնպէս եւ ըմպելիքն տաք եւ չորային լինի խմել, եւ շատ հոգս լինի տարել կամ տքնութիւն, կամ դատել լինի շատ, կամ շատ ժամանակ `ի պաք է կեցել, եւ ընդ ցերեկոյ, եւ որոյ արուեստն զերդ դարբնութիւն լինի եւ կամ ապիկէգործութիւն, կամ այլ արուեստ՝ որ `ի կրակի մօտ լինի. զի այս ամենայն իրուիս եւ իւրեանց նմանիքն տաքցնեն զմարմինն եւ չորացնեն, եւ խարտէշ մաղձն ընծայեն։ իսկ երրորդ նշաննին այն իրուին լինին՝ որ `ի դուրս են `ի բնութենէն, զերդ որ հետ ջերմանն խիստ դող լինի եւ խոցտիլ մարմնոյն զերդ ասղամբ. եւ այդ խոցտելոյդ պատճառն մաղձին սրութիւնն լինի։ Եւ `ի նոպային սկիզբն՝ երակսն փոքր եւ յուշ լինի, եւ հետ պակաս ժամու մին՝ ահաւոր եւ ուժով լինի եւ փոփոխական. եւ իւր ուժուորութեանն պատճառ՝ մաղձին թեթեւութիւնն լինի եւ պարկեշտութիւնն, որ չծանրէ `ի վերայ ուժոյն եւ յաղթէ. եւ ահաւորութեան պատճառ կարիքն է սրտին, որ հովցնէ զտաքութեան խստութիւնն. եւ փոփոխական լինելն երակին ընդ ամենայն ջերմերն լինի. եւ իւր պատճառն այն է, որ նիւթն ծանրէ եւ նեղէ զուժն. բայց `ի յայս ջերմս պակաս լինի. զի իւր խլտն թեթեւ է եւ պարկեշտ։ Գոզն կրակի գունով լինի, եւ իւր հոտն նեխած. կարմրութեան պատճառն՝ մաղձին շատութիւնն լինի եւ տաքութիւնն. եւ նեխահոտութեան պատճառն՝ նիւթին բորբոսիլն լինի։

Այլ յայս ջերմս ծարաւ լինի խիստ, եւ նեղհոգութիւն շատ. սրտին շարժել լինի, եւ վերաբերութիւն մաղձի. եւ այլ կուլինի՝ որ `ի վայր լուծանի մաղձն. եւ շատ քրտնի, զի պարկեշտ է նիւթն որ է մաղձն։ Եւ երբ զայս նշաննիս տեսանես, եւ կամ զշատն `ի յայսոցէ, գիտացիր՝ որ `ի խարտէշ մաղձէն ջերմն է՝ որ օր ընդ մէջ ունի զնոպայն, տասն եւ երկու պահ, զոր անուանեն յիստակ տետռատէօս. մանաւանդ՝ թէ `ի յայն ժամն շատ հանդիպի այս ջերմս մարդկան։ Եւ երբ յիստակ լինի՝ եօթն նոպայով բռնէ `ի տասն եւ չորս օրն. եւ նոպայէ `ի մէկայլ նոպայն երեսուն եւ վեց պահ լինի միջոցն՝ երբ խալըս լինի, որ է յիստակ։

Հարցումն՝ եթէ ե՞րբ բորբոսի մաղձն, զի տաք է եւ չորային. կամ սաւտայն, զի հով է եւ չորային. զի ասեն ոմանք՝ եթէ չորութիւն արգիլէ զբորբոսիլն։

Տամք այնպիսւոյն պատասխանի այսպէս, եթէ չորութիւն երեք դէմս ունի. մէկն՝ որ չորութիւնն `ի յիրացն `ի բնութիւնն լինի եւ խառնուածքն. եւ երկրորդն՝ որ `ի մարմինն լինի. եւ երրորդն՝ որ `ի յերկուսն լինի չորութիւն, `ի բնութիւնն եւ `ի մարմինն, որ է էութիւն։ Զի կան իրուի՝ որ իւրեանց բնութիւնն չորային են եւ ցամաք. բայց իւրեանց էութիւնն հոսին եւ ծորին, զերդ մեղրն եւ գինին, եւ խարտէշ մաղձն, եւ աղի ջուրն, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։ Եւ այլ կան իրուի՝ որ իւրեանց բնութիւն եւ խառնուածքն տաք են եւ գիճային, բայց էութեամբ եւ մարմնովն չոր լինին եւ պինդ, զերդ զդարապղպեղն, եւ զանճապիլն, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։ Եւ այլ կան իրուի, որ իւրեանց բնութիւնն եւ խառնուածքն մարմնոյն, որ իւրեանց էութիւնն, չոր եւ պինտ լինին, զերթ զերկաթն եւ զքարն, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։

Իսկ այն իրուին, որ իւրեանց մարմինն չոր եւ պինտ լինին, եւ բնութեամբն գիճային եւ կակուղ, նա հնար ունի եւ ճար բորբոսելոյ վասն իւր գէճ խառնուածոցն. զի օտար տաքութիւն երբ `ի յինքն գործէ, գտանէ իւր գէճ խառնուածքն, որ թուլացնէ եւ ծորէ եւ սփռէ եւ շարժէ դէպ `ի դուրս, եւ եռացնէ եւ բորբոս ընծայեցուցանէ։ Իսկ այն իրուին, որ իւրեանց բնութիւնն չորային լինի եւ ցամաք, եւ մարմնովն կակուղ լինին, ծորին եւ հոսին, ունին հնար եւ ճար բորբոսելոյ. զի մարմնոյն էութեամբն կակուղ են, ծորին եւ հոսին. նա օտար տաքութիւնն երբ յինքն մտանէ, գտանէ `ի մարմնոյն գիճութիւնն՝ զոր կակղացնէ եւ ծորեցնէ, եւ դէպ `ի դուրս քաշէ, եւ եռացնէ եւ փոխէ `ի բորբոսիլն։ Իսկ այն իրուին՝ որ իւրեանց բնութիւնն եւ մարմինն չոր եւ ցամաք լինի եւ պինդ, նա չունին հնար եւ ճար ամենեւին բորբոսելոյ, զի երկու դէմսն ժողոված ունին՝ զբնութեանն եւ զմարմնոյն։ Ապա երբ այդ հանց հանդիպի՝ զերդ որ ասացաք, եւ գործէ `ի յինքն օտար տաքութիւն, այլ յաւելցնէ իւր չորութիւնն եւ խիստ պնդութիւն։

Իսկ խարտեշ մաղձն թէպէտ եւ բնութեամբն չորային է, այլ մարմնոյն էութեամբն կակուղ է, ծորի եւ հոսի. վասն այդ պատճառանացդ ընդունի զբորբոսիլն. նոյնպէս եւ սեւ մաղձն, որ է սաւտայն։

Այլ `ի յառաջդ յիշեցաք զիրուին՝ որ բնութեամբն են, եւ զոր չեն բնութեամբ, եւ զորս `ի դուրս են `ի բնութենէ. արդ այն իրուին՝ որ բնութեամբ են՝ եւթն են, որ են այսոքիկ. տարերքն եւ խառնուածքն, նիւթերն եւ անդամունքն եւ զօրութեներն եւ գործերն եւ երեք շունչն, զոր երեք հոգիք անուանեն։ Իսկ այն իրուին՝ որ չեն բնութեամբ, վեց են, որ են այսոքիկ. օգտ՝ որ զմեզ պատեալ ունին. եւ մեր շարժիլն եւ խաղաղ կենալն. կերակուրն եւ ըմպելին. քունն եւ արթնութիւնն. եւ բնութեամբ լուծանիլն եւ կապիլն. եւ պատահմունքն, զոր `ի յերեք հոգիսն հանդիպին, զերդ հոգալն եւ տրտմելն եւ `ի սիրտ ելանելն, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։

Իսկ այն իրուին՝ որ `ի դուրս են `ի բնութենէն, երեք են. որ են այսոքիկ. հիւանդութիւնքն, եւ պատճառնին, եւ պատահմունքն։

Եւ այլ ասացին, եթէ խարտէշ մաղձն երբ յաղթէ, կամ ամենայն մարմնոյն յաղթէ, եւ կամ յանդամոյ մինն `ի մարմինն։ Ապա թէ ամենայն մարմնոյն յաղթէ, կամ բորբոսած լինի, եւ կամ անբորբոս։ Եթէ անբորբոս լինի, նա ընծայի իւրմէն արական, որ է մարմնոյն դեղնիլն։ Ապա թէ բորբոսած լինի, կամ ցներքսէ յերակսն լինի, եւ կամ `ի դուրս `ի յերակացն։ Ապա թէ ներքսէ յերակացն բորբոսի, նա ընծայի իւրմէն յար ջերմ, որ կրկնակ տետռատէօս ասեն. եւ կամ ընծայի ջերմ, որ կոչի կափսօս, որ է `ի յար եւ այրեցող ջերմ։ Իսկ եթէ `ի դուրս `ի յերակացն բորբոսի, նա ընծայէ զնոպայով տետռատէօսն, որ օր ընդ մէջ բերէ զիւր նոպայն։ Ապա թէ յանդամ մին վաթի, նա նոյնպէսն կամ բորբոսած լինի, եւ կամ անբորբոս. եթէ անբորբոս լինի, նա ընծայէ զաղուեսացաւն եւ զօձացաւն, եւ տաքութիւն յարցնէ։ Իսկ եթէ բորբոսած լինի՝ նա խումրայ ընծայէ, որ է կարմիր եւ տաք այտոց՝ որ ուտէ զմարմինն, եւ խաղաւարտ այրնէ։

Այլ պատեհ է՝ որ գիտենաս զմաղձն, որ երեք ցեղ են. մէկն այն է՝ որ խարտէշ լինի, եւ իւր բնակութիւնն `ի լերդն լինի եւ `ի լեղին. եւ երկրորդն այն է՝ որ զաֆրանի գունով լինի, եւ իւր բնակութիւնն `ի լերդն լինի եւ ստամոքսն. եւ երրորդն այն է՝ որ քուռաթի գունով լինի, եւ իւր բնակութիւնն `ի ստամոքն միայն լինի. եւ իւր ընծայելն `ի տաք եւ `ի կծու կերակրոց լինի, զերդ պղպեղն եւ մանանեխն եւ խստորն, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։ Եւ յայտ `ի քուռաթէտ չընծայի օր ընդ մէջ ջերմ. զի բնութիւն հրէ շուտով, եւ վարէ `ի ստամոքացն, եւ չթողու որ բորբոսի։ Եւ երբ այդ ջերմտ յստակ լինի՝ նա եռայ իւր տաքութիւն եւ խոցտէ զլերդն. ապա թէ չլինի յիստակ, նա չերեւնայ `ի յայդ նշաննոյդ՝ զոր ասացաք՝ բնով. մանաւանդ խառն նշաննի երեւնան. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ այլ նիւթեր խառնին։

Ապա երբ չլինի յիստակ օր ընդ մէջ ջերմդ, իւր նշաննին այս են՝ որ իւր նոպայն քան զտասուերկու պահ այլ աւելի քաշէ, եւ իւր նոպայնին այլ յաւելնան քան զեօթն նոպայն. եւ իւր մաճասն փոփոխական եւ այլ եւ այլ ցեղ լինի. եւ `ի գլուխն ծանրութիւն լինի. եւ իւր նոպային դողալն քսան եւ չորս պահ քաշէ, եւ կայ՝ որ այլ աւելի. եւ իւր եփելոյն երեւումն յուշ լինի, եւ `ի հիւանդին փորքն չերեւնայ նիհարութիւն եւ ոչ բարակութիւն. եւ յանկարծ լինի՝ որ չթողու շուտ քրտնելով. եւ կամ լինի՝ որ սկիզբն չլինի դողալն ուժով. եւ իւր տաքութիւնն չլինի զերդ յիստակ ջերման տաքութիւն։ Ապա զայդ նշաննիտ տեսանես, գիտացիր որ այն ջերմն չէ յիստակ։ Իսկ մեք յառաջ զյիստակ ջերմանն զստածումն եւ զբժշկելն յիշեմք, եւ ապա զխառն ջերմերոյն՝ որք ոչ են յիստակ։

ԳԼՈՒԽ ԼԴ - Վասն ստածման եւ բժշկութեան յիստակ տետռատէօս ջերմանն, զոր հոռոմն ակռուօս անուանէ, եւ տաճիկն խասլայ. որ թարգմանի անապակ եւ յիստակ մաղձին ջերմն։

Այլ պատեհ է որ `ի գամէ եւ յանգահ բժշկեն զայդ ջերմդ, որ յիստակ կոչի. եւ չշտապին `ի յիւր բժշկութիւնն, զի խարտեշ մաղձն սուր է եւ պարկեշտ, եւ չբառնայ զխալատ այնելիքն `ի բժշկէն կամ `ի հիւանդէն։ Եւ պատրաստ՝ որ այլ չարնես զինքն սուր դեղերովն, որ չընծայի այտոց `ի յանդամ մին յիշխան անդամոցն. եւ այլ մի՛ խիստ հովցնես, զի հաստցնես զնիւթն, եւ յամեցնես զեփիլն, եւ յերկարեցնես զհիւանդութիւնն։

Այլ պատեհ է որ ընդ յառաջքն պէտ այնես բնութեան, եւ կակղացնես դամոյնաջրով, եւ թմրհնտոյ ջրով, եւ թառանկուպինով, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։ Ապա հետ նիւթին եփելոյն, կակղացո զբնութիւնն օշինդրի ջրով, եւ դեղին հալիլէի ջրով, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։ Եւ զլուծման դեղերդ `ի նոպային օրն մի՛ տաս, այլ հանգո զհիւանդն. եւ տուր այն օրն գարեջուր մէն, կամ նռան ջուր։

Ապա թէ նոպայն `ի վաղուենէ բռնէ, մի՛ տաս զգարեջուրն, զի `ի վեր ձգէ, եւ պատճառ լինի գլխացաւութեան, եւ դիժարցնէ զջերմն, այլ տուր զգարեջուրն առաւօտին՝ յառաջ քան զնոպայն հինգ պահով կամ վեց պահով։ Ապա թէ չկարէ խմել զգարեջուրն, տուր դդմի ջրով եւ մուզ նռան ջուր. զի դդմի ջուրն զգարեջրին կարիքն կատարէ, երբ չկարէ խմել զգարեջուրն։ Եւ երբ նոպայն անցանի, տո՛ւր կերակուր սպանախ, եւ թախտ, եւ փերփերան, եւ վլիտօն, եւ դդում։ Ապա թէ `ի կուրծքն խոշորութիւն լինի, մօլօխ՝ որ է `ի խուպազէ ազգ մի, որ է ցանծոյ, եւ տանու աղճկուտատի, զի այդ ամէնդ կակղացնէ եւ զտաքութիւն հահնտէ։

Ապա թէ նոպայն յերեկոյէն բըռնէ, տուր զգարեջուրն առաւօտուն, եւ հետ երեք պահու եւ չորք պահու տո՛ւր զկերակուրն։ Ապա թէ նուաղիլ հանդիպի հիւանդին, եւ կամ դարտկի մարմինն լուծմամբ, ուր եւ ուրդի լուծումն, տուր կերակուր՝ որ չաքօքսն սակաւ լինի, եւ բնութեամբն պարկեշտ, զետ հացի փշրանքն նռան ջրով։ Եւ այլ շատուց լուծումն դիպի, կամ քրտնի շատ, կամ վերաբերութիւն այնէ, զի յայս ջերմս հանապազ այդ երեքդ հանդիպին, մանաւանդ վերաբերութիւն։

Տիմէտ ստամոքաց տաքութեան։

Ապա թէ վերաբերութիւնն շատ լինի, խաղողոյ, խնծորի բանդակով, եւ ազոխի բանդակով, եւ թթու նռան բանդակով, եւ թարունճ բանդակով, եւ ֆստուխի վերի կեղեւովն. եւ տո՛ւր որ ծամէ այգւոյ խաւրծիլ, եւ ջուրն `ի կուլ տայ. եւ զթուրինճին թթուն տուր. եւ `ի վերայ ստամոքացն տմէտ արա մրտի ջրով, եւ խնծորի ջրով, եւ սերկեւիլի ջրով, եւ վարդի ջրով՝ որ է զուգծոյ, եւ սուք եւ քաֆուր եւ լատան, եւ այլ զոր նման են այտոց։

Ապա թէ շատ լուծումն դիպի, տո՛ւր մթխալ մի տապաշիրի ղուրս, որ թթռչի հնդով լինի զուգած, թթու խնծորի ջրով, կամ ազոխի ջրով, կամ սերկեւիլի, կամ մրտի բանդակով. եւ տո՛ւր նռան հատի փոխինտ, կամ փշատի փոխինտ, կամ չոր խնծորի փոխինտ. եւ իւր կերակուրն տուր աղտուրով, եւ հետէն պաքսիմատ կեր։

Հուկնայ կապող՝ մաղձի լուծման։

Ապա թէ շատնայ մաղձին լուծումն, եւ վախես յաղեցն՝ որ չիխոցնայ, հոկնայ դիր այս նշանօքս։ Ա՛ռ գառնալեզվի ջուր, եւ հովուաց բրի ջուր, եւ փրփրեմի ջուր, եւ ձուի մի դեղնուց, մատնեհար կաւ, սակաւ մի վարդի ձէթ. զայս ամէնս յիրար խառնէ, եւ `ի բան տար, որպէս այլ հոկնայի ըռասմն է։

Ըմբելիք կապող՝ մաղձի լուծման։

Եւ տուր խմելոյ զայս դեղս. ա՛ռ բզրղատուն աղընծած, հայ կաւ, եւ մատնեհար կաւ, եւ մրտի քամուքսն։ Ապա թէ վատուժ է հիւանդն `ի շատ քրտնելոյ, զհիւանդն `ի հով տուն նստեցուր, եւ տուր սփռել `ի տունն վարդ, եւ ուռի տերեւ, եւ խնծորի տերեւ, եւ `ի տանն `ի յանկունն դիր լախլախայ, որ հովային եւ անուշահոտ ջրով լինի եփած. եւ օգտակար են կամօքն Աստուծոյ։ Էհաննայ ասէ `ի նոյն պատճառդ, եթէ իւր գլուխքն խարտեշ մաղձն լինի, որ `ի դուրս յերակնոյն բորբոսի. հոռոմն ակռաօս տէտռատէոս անուանէ, եւ տաճիկն ղըպնաիպա, որ թարգմանի յիստակ երեքօրեայ. եւ իւր նոպայն օր ընդ մէջ լինի երկոտասան պահ։ Եւ իւր նշանն այն է, որ ջերմն զօրաւոր բռնէ, եւ տաքութիւնն շատ երեւնայ `ի մարմինն, եւ քրտինքն շատ լինի. բայց դոյր է ինքն, եւ շուտ արձակի. եւ յետինսն սահմանն տասնեւչորս օր լինի, յորժամ մաղձն խառնուրդ լինի յայլ նիւթէ եւ յիստակ։

Ըմպելիք սաֆրայի։

Եւ իւր ստածումն այն է, որ հանապազ քաղցր եւ թթու նռան ջուր խմէ. ապա թէ առնուս դեղին հելիլէ տասն դրամակշեռ, եւ մանր աղաս, եւ ընդ ճուլապ խառնես, եւ տաս, շատ օգտէ։

Սաֆրայ լուծանելոյ ըմպելիք։ Կամ ա՛ռ երկու տանկ սակամոնի, եւ նոյնպէս ճուլապով խառնել, տուր՝ եթէ զօրութիւնն ուժով լինի, որ ձեռն մի քանի մաղձ `ի մարմնոյն իջուցանէ, շատ օգտէ։ Գարեջուր սրքնճուպին տուր. եւ կերակուր մաշ եւ սպանախ, եւ փերճոկած ոսբն `ի նոպային `ի թողելոյն ժամն։

Տլէ սաֆրայի։

Ապա ա՛ռ սանտալ, եւ քաֆուր, վարդէջրով շաղվէ, եւ `ի վերայ սրտին, եւ `ի վերայ լերդին տլէ արա, օգտէ։ Ա՛ռ քացախ եւ վարդի ջուր, եւ ընդ կիսեղկ ջուր խառնէ, եւ զոտսն այնիւ ծեփէ։ Եւ երբ հիւանդութեանն վերջ գայ եւ արձակի, կերակուր հաւձագ տուր, զոր ազոխի ջրով, կամ նռան ջրով եփած լինի, եւ յետ այնոր գառան եւ ուլոյ միս տուր, եւ թաժայ ձուկն քացախով եփած `ի բանի պահէ։

Գլուխ որ ցաւի `ի սաֆրայէ։

Փօլօս ասէ, թէ իւր ստածումն այն է՝ որ առնու բաբունիճ եւ մանիշակ եւ նոնոֆար. զայս զամէնս ջրով եփէ, եւ այն ջրովն զգլուխն ծեփէ. `ի հով տեղի եւ `ի հով տուն նստի, եւ ուռի տերեւ `ի մօտն եւ `ի տունն տարածէ. `ի հով եւ `ի գիճային իրուին յարենայ ուտելով եւ խմելով. այլ մրգաջրով եւ թառանկուպինով զբնութիւնն կակուղ պահէ, կամ նոնոֆարի ջրով եւ մանիշակով, օգտակար է։ Եւ սապռին հապովն եւ մազտաքէով խախաչ առնէ, եւ սրքնճուպին եւ նռան հատն օգտակար են։ Ապա թէ բնութիւնն լոյծ լինի, սերկեւլի ըռուպ տուր, եւ այլ զոր ինչ նման են սոցա։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, մրգաջուր տուր։ Ապա թէ ծարաւն խիստ լինի, փերփերանի հնտին կաթն, եւ դդմի ջուր, եւ շաքարի սրքնճուպին տուր, օգտակար է։ Ապա թէ ջերմն զօրաւոր լինի, զքաֆուրի ղուրսն տուր սատակ սրքնճուպինով. եւ կերակուր ազոխի մուզավարայ տուր. օգտէ եթէ Աստուած կամի։

ԳԼՈՒԽ ԼԴ - Վասն ստածման եւ բժշկութեան այն ջերմանն՝ որ չէ յիստակ տետռատէօս, այլ խառն եւ յօդական է `ի յայլ նիւթէ։

Գաղիանոս ասէ, եթէ պատեհ է որ պէտ այրնես եւ ջանաս՝ որչափ կարողութիւն ունիս՝ որ զհիւանդութիւնն չիյաւելցնես, եւ զհիւանդին ուժն չբլցնես եւ քակես, եւ վատուժցնես։ Զի ուժն յերկարօրեայ ժամանակի պէտս ունի, որ ծառայէ զհիւանդութիւնն եւ եփէ։ Իսկ յորժամ սակաւ կերակուր տաս, օգտէ հիւանդութեանն շատ եփելոյն. բայց զնոյն զչաքսն ահոկէ հիւանդին ուժոյն եւ զօրութեանն, եւ այլ աւելի։ Ապա թէ աւելի տաս, օգտակար է հիւանդին ուժոյն, բայց զնոյն զչաքսն յամեցնէ զհիւանդութեանն զեփիլն։

Ապա պատեհ է որ յայտ `ի տեղիտ տեսանես՝ թէ յո՛ր չաքս է հիւանդութիւնն, եւ `ի յո՛ր չաքս է ուժն հիւանդին. եւ տեսանես՝ թէ յերկուքն ո՛ր ունի կարիք օգնելոյ, եւ այնոր օգնական լեր. եւ պատրաստեցո `ի կերակրէ, յորժամ հիւանդին զօրութիւնն ուժով լինի, եւ հիւանդութիւնն հեշտեփեաց. եւ այլումն զդժարեփեցն ասէ. այլ տո՛ւր կերակուր՝ յորժամ զօրութիւն հիւանդին վատուժ լինի, եւ հիւանդութիւն լինի՝ որ խիստ դժար եփի։ Եւ զայս կանոնքս, զոր ասացաք, պահել պարտ է `ի յամենայն ցեղ հիւանդութիւն։

Այլ զայս ջերմանս տէրն `ի սկիզբն հիւանդութեանն `ի բաղանիս չէ պարտ տանել. բայց յորժամ զեփելոյն նշաննին տեսանես, պատեհ է որ `ի բաղանիս մտէ։ Եւ յամենայն օր չէ պատեհ կերակուր տալ, զի օր ընդ մէջն բաւական է։ Այլ `ի նուպային օրն զըմպելիքն միայն տուր, զերդ զգարեջուրն եւ զշարապնին, եւ `ի մէկայլ օրն՝ որ չունի զնոպայն, կերակուր տուր։ Եւ այդ հիւանդիտ հանգիստ կալ եւ խաղաղ՝ խիստ օգտակար է. եւ զկշտերն տաքցնելն օգտէ. եւ այլ միջակ հուկնանին, որ ոչ խիստ սուր լինին եւ ոչ կակուղ, օգտակար են։

Այլ պատեհ է որ հայիս սկիզբն հիւանդութեանն, որ թէ կարիք է արիւն հանելոյ, եւ օգնէ ուժն եւ տարիքն, ապա արիւն հան ըստ կարեացն եւ ըստ որպիսութեանն։ Եւ այլ զկերակրոց թպտիրն չէ պատեհ հով եւ գիճային առնել, զերդ յիստակ ջերմանն զթպտիրն, այլ պատեհ է որ `ի յայս ջերմանս `ի դեղերն՝ խառնես զպարկեշտցնող եւ զկտրող դեղերն. այլ `ի յայս ջերմանս `ի գարեջուրն սակաւ մի պղպեղ ընկենուլ օգտակար է։

Այլ դեղ. ա՛ռ սակաւ մի զուֆայ, եւ սակաւ մի լերին դաղձն, որ է քարաննուխն, զայսոնք եփէ մեղրաջրով, եւ քամէ, եւ տուր որ խմէ։ Եւ այլ տուր մարապ վարդի սրքնճպինով. եւ տուր զայն դեղերն՝ որ զգոզն յորդորեցնեն, զայն՝ որ չլինի խիստ տաք եւ չորային։ Եւ երբ եւթն օրն անցնի, դու օշինդր տուր յամէն օր, օգտակար է. եւ այլ սրքնճպինն շատ օգտակար է։ Եւ լուծման դեղերն զայն տուր՝ որ կակուղ են եւ անահոկ. եւ յետ կերակրոյն վերաբերութիւն այրնել շատ օգտակար է. զի շատք տեսաք՝ որ յամեցին յայդ ջերմտ, եւ վերաբերութեամբն ողջացան բնիկ։

Թէպիթ Կուռայն ասէ, այն որ զԴախիրայն շարեաց, թէ մի՛ տար `ի յայս `ի ջերմս զլուծման դեղերն՝ որ շատ ուժով լինին. ապա թէ դեղ կամենաս տալ, այս նշանօքս տուր։

Սաֆրայի դեղ լուծման։

Ա՛ռ դեղին հալիլէ աղցած եւ մաղած `ի տասն դրամէն մինչեւ `ի հնգետասան դրամ. եւ դամոնի ջրով `ի թրջոց դիր օր մի եւ գիշեր մի. ապա աճըռէ, եւ քամէ, եւ արկ `ի ներքս շաքար տասն դրամ կամ հնգետասան դրամ, եւ տուր որ խմէ։

Սաֆրայի։

Այլ դեղ. ա՛ռ դեղին հալիլէ աղցած եւ մաղած երկու նուկի. եւ նռան ջուր նոյն ճրագուովն ծեծած եւ քամած ութսուն դրամ. զհալիլան `ի ներքս արկ օր մի եւ գիշեր մի. ապա աճռէ, եւ քամէ, եւ արկ `ի ներքս շաքար քսան դրամ. եւ տո՛ւր որ խմէ։

ԳԼՈՒԽ ԼԴ - Սաֆրայի։

Այլ դեղ. ա՛ռ դեղին հալիլէ աղցած եւ մաղած երկու նուկի, եւ `ի թրջոց արկ `ի յերեսուն դրամ ճուլապ. եւ արկ `ի վերայ քառասուն դրամ ջուր, եւ թող օր մի եւ գիշեր մի. ապա աճըռէ, եւ քամէ, եւ խմելոյ տուր։ Ապա թէ կարիք լինի՝ որ այլ շուտով այրնես, ա՛ռ մէկն մին `ի յայդ ջրերոյտ, եւ արկ `ի հաւանն `ի վերայ նոյն չաքս հալիլայի, եւ հար հաւանի կոթովն աղէկ, ապա քամէ, եւ տո՛ւր որ խմէ։

Ապա թէ տաքութիւնն աւելի լինի յայս ջերմս, խառնէ յայդ դեղերդ պզրղատունի լուղապ տասն դրամ, եւ տո՛ւր որ խմէ։ Ապա թէ կարիք լինի `ի յայլ ուժով դեղ, եւ հիւանդն կարող է՝ որ վերցնել կարէ, դու ա՛ռ կէս տանկ սակամոնի կամ տանկ մի, եւ տո՛ւր սակաւ մի ճուլապով, կամ մանիշկի շարապով, կամ եղկ գարեջրով, կամ սրքնճպինով։

Ղուռս մանուշակի, լուծման։

Այլ նշանք մանուշակի կուրսի, որ լուծումն այրնէ, եւ օգտէ այդ ջերմանտ։ Ա՛ռ չոր մանիշակ, եւ խիարի ունդ կտւած երեք երեք դրամ. սակամոնի կէս դրամ. զամէնս աղա՛ եւ մաղէ, եւ ջրով շաղւէ, կուրս արա, եւ `ի շքի չորացո, եւ տո՛ւր դրամ մին եւ կէս տանկ։

Եւ զամենայն լուծման դեղերն `ի յայն օրն տուր՝ որ չունենայ զնոպայն. այլ `ի նոպային օրն մի՛ տաս զլուծման դեղն. իսկ թէ վերաբերութիւն տաս այրնել, պատեհ է։ Եւ զայդ `ի դողալուն ատենէ սկիզբն արա, կամ `ի տաքութեան սկիզբն տաս այնել զվերաբերութիւնն սրքնճպինով եւ տաք ջրով. եւ `ի յայս ջերմս պատեհ է որ հետէն սրքնճպին խմէ, շատ օգտէ։ Եւ `ի յայլ յամենայն բորբոսային ջերմերն տո՛ւր զսիրքանճուպինն, զի զբորբոսած նիւթն պարկեշտցնէ, եւ հանէ ընդ գոզին, եւ ընդ ձեռնալուային, եւ ընդ քրտինքն հանէ։

Ապա թէ յերկար քարշէ այս հիւանդութիւնս, տո՛ւր գարեջուր՝ յոր եփած լինի ըռզիանի տակի կեղեւն եւ իւր հունդն. զի ըռզիանի տակի կեղեւն եւ ունդն պարկեշտցնէ զբորբոսած նիւթն, եւ հանեն յերակացն։ Եւ այլ `ի դողալուն սկիզբն՝ եւ երբ դողն առնու զմարդն՝ զոտսն եւ զձեռսն `ի տաք ջուրն դիր. եւ նոյնպէս ներքեւ հանդերձին տաք ջուր դիր, հանց որ շոգին եւ տաքութիւնն `ի մարմինն հասանի. եւ զհանդերձն՝ որ հագնի՝ բրդէ տուր զուգել։

Ապա թէ յերկարանայ հիւանդութիւնն, եւ կամ տաք նիւթն `ի յինքն աւելի լինի, տո՛ւր վարդմարապայ, եւ շաքարով սրքնճպին տասն տասն դրամ որ խմէ. եւ երբ պակասութիւնն, տո՛ւր զվարդին փոքր կուրսն սրքնճպինով, եւ օգտէ Աստուծով։ Իսկ եթէ յերկարանայ այդ հիւանդութիւնդ, ապա տո՛ւր զսապռն՝ զոր ըռազիանի ջրով եւ հնտիպէի ջրով թրջած լինի. եւ զինքդ `ի յակրայբադինն գտանես գրած։

Էհաննայ սրափիոնացւոյ որդին ասէ `ի նոյն պատճառդ, եթէ այս ջերմանս պատճառն այն լինի՝ որ երկուսն `ի չորից նիւթիցն, կամ երեքն բորբոսին, եւ խառն ջերմ այրնեն. եւ իւր նշանն ըստ աւելի եւ ըստ յաղթող նիւթին լինի, որ աւերեալ բորբոսեցաւ `ի չորից նիւթոցն։ Իսկ նշանքն զամէն մէկ `ի յառաջ քան զայդ ցուցաք օգնութեամբն Աստուծոյ։

Իսկ իւր ստածումն եւ բժշկութիւն այն է, որ բժիշկն իր մտօքն աղէկ տեսանէ եւ իմանայ, եթէ `ի չորից նիւթոցն ո՛րն բորբոսեցաւ, ո՛րն է զօրաւոր եւ յաղթողն։ Ապա թէ աւեր արիւնն զօրաւոր եւ յաղթող երեւնայ, պատեհ է որ երակ առնու ըստ հիւանդութեանն, եւ ըստ հիւանդին զօրութեան արիւն թողու. եւ զդէմսն աւելի `ի յարեանն `ի ջերմանն ստածումն այրնէ։ Ապա թէ `ի յայլ նիւթոցն տեսանես յաղթող եւ զօրաւոր, տե՛ս թէ ո՛ր է `ի չորիցն յաղթող եւ զօրաւորն՝ իւր նշանօքն, որ է մաճասին երակն, եւ `ի ղարուրայն, եւ պուրհանն, եւ `ի յայլ պատահմունքն՝ որ զկնի հիւանդութեանցն լինին։

Իսկ եթէ խարտէշ մաղձն լինի զօրաւոր եւ յաղթող, զտետռատէօս ջերմանն զստածումն `ի բանի պահէ։ Ապա թէ արիւն լինի աւելի եւ յաղթող, զսինայխօս ջերմանն զստածումն `ի բանի պահէ։ Ապա թէ պալղամն տեսանես կարող եւ յաղթող, զափիմեռինոս ջերմանն զստածումն `ի բանի պահէ։ Ապա թէ սեւ մաղձն՝ որ է սաւտայն՝ տեսանես յաղթող եւ զօրաւոր, զտետռատէօս ջերմանն ստածումն `ի բանի պահէ, որպէս յիշեցաք զամէն մէկ `ի յիւր գլուխն զնշանն եւ զստածումն ուրիշ ուրիշ եւ `ի լման։ Ապա թէ երկու նիւթ կամ երեք՝ որ աւերեալ բորբոսեցան՝ հաւասար լինին, նոյնպէս եւ դու զստածումն եւ զդեղերն եւ զկերակուրն հաւասար եւ `ի միջավայր արա։ Եւ այլ յարեցի՛ր `ի յուժ հիւանդին, `ի ժամն, եւ `ի տարիքն, եւ `ի սովորութիւն, եւ տո՛ւր զդեղն եւ զկերակուրն հակառակ ըստ նիւթիցն խառնմանն, օգտակար է, թէ Աստուած կամի։

ԳԼՈՒԽ ԼԵ - Վասն ստածման եւ բժշկութեան սուր եւ այրեցող ջերմանն։ Եւ իւր պատճառն անապակ խարտէշ մաղձն լինի։

Զոր հոռոմն տեքսիս եւ դիակայիս ասէ, եւ տաճիկն հումայի մուհրիղայ ասէ. եւ իւր պատճառն անապակ եւ յիստակ խարտէշ մաղձն լինի։ Յայս այրեցող ջերմանս `ի ստածումն, ասէ Սինայի որդին, եթէ զերդ յիստակ տետռատէին ստածումն լինի ամենայն դիմօք, որպէս յիշեցաք այլ յառաջդ։

Իսկ Թէպիթ Կուռայն ասէ, եթէ այս այրեցող ջերմս այն է՝ որ `ի յար լինի. բայց մէկ օրն խիստ լինի, եւ մէկայլ օրն սակաւ կակուղ ցուցանէ. եւ իւր սկիզբն `ի խարտեշ մաղձին բորբոսելոյն լինի՝ որ `ի ներքս `ի յերակսն բորբոսի, որ մօտ `ի սիրտն լինի եւ մօտ `ի ստամոքաց բերանն, եւ այլն՝ զոր այլ `ի յառաջդ ասացաք։ Եւ իւր նշանն այն է, որ մարմինն փշանայ, եւ լեզուն խոշորանայ, եւ ընդ յառաջքն դեղին լինի լեզուն, եւ յետոյ սեւանայ։

Եւ իւր ստածումն ընդ յառաջսն մի՛ շտապիս, եւ մի՛ լուծման դեղ տաս. այլ տուր մրգաջուր, եւ մանիշակի շարապ, կամ կակուղ հուկնայ դիր։ Եւ այլ այնոց, որ զխառնուածքն փոխեն, տու՛ր դամոյնի ջուր եւ սրքնճպին, զերդ դդմի հնտով եւ խիարի հնդով լինի զուգած. ապա յետ երկու պահուն գարեջուր տուր։ Եւ այն օրն՝ որ խիստ լինի՝ զգարեջուրն մէն տուր, կամ զդամոյնի ջուրն մէն, որ չծանդրէ `ի վերայ հիւանդին. եւ այլ որ երբ գայ խիստ տաքութիւն չգտանէ զստամոքսն փարփուտ։ Երբ ծարաւն խիստ լինի, տուր գարեջուր, եւ դդմի ջուր շարապով՝ զոր պատէհ տեսանես. եւ ամենայն իրօք զիւր ստածումն դէպ `ի յիստակ տետռատէօս ջերմանն արա։

Ապա երբ եփելոյն նշանն այս ջերմանս երեւնայ, եւ դեռ սրութիւն լինի, պատեհ է որ զքաֆուրի կուրսն տաս առաւօտին սրքնճպինով, զոր յիստակ լինի. եւ հետ երկու պահուն տո՛ւր զգարեջուրն հովցուցած եւ մուզ նռան ջրով. եւ չէ պատեհ որ դդմի ջուր տաս, եւ ոչ խիարի ջուր, եւ ոչ այլ խիստ հովային իրք, եւ ոչ հով ջուր, ցուր չես տեսել զեփելոյ նշանն. եւ կամ խիստ լուծումն հանդիպի հիւանդին, հանց որ կտրի սրութիւն ջերմանն. զի թէ այլ `ի յառաջ տաս զայդ խիստ հով դեղերդ, նա զնիւթն յիրար զսպէ, եւ արգիլէ յեփելոյ եւ արձակելոյ, եւ առնէ խցկումն եւ այտոց։ Իսկ թէ սրութիւնն խիստ լինի, եւ տաքութիւնն դեռ `ի մարմինն կենայ, եւ բերանն գէճ լինի, տուր զտապաշիրին ղուրսն. եւ իւր նշանքն այս է։

Ղուռս տապաշիրի։

Ա՛ռ կարմիր վարդ, եւ թառանկպին հինգ հինգ դրամ. նշաստակ, եւ մարուխի տակ, եւ քիթրէ, եւ տապաշիր երկու երկու դրամ. զաֆրան մի դրամ. զամէնս աղա եւ մաղէ, եւ պզրկատունի լուղապով շաղւէ. կուրսեր արա, եւ `ի շուքն չորացո, եւ `ի բան տար. օգտակար է։

Ապա թէ `ի բերանն եւ `ի մարմինն սակաւ չորութիւն լինի, տո՛ւր զփերփերան հնդին ջուրն սրքնճպինով, եւ հետ այտոր տո՛ւր զլուղապնին ճուլապով։ Ապա թէ չուտէ կերակուր, տո՛ւր զգարեջուրն երկու հետ. եւ այլ ոմանք կան՝ ուտեն զճարպ տապաշիրի կուրսն. եւ իւր նշանն այս է։

Ղուռս տապաշիրի ճարպ։

Ա՛ռ տապաշիր հինգ դրամ. տաճիկ կռէզ, եւ քիթրէ, եւ նշաստակ երեք երեք դրամ. փերփերանի հունդ, եւ կօդայի կտւած չորս չորս դրամ. մարուխի քամուքս եօթն դրամ. զայս զամէն աղա եւ մաղէ, եւ պզրկատունի լուղապով շաղւէ, կուրսեր արա, եւ `ի շուքն չորացո, եւ `ի բան տար։ Եւ կերակուր լուացած հացի փշրուկ տուր շարապով, եւ գարեջուր տուր, եւ դդմի ջուր, եւ փերփերանի, նռան ջուր. եւ տուր զայլ կերակուրքն՝ զոր յիստակ տռիտէօս ջերմանն յիշեցաք։

Ապա թէ հիւանդն յայս `ի ջերմս, եւ յայն սուր ջերմերն՝ `ի գլուխն տաքութիւն լինի, ապա չէ պատեհ որ `ի վերայ գլխոյն կաթն տաս կթել, եւ ոչ ինչ ցեղ ձիթով օծանել, եւ ոչ ջրով ծեփել տաս, զի այն ծանտրութիւնն նշան է շատ գիճութեան։ Ապա պատեհ է որ բաբունիճ առնուս եւ աքլել մելիք. եփէ ջրով, եւ զգլուխն `ի վերայ շոգւոյն կալ. եւ զոտսն եւ զձեռսն նոյն ջրովն ծեփել։ Ի նոյն պատճառդ Մահումատ Զաքարիայն ասէ, եթէ այս ջերմս ընծայի, երբ մաղձն `ի ներքս `ի յերակսն բորբոսի մօտ `ի սիրտն եւ `ի ստամոքացն `ի բերանն, կամ `ի ներքս `ի լերդին `ի յերակսն, ուր լերդին փոսն լինի `ի ներքի դեհէն, եւ կամ `ի թոքին `ի յերակսն. եւ երբ իւր զօրութիւնն յաղթէ մարմնոյն, զայս ջերմս `ի յերեւան բերէ, զոր անուանեն սուր եւ այրեցող։ Եւ իւր նշանն այս է, որ մարմինն խիստ տաք լինի, եւ տաքութիւն խիստ սուր լինի, եւ լեզուն սեւ լինի, եւ հիւանդն մէջ ընդ մէջ ընդ վայր խօսի, ծարաւ եւ նեղհոգութիւն լինի, եւ շունչն շատ եւ շուտ լինի։

Իւր ստածումն այս է, որ զբնութիւնն կակուղ պահես դամոյնի եւ թմրհնդի ջրով եւ սրքնճպինով. եւ հետ այնոր գարեջուր տո՛ւր. եւ երբ պահ մի անցանի, որ `ի ստամոքացն գնայ, թթու եւ քաղցր նռան ջուր տուր, եւ դէպ ընդ իրիկացքն դդմի ջուր տուր, տապաշիրով եւ ճուլապով հովցուցած, կամ փերփերանի ջուր տուր սրքնճպինով։ Ապա ա՛ռ սանտալ սպիտակ, եւ վարդի ջրով տրորէ, եւ յինքն հին կտաւ քթան թաց, եւ `ի վերայ լերդին յար `ի բան տար։ Եւ երբ `ի գոզն եփելոյ նշաննին յերեւան գան, պատեհ է որ առաւօտուն զքաֆուրի կուրսն տաս. եւ երբ արեգակն ցաթէ գարեջուր տուր. եւ `ի կէս օրն թթու եւ քաղցր նռան ջուր, զերդ որ այլ յառաջդ յիշեցաք. օգտէ թէ Աստուած կամի։

Հուննայն ասէ, եւ թէ ծարաւն խիստ լինի, եւ գիտենաս՝ որ փոր կարսիքն ամենայն բարով լինի եւ ողջ, պատեհ է որ սառին ջուր տաս `ի տաքութեանն `ի ժամն, բայց ոչ սկիզբն հիւանդութեանն, այլ `ի յայն ժամն՝ որ գիտենաս որ հիւանդութիւնն `ի վերջք լինի եկել, որ այտոց եւ խցկումն չայրնէ `ի փոր կարսիքն։ Եւ այլ պատեհ է որ հանապազ զփերփերանի հունդն սրքնճպինով տաս։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, մանիշակի շարապ տուր, որ զբնութիւնն կակղցնէ. ապա թէ բնութիւնն լոյծ լինի, ա՛ռ զտապաշիրին ղուրսն, զայն որ փոթոթն է, եւ սերկեւիլի ըռուպով `ի բանի պահէ. եւ զհիւանդն `ի հով տեղի եւ `ի հով տուն կալ։ Եւ երբ ջերմն արձակի, ազոխի ջրով մուզաւարայ, կամ աղտորի ջրով եւ նշաձիթով `ի բանի պահէ։ Ապա `ի բաղանիս մտէ. եւ կերակուր՝ հաւձագ տուր նռան ջրով։ Ապա թէ վախես թէ ջերմն այլուայր դարձ այրնէ, ա՛ռ եղրդական ջուր եւ սրքնճպին, եւ հաղ մին քանի տուր, զի օգտակար է կամօքն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԼԶ - Վասն ստածման եւ բժշկութեան այն սուր եւ այրեցող ջերմանն, զոր հոռոմն երկու եւ երեք կրկնակ տետռատէօս կոչէ, եւ տաճիկն ղպլազմայ, զոր `ի յար տետռատէօս անուանէ։

Այս ջերմս ընծայի երբ մաղձն մէն բորբոսի ցներքսէ երակացն հաւասար ընդ ամենայն մարմինն։ Այլ գիտացիր որ այս ջերմանս ստածումն զերդ այն տետռատէօս ջերմանն լինի, որ մաղձն ցդրուցէ երակացն բորբոսի, եւ իւր նոպայն օր ընդ մէջ լինի։ Բայց պատեհ է որ զքո ջանքն եւ զյոյսն յեփելն այրնես եւ `ի հովցնելն, եւ տաս սրքնճպին՝ որ յիւր ջուրն եփած լինի հնդիպէի հունդ, եւ խիարի հունդ ջանջխնած. յետ երկու պահու գարեջուր տուր. եւ զկերակուրն պարկեշտ տուր։ Եւ հիւանդութեան սկիզբն լուծման դեղ մի՛ տաս, զատել մրգաջուր տուր եւ մանիշակի շարապ։ Եւ այլ ամենայն դիմօք զքո ջանքն եւ զյոյսն ընդ այրեցող ջերմն եւ ընդ այն ջերմն՝ որ ընդ դրուց երակացն ընծայի, որ յիստակ տետռատէօս կոչի՝ `ի մէջ արա, որ `ի միջավայր լինի ընդ երկուսն. օգտակար է Աստուծով։

Էհաննայ ասէ `ի նոյն պատճառդ, եթէ այս ջերմս առանց խարտէշ մաղձին չլինի։ Եւ իւր պատճառն այն է՝ որ մաղձն `ի ներքս `ի յերակսն ընդ ամենայն մարմնոյն բորբոսի, ապա այս ջերմս յերեւան գայ, զոր տաճիկն ղպլազմայ անուանէ, որ թարգմանի հանապազ եւ `ի յար. եւ հոռոմն տիս տրիտէօն անուանէ, որ թարգմանի երկու երեքօրեայ. զի զօր ընդ մէջ ջերմն երեքօրեայ անուանեն։ Զի այս ջերմս երկու վասն այնոր ասացին, որ մէկ օրն խիստ լինի նոպայն, եւ մէկայլ օրն թեթեւ. եւ այն երեքօրեայն՝ որ չունի կրկին՝ `ի դուրս `ի յերակացն բորբոսի մաղձն, եւ իւր նոպայն օր ընդ մէջ գայ։ Ապա այս ջերմանս որ երեքօրեայ ասեն, մի օրն խիստ գայ իւր նոպայն եւ խիստ դողացնէ, զերդ սլաքով խոցատէ զանդամունսն, եւ ծարաւն շատ լինի, եւ այն օրն խիստ դատէ զհիւանդն. եւ մէկայլ օրն թեթեւ եւ թոյլ լինի նոպայն։ Եւ այս ջերմս առաւել երիտասարդաց հանդիպի, եւ այնոց՝ որ տաք կերակուր շատ ուտեն, եւ այնոց որ գինի շատ խմեն, եւ այնոց՝ որ `ի մերձաւորութիւն խարբ լինին. եւ վասն այդ պատճառանացդ մաղձն նոցա խառնուածոցն յաղթէ եւ բորբոսի։

Եւ իւր ստածումն այս է, որ սկիզբն հիւանդութեանն զհով եւ զգիճային իրուին `ի բանի պահէ, եւ հետ այնոր զբնութիւն լուծանէ մրգաջրով եւ շիրխշտով եւ թառանկպինով. գարեջուր եւ դդմի ջուր եւ խիարի ջուր, թթու եւ քաղցր նռան ջուր, խառնեալ ընդ շաքարով սրքնճպին `ի բանի պահէ. եւ ամենայն իրք՝ որ զմարմնոյն քառնուածքն հովցնեն եւ գիճացնեն, օգտէ նորա, զերդ զհազարն եւ թախթն եւ խիարն եւ կութայն եւ դդումն, եւ ամենայն ինչ որ նման են սոցա։ Ապա թէ գլուխքն հիւանդութեանն՝ որ է նիւթն, `ի ստամոքսն լինի, վերաբերութիւն տուր այրնել, օգտէ։ Ապա թէ գլուխքն հիւանդութեանն `ի յաղիքն լինի, կակուղ հուկնայով զբնութիւնն լոյծ, զերդ որ `ի յերկրորդ `ի գիրքն յիշեցաք։ Ապա թէ հիւանդութեան գլուխն `ի ներքս `ի յերակսն լինի, տուր զդեղերն՝ որ զգոզն յորդորեն, զերդ զեփած կարօսն, եւ հալիլէ եւ օշինդր, եւ այլ ամենայն ինչ՝ որ նման են սոցա։ Եւ երբ ջերմն արձակի, եւ կերակուրն `ի ստամոքացն հալի, `ի բաղանիս մտէ, եւ յեղկ `ի յաւազան մտէ՝ օգտակար է թէ Աստուած կամի։

Մահամատի Զաքարիայն ասէ, եթէ ստածումն այս կրկնակ ջերմանս՝ որ երկու տետռատօս կոչեն, այս է. առաւօտուն դամոյնի ջուր տուր, եւ երբ արեգակն ծագէ գարեջուր տուր, եւ կէս օրն խիարի ջուր կամ դդմի ջուր, եւ `ի պառկելոյ ժամն պզրկատունի լուղապ տուր։ Ապա թէ բնութիւնն կակուղ լինի, `ի դամոյնի ջրին տեղին՝ ծեծած նռան ջուր տուր, եւ զմարմինն հովացնէ այն իրօքն, որ զմարմնոյն խառնուածքն հով եւ գէճ այրնեն։ Եւ տգէտ մարդկաց խօսից մի՛ լսեր. զի այս ջերմանս քան զհով ջուրն այլ աղէկ չլինի իրք. նոյնպէս եւ զհով մրգանքն `ի բանի պահէ, բայց մի՛ շատ։ Ապա թէ հիւանդութիւնն խիստ լինի, եւ հիւանդին զօրութիւնն ուժով լինի, յայն օրն՝ որ չունի զմեծ նոպայն, երակ առ. օգտակար է կամօքն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԼԷ - Պատմութիւն նախագիտութեան վասն ջերմանն, զոր հոռոմն իմիտետռատէօս ասէ, եւ տաճիկն շատրալ ըղբ, որ թարգմանի կէս երեքօրեայ։

Այս ջերմս երկու նիւթէ ընծայի, եւ `ի յերկու տեղաց լինի. մէկն մաղձն լինի՝ որ բորբոսի `ի դուրս `ի յերակացն՝ որ արնէ զտետռատէօս ջերմն. եւ մէկայլն պալղամն լինի՝ որ բորբոսի `ի ներքս `ի յերակսն, որ այրնէ `ի յար եւ աննոպայ զափիմեռինոս ջերմն. եւ երբ ուրդի՝ որ այս երկու ջերմս `ի յիրար խառնին, եւ մէկ ջերմն դառնան, եւ անուանի իմիտետռատէօս։ Ապա երբ այս հանց հանդիպի՝ զերդ որ ասացաք, նա այն ջերմն՝ որ `ի դուրս `ի յերակացն լինի, նոպէ ունի, զի մաղձն է բորբոսած. եւ մէկայլ ցեղն ցներքսէ յերակսն լինի, զի պալղամն է բորբոսած, եւ իւր ջերմն `ի յար լինի, նա վասն այդ պատճառանացդ օր մի խիստ լինի ջերմն, եւ օր մի հանդարտ։ Զի մէկ օրն երկու ջերմն լինի, մաղձին եւ պալղամին, եւ մէկայլ օրն պալղամին մէն լինի, եւ այն օրն կակուղ լինի ջերմն, եւ անկահ քան զմէկայլ օրն։

Այժմ պատեհ է քննել եւ իմանալ՝ թէ է՞ր անուանեցին զայս ջերմս իմիտրիտէօս `ի մաղձին գործն, եւ չանուանեցին `ի կէս ափիմեռինոսին, որ է պալղամին գործն։ Եւ մեք ցուցանեմք՝ որ այս ջերմս յօդական է `ի տաքութենէ եւ `ի չորութենէ, որ է մաղձն, եւ `ի հովութենէ եւ `ի գիճութենէ, որ է պալղամն։ Տաքութիւն ներգործեալ է զօրաւոր, նոյնպէս եւ չորութիւն ներգործօղ է զօրաւոր. իսկ հովութիւն ներգործող է տկար, նոյնպէս եւ գիճութիւնն ներգործօղ է տկար. ապա պատեհ համարեցան երկու զօրաւորացն անուամբ կոչել, քան երկու տկարացն։

Եւ այլ միտք կայ այս բանիս. ափիմեռինոսն՝ որ է պալղամին ջերմն, `ի յար եւ `ի կից լինի, զի ցներքս է իւր բորբոսն, եւ վասն այտոր որ `ի յար է եւ յերեւան է հանապազ, եւ չէ `ի պակասել, զի յար է եւ կից։ Իսկ տռիտէօսն՝ օր ընդ մէջ ունի զնոպայն, զի `ի դուրս է յերակացն բորբոսն, օր մին երեւնայ եւ օր մին չերեւնայ։ Ապա անուանեցին զայս ջերմս `ի յայն տեղին՝ որ չէ `ի յերեւել, եւ պակաս է. զի այս անունս լնու զայն զօրն, եւ զայն տեղին, որ չէ `ի յերեւենալ. զի երբ իրքն `ի լման լինի եւ `ի յերեան, չէր կարիք նորա անուամբն անուանել։

Այլ պատեհ է գիտենալ, որ այս ջերմս երեք դէմս ունի. մէկն՝ որ յաղթէ մաղձն պալղամին, եւ իւր նշաննին `ի յերեւան գան, զերդ փշանալն եւ սռսռալն, եւ յանկարծակի վերաբերութիւն մաղձի, եւ տաքութեանն շատութիւն նորա յաւելնայ եւ բարձրանայ առանց վնասի։ Եւ երկրորդ դէմս այն է, որ յաղթէ պալղամն մաղձին. եւ իւր նշանն այս է, որ ցրտանալն շատ լինի. եւ ցրտանալոյն պատճառն պալղամին հովութիւնն լինի, զի չէ բորբոսել. զի մնացեալ լինի մասն `ի պալղամէն՝ որ չէ բորբոսել. երբ վերանայ իւր տաքութիւնն, ահոկէ հիւանդին. եւ այլ նշան այն է՝ որ ծարաւ եւ քիրտն չլինի։ Եւ երրորդ դէմսն այն է, որ երկու նիւթն հաւասար լինին, եւ իւրեանց նշաննին չյաղթէ մէկն մէկայլին, այլ ամէն մէկ զիւրն ցուցանէ, եւ այս է իրաւի իմիտռիտէօսն։ Եւ այլ գիտացիր՝ որ այս նշանօքս, եւ այս օրինակովս, եւ այս դիմօքս լինին եւ այլ ցեղ ջերմերն, երբ խառնին ընդ իրար. ապա տե՛ս՝ թէ ո՛ր նիւթն յաղթէ մէկն մէկայլին, եւ երեւեցուցանէ զիւր նշաննին, եւ զիւր պատահմունքն, եւ զիւր խասլիաթն, որ է առանձինն իւր յատկութիւն, եւ `ի յայն նիւթին `ի յանունն՝ ուր եւ ուրդի՝ յաղթող անուանէ, որպէս այլ `ի յառաջդ յիշեցաք `ի խառն նիւթերոյն, օգնութեամբն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԼԸ - Վասն ստածման եւ բժշկութեան իմիտռիտէօս ջերմանն։

Պատեհ է բժշկին՝ որ զայս ջերմանս զստածումն ըստ յաղթող նիւթն այրնէ, թէ մաղձն յաղթէ, եթէ պալղամն։ Ապա թէ հաւասար լինին երկու նիւթն, որ չէ յաղթել մէկն մէկայլին, պատեհ է որ նոյնպէս եւ զստածումն խառնէ հաւասար ընդ երկոցունց դիմացն զդեղն, եւ զկերակուրն, եւ զըմպելին, եւ զայլ զամենայն ցեղ զստածումն հաւասար առնել։

Ապա թէ մաղձն յաղթէ, եւ կարիք լինի՝ որ զբնութիւնն կակղցնեն, կակղացո պատատկի ջրով, եւ թառանկպինով, կամ դամոյնաչրի ջրով, եւ գարեջրով տուր շաքարի սրքնճպինով. եւ `ի յայն կուրսերոյն, եւ `ի յայն դեղերոյն՝ որ խառն տռիտօսին գրեցաք, զոր պատեհ տեսանես, `ի բան տար. նոյնպէս եւ զկերակուրն եւ ըմպելին։ Ապա թէ պալղամն յաղթէ մաղձին, եւ կարիք լինի՝ որ զբնութիւնն կակղցնես, տուր պատատկի ջուր սրքնճպինով, մազտաքէով, եւ վարդմարապայով. եւ յայն `ի կուրսերոյն եւ `ի դեղերոյն՝ որ խառն `ի պալղամին ջերմն գրեցաք, `ի բան տար։ Կամ տուր զպալղամին ջերմանն զդեղերն խառն ընդ մաղձին ջերման դեղերոյն, ըստ կարեացն եւ ըստ որպիսութեանն՝ զոր տեսանես. օգտակար է եթէ Աստուած կամի։

Ապա թէ երկու նիւթն հաւասար լինին՝ մաղձն եւ պալղամն, եւ կարիք լինի՝ որ զբնութիւնն կակղացուցանես, տո՛ւր զպատատկի ջուրն սրքնճպինով եւ վարդմարապով. ապա ա՛ռ զյիստակ տռիտէօսին դեղերն, նոյնպէս եւ զյիստակ ափիմեռինոսին դեղերն խառնէ հաւասար, եւ `ի բան տար։ Նոյնպէս եւ ըստ դեղերոյն կարգին զկերակուրն տուր եւ ըմպելիքն, եւ զայլ զամենայն ցեղ զստածումն. օգտէ եթէ Աստուած կամի։ Այդ նշանովդ եւ այդ օրինակաւդ պիտի՝ որ լինի ամենայն ցեղ խառն ջերմանն ստածումն, որ զդէմսն `ի յաղթող եւ `ի յաւելի նիւթն այրնէ, եւ տայ զդեղն եւ զկերակուրն ըստ նիւթին որպիսութեանն. օգտակար է թէ Աստուած կամի։

Հունայն ասէ, եթէ պատճառն այս ջերմանս այն լինի, որ մաղձն եւ պալղամն `ի զուգ բորբոսին, որպէս այլ `ի յառաջդ ասացաւ, եւ յաղթելով բնութեան, զայս ջերմս `ի յերեւան բերեն։ Եւ իւր նշանն այս է, որ թէ մաղձն յաղթող լինի, մաղձի վերաբերութիւն այրնէ, եւ իւր ջերմն սուր լինի, եւ իւր գոզն դեղին. ապա թէ պալղամն յաղթող եւ զօրաւոր լինի, իւր նշաննին հակառակ լինին այդ նշաննոյտ՝ զոր յիշեցաք։

Իւր ստածումն այն է, որ թէ մաղձն յաղթող եւ զօրաւոր լինի, տուր սրքնճպին տաք ջրով խառնեալ, եւ յետ այնոր գարեջուր եւ ճուլապ հովցուցած. եւ յետ այնոր այլուվայր գարեջուր եւ սրքնճպին խառնեալ `ի հով ջուր՝ `ի բանի պահէ, որ մաղձին զսրութիւնն մանդրէ։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, տո՛ւր դամոյնի ջուր եւ թմրհնտոյ, որ զբնութիւնն կակղացուցանէ. դէպ `ի յիրիկունն տո՛ւր զփերփերանի հնտին կաթն սրքնճպինով։ Եւ երբ հիւանդութիւնն `ի վճար գայ եւ արձակի, տո՛ւր կերակուր մուզավարայ ազոխի ջրով, եւ կամ նռան ջրով, զոր նշաձիթով զուգած լինի՝ `ի բանի պահէ։ Ապա թէ հիւանդն տկար լինի, տուր հաւու ձագ՝ եփած զիրպաճ, կամ նռան ջրով. ապա թէ հիւանդին զօրութիւնն ուժով լինի, պատեհ է որ զգարեջուրն մէն հերիք ածէ. օգտակար է թէ Աստուած կամի։

Սահակն ասէ, եթէ պալղամն յաղթող եւ զօրաւոր լինի քան զմաղձն, տո՛ւր յանօթուց վարդմարապայ. եւ հետ այնոր ա՛ռ մազտաքէ եւ ծխանելիք, եւ անուշ ջրով եփէ, եւ `ի բանի պահէ. նոյնպէս եւ սրքնճպինն՝ որ հնդանօք լինի զուգած, օգտակար է։ Ապա թէ հիւանդութիւնն ուժով լինի, զսապռին հապն տուր, որ զբնութիւնն լուծանէ, եւ զհիւանդութեանն զգլուխքն `ի մարմնոյն իջուցանէ։ Ապա թէ հիւանդութիւն յերկար քաշէ, տո՛ւր զղափթին զկուրսն սրքնճպինով, զի մեծ օգտակար է. եւ երբ հիւանդութիւնն `ի վճար գայ եւ արձակի, կերակուր զիրպաճ տուր, կամ նռան մուզավարայ նշի ձիթով։ Ապա թէ մաղձն եւ պալղամն հաւասար լինին, նոյնպէս եւ զստածումն հաւասար արա. զդեղ եւ զկերակուր եւ ըմպելի խառնէ զերկոցունց դիմացն, հաւասար `ի բանի պահէ, օգտէ։ Եւ յորժամ հիւանդութիւնն `ի վճար գայ եւ արձակի, տո՛ւր կերակուր զիրպաճ, եւ հետ այնոր հաւձագ զիրպաճ. ապա յետ այնոր `ի բաղանիս մտէ, օգտէ։

ԳԼՈՒԽ ԼԹ - Պատմութիւն եւ նախագիտութիւն վասն սավտային ջերմերոյն, որ է սեւ մաղձն։

Յառաջ զտետռատէոսն յիշենք. եւ ինքն երկու ցեղ լինի։ Այլ գիտացիր՝ որ սաւտայն կամ բորբոսած լինի, եւ կամ անբորբոս։ Ապա թէ բորբոսած լինի, անհնար ընդ ամենայն մարմինն լինի, եւ կամ `ի բաժին մի մարմնոյն։ Ապա թէ ընդ ամենայն մարմինն լինի, անհնար է՝ կամ ցներքսէ երակացն լինի, եւ կամ `ի դուրս յերակացն։ Ապա թէ ցներքսէ երակացն բորբոսի, նա առնէ զտետռատէոս ջերմն, որ երկու օր հիտրաց ունի զնոպայն, եւ օր մի չունի. վասն անոր անուանեցին զայս ջերմս կրկնակ, եւ երկու տետռատէօս, որ `ի ներքս `ի յերակսն լինի բորբոսն։ Ապա թէ `ի դուրս յերակացն բորբոսի, նա առնէ զտետռատէօս ջերմն, որ երկու օր ընդ մէջ նոպայ ունի. զայս ջերմս հոռոմն տետռատէօս անուանէ, եւ տաճիկն րբղ, որ թարգմանի չորեքօրեայ։ Ապա թէ `ի բաժին մի `ի մարմնոյն բորբոսի, որ է `ի յանդամ մին, նա այրնէ զայն ցաւն՝ որ անուանի սարաթան. հոռոմն կարկինոս ասէ, որ է խեցգետին։

Ապա թէ սաւտայն անբորբոս լինի, նա կամ ընդ ամենայն մարմինն արգիլած լինի, եւ կամ `ի յանդամ մին `ի մարմնոյն։ Իսկ թէ յամենայն մարմինն լինի արգիլած՝ նա այրնէ սեւ արական, որ է դեղնանալն։ Ապա թէ `ի յանդամ մին լինի արգիլած, նա այրնէ զայն պինտ այտոցն, որ անուանի սիկառօս, որ է պնդութիւն։

Այլ գիտացիր որ այս երկու օր ընդ մէջ ջերմանս նշաննին առնուն `ի յայն `ի յերեք պատճառանացն, զոր այլ `ի յառաջ ասացաք, որ մէկն բնութեամբ լինի, եւ երկրորդն առանց բնութեան, եւ երրորդն `ի դուրս `ի բնութենէ։ Իսկ այն նշաննին՝ որ բնութեամբ լինի՝ այս են, որ հիւանդին խառնուածքն հով եւ չորային լինի, եւ սաւտայն իւր խառնուածոցն յաղթեալ լինի, եւ տարօքն միջավայր լինի ընդ մանկութիւն եւ ալեւորութիւն, եւ ժամն աշնան աւուրքն լինի, եւ օդն հով եւ չորային լինի, նոյնպէս եւ երկիրն։ Իսկ այն նշաննին եւ պատճառն՝ որ առանց բնութեան լինին, այս են՝ որ հիւանդին կերակուրն յառաջն սաւտայիկ լինի՝ զերդ զոսբն, եւ զկաղամբն, եւ զպախրէ միսն, եւ զքօշին միսն, եւ պատընճանն, եւ այլ զոր ինչ նման են այսոց։ Իսկ այն նշաննին եւ պատճառն՝ որ `ի դուրս են `ի բնութենէն, այս են։ Բայց կան նշաննի՝ որ `ի յառաջ են քան զջերմն, եւ այլ կան՝ որ հետ ջերմանն լինին. եւ այն նշանն՝ որ յառաջ էր քան զհիւանդութիւնն՝ այն է, որ այլ եւ այլ ցեղ ջերմն լինի կալել. եւ երբ այն նիւթներն այրեցան, նա յայս `ի ջերմս փոխեցաւ, կամ փայծաղնացաւն, եւ փայծաղն պինդ լինի։ Իսկ այն նշաննին՝ որ հետ ջերմանն հանդիպեցան՝ այն է, որ `ի նոպային սկիզբն դողալն, եւ ծանդրանալն, եւ խիստ ցրտանալն ընդ ամենայն մարմինն լինի. եւ իւր երակսն յոյլ եւ յուշ լինի, բայց շատ փոփոխական լինի. եւ `ի նոպային յաւելնալն տաքութիւն լինի, բայց ոչ սուր եւ ոչ այրեցող, զերդ որ օր ընդ մէջ ջերմանն. եւ երակսն սակաւ մի սրանայ եւ շոյտ լինի քան որ `ի նոպային սկիզբն էր, եւ քան զօր ընդ մէջ ջերմանն այլ փոքր եւ այլ յուշ լինի. եւ ծարաւն սակաւ լինի. եւ գոզն հում եւ հոտած լինի։ Եւ `ի նոպային իջանիլն՝ իւր ցրտանալն պակաս լինի քան զօր ընդ մէջ ջերմանն, եւ `ի թողուլն նոպային՝ երակսն յուշ եւ յոյլ լինի եւ փոփոխական. եւ իւր գոզին գոյնն այլ եւ այլ ցեղ լինի եւ հում։ Ապա թէ զայս նշաննիս տեսանես, եւ կամ զշատն իւրեանցմէ, գիտացիր որ այս երկու օր ընդ մէջ ջերմս խալըս է, որ է յիստակ բնական սաւտայն։

Երբ այս ջերմս յիստակ լինի, նա իւր նոպայն քսան եւ չորս պահ լինի. ապա թէ ընդ խարտեշ մաղձն խառնի՝ նա կարճ այնէ զնոպայն քան զքսան եւ չորս պահն. ապա թէ ընդ պալղամն խառնի, նա այլ աւելի այրնէ զնոպայն քան զքսան եւ չորս պահն. եւ ամռան աւուրքն այլ կարճ լինի իւր նոպայն։ Եւ իւր գոզին գոյնն `ի հիւանդութեան յառաջքն սպիտակ լինի եւ հում. եւ այտոր պատճառն սաւտային հիւանդութիւնն լինի. եւ `ի հիւանդութեանն `ի վերջքն՝ իւր գոզն սեւ լինի, զի եփեցաւ սեւ մաղձն, որ է սաւտայն, եւ իջանէ հետ գոզին։ Եւ հանապազ հետ այդ ջերմանդ փայծաղնացաւութիւն լինի. նա վասն այդ պատճառանացդ հիւանդին գոյնն վատթարի եւ թխանայ, եւ իւր կաշին սակաւ մին խոշորի եւ տապի, մանաւանդ երբ յերկար քաշէ։

Այլ այս ջերմս ընծայի՝ երբ երեք նիւթերն այրին եւ `ի սաւտայ փոխին։ Մէկն լինի՝ երբ արիւնն խանձի. եւ երկրորդն լինի՝ երբ պալղամն խորովի. եւ երրորդն լինի՝ երբ խարտէշ մաղձն այրի։ Այլ բնական սաւտայն չընծայէ ջերմն, զերդ որ ասացին այլ ոմանք յիմաստասիրացն. զի իւր օգտակարութեան նշանքն շատ եւ մեծ է `ի մարմինն։ Այլ իւրեանց նշաննին եւ վկայքն այդ երեք ցեղ պատճառանացդ ուրիշ ուրիշ այս են, որ երբ արիւնն խանձել լինի եւ այրել, նա յառաջ հիւանդն արեան ջերմ է կալել, զերդ սինէհիսն եւ այլն, կամ հիւանդին մարմինն շատ արիւն ընծայէ, կամ ժամն գարնան աւուրքն լինի. եւ իւր գոզին գոյնն դէպ `ի յարեան գոյնն հակէ. եւ երակսն `ի լի լինի. եւ երբ զայդ նշաննիտ տեսանես, գիտացի՛ր որ արիւնն խանձել լինի եւ այրել։ Իսկ թէ ընդ յառաջքն օր ընդ մէջ ջերմ է կալել, որ է տռիտէոս, եւ հիւանդին մարմինն մաղձային լինի, այրեցն եւ ծարաւն շատ լինի, եւ գոզին գոյնն կարմիր եւ պարկեշտ լինի, եւ երակսն շուտ լինի, եւ հիւանդն չէ մահուան, եւ սրտնեղ լինի, գիտացիր որ այն ջերմն `ի խարտէշ մաղձին այրելոյն լինի։ Ապա թէ ընդ յառաջսն պալղամիկ ջերմ է կալել, որ է ափիմեռինոսն, եւ հիւանդն պալղամիկ լինի. եւ իւր քունն շատ լինի, եւ տարօքն ալեւոր լինի, եւ ժամն ձմեռնաւուրք լինի, եւ երկիրն հովային լինի, եւ հիւանդին ծարաւն սակաւ լինի, եւ գոզն սպիտակ եւ պղտոր լինի, եւ երակսն յուշ եւ լայն լինի, ապա գիտացի՛ր որ այս ջերմս `ի պալղամին խորովելոյն լինի եւ `ի յայրելոյն։ Ապա երբ գիտենաս զպատճառն, եւ զխլտն՝ որ է նիւթն, յորոյ ընծայեցաւ ջերմն, դիւրաւ բժշկես։

ԳԼՈՒԽ Խ - Վասն ստածման եւ բժշկութեան տետռատէօս ջերմանն։

Տաճիկն րբղ ասէ, որ թարգմանի չորեքօրեայ, որ է երկու օր ընդ մէջ ջերմն։

Այլ գիտացիր որ այս ջերմս հինգ դէմս ունի։ Մէկն ընծայի՝ երբ այրի արոյնն, եւ `ի սավտայ փոխի, եւ բորբոսի. եւ երկրորդն՝ երբ մաղձն այրի. եւ երրորդն՝ երբ պալղամն այրի. չորրորդն՝ երբ բնական սավտայն բորբոսի. հինկերորդն՝ երբ մէկ մին `ի յայդ չորիցդ `ի ներքս `ի յերակսն բորբոսի, կրկնէ եւ երկու այրնէ զջերմն։ Եւ իւր նշանն այս է, որ երկու օր հիտրաց նուպայ առնու, եւ օր մի չառնու։

Ապա թէ այս ջերմս `ի յարեանն `ի խանձելոյն լինի, եւ զիւր նշաննին յերեւան տեսանես, տո՛ւր գարեջուր սրքնճպինով. եւ երբ եփի հիւանդութիւնն, `ի ձախոյ ձեռին երակ առ `ի բարսիլիկէն. եւ ապա յետ երակ առնելոյն՝ տո՛ւր զայս մտպուխս։

Մատպուխ հով վասն այրած արեան։

Ա՛ռ շէկ չամիչ `ի հատճէն հանած հնգետասան դրամ. յունապ քսան հատ. կարօսի, եւ ըռզիանի տակի կեղեւ երեք դրամ. դեղին հալիլայ, եւ քապուլի հալիլայ `ի կորզէն հանած եւ ձարձատ արած հինգ հինգ դրամ. զամէնս եփէ, եւ քամէ `ի վերայ հնգետասան դրամ խիարշամպէի միջոց. ապա աճռէ եւ քամէ, եւ արկ `ի ներքս շաքար երկոտասան դրամ, եւ տուր որ խմէ։ Եւ այլ զայդ նուսխատ յաւելցո ըստ հիւանդին ուժոյն։ Կերակուր՝ մաշ տուր թախթով, եւ վլիտօն. եւ տուր `ի մրգանց քաղցր նուռն, եւ բարունակի մեծապտուղ խաղող, եւ այլ զոր ինչ նման են այտոց։ Ապա թէ յերկար քաշէ այս ջերմս, `ի նոպային օրն ընդ ցորեկոյ կալ այս չկերակրիլ. զի արիւնն երբ հաստանայ՝ կարիք ունի որ իւր տէրն ընդ ցորեկոյ կենայ այս անօթի, որ պարկեշտանայ արիւնն։

Ապա թէ այս ջերմս `ի պալղամին խորովելոյն լինի եւ `ի այրելոյն, եւ զիւր նշաննին յերեւան տեսանես, տո՛ւր վարդմարապայ՝ կարօսի եւ ըռազիանի ջրով, յամէն մէկէ երկու նուկի։ Ապա թէ փորն կապ լինի, տուր պատատկի ջուր կէս լիտր. եւ ասփուրի հունդ աղացած հինգ դրամ. տապարզի շաքար տասն դրամ։ Թէ այտով չկակղնայ փորն, դու կակուղ հուկնայ դիր այս նշանօքս։

Հուկնայ կակուղ՝ վասն պալղամի։

Ա՛ռ տատաշ, եւ բաբունիճ, եւ հուլբայ, եւ թեփ `ի կտաւի ծրարած, եւ չոր թուզ, եւ ճակընդղի ջուր, եւ հացի փորակ, եւ շաքար, եւ շիրիկ ձէթ. զայս զամէնս եփէ, եւ հուկնայ դիր զերդ իւր ռասմն է։ Եւ կերակուր լաբլաբ, որ է պատատուկ, չամչով եփած, եւ քաղցր նշի ձիթով եփած. կամ սիսռան ջուր տուր լուացած ձիթով, կամ ճակընդղի բազուկ տուր։

Եւ այլ պատեհ է որ այս ջերմանս տէրն վերաբերութիւն այնէ `ի հիւանդութեան սկիզբն սամթի ջրով եւ մեղրով եւ աղով. եւ `ի նոպային օրն ընդ ցորեկոյ կալ բնիկ. ապա երբ անցանի եւթն նոպայն, զայս մտպուխս տուր։

Մատպուխ, որ օգտէ պալղամի։

Ա՛ռ կարօսի հունդ, եւ անիսոն, եւ կրտմանայ եւ առուի դաղձն, եւ նանխաւայ հինգ հինգ դրամ. վայրի ծաթրին եօթն դրամ. շէկ չամիչ `ի հատճէն հանած հնգետասան դրամ. զամէնս եփէ չորս լիտր ջրով, մինչեւ մնայ մի լիտր։ Ապա պարզէ, եւ տուր յամէն օր չորս նուկի եղկ. բայց `ի նոպային օրն մի՛ տաս. եւ վերաբերութիւն այրնելն օգտէ։ Եւ երբ տաս, տուր այս դիմօքս. տուր աղի ձուկն ուտելոյ, եւ `ի վերայ ջուր մի՛ տաս խմելոյ, եւ վերաբերութիւն տուր այրնել, օգտէ. եւ ապա հետ այտոր ընդ ցորեկոյ տո՛ւր կենալ, զի խիստ օգտէ այս ջերմանս։

Մաճուն, որ օգտէ պալղամի։

Այլ դեղ որ օգտէ այդ ջերմանտ՝ երբ եփած լինի նիւթն. ա՛ռ նանխուայ տասն դրամ. անիսոն, եւ քարաւէ եօթն եօթն դրամ. դարապղպեղ երեք դրամ. զանճապիլ չորս դրամ. անգուժատ հինգ դրամ. սումպուլ տասն դրամ. զայս զամէնս աղա եւ մաղէ. եւ յիստկած մեղրով շաղւէ. եւ տուր երկու դրամ եւ կէս ռազիանի եւ կարօսի ջրով. բայց `ի նոպայի օրն մի՛ տաս։

Հապ, որ օգտէ սէվտայի եւ պալղամի։

Այլ հապ որ օգտէ այս ջերմանս. ա՛ռ աֆթիմոն, եւ թրպութ տասն տասն դրամ. քարաւէ, եւ անիսոն եւթն եւթն դրամ. վարդ ութ դրամ. կարօսի, եւ ըռզիանի հունդ երեք երեք դրամ. պասպայիճ եօթն դրամ. սպիտակ աղարիկոն ութ դրամ. հնտիկ աղ հինգ դրամ. եարիճփեկրայ հնգետասան դրամ. զամէնս աղա եւ մաղէ, եւ աննխի ջրով շաղւէ, հապեր արա մէկ պղպեղի հատի չաք, եւ `ի շուքն չորացո, եւ տուր դրամ ու կէս յերեկոյէն եղկ ջրով. յամէն հինգ օր տուր զայդ հապտ. օգտէ։

Ղուռս, որ օգտէ պալղամի եւ սավտայի։

Եւ այլ օգտակար է այս ջերմանս այս կուրսս։ Ա՛ռ սատապի տերեւ, եւ համամայ չորս չորս դրամ. սալիխէ, եւ անայրեց ծծում երկու երկու դրամ եւ կէս. աֆթիմոն երեք դրամ. կղբու ձու մի դրամ. մարուխի քամուքս եօթն դրամ. սպիտակ խաշխաշ վեց դրամ. չոր զուկի, եւ անիսոն երեք երեք դրամ. զամէնս աղա եւ մաղէ, ջրով շաղւէ եւ կուրս արա կէս կէս մթխալ, եւ `ի շուքն չորացո, եւ տուր կուրս մի աղցած եւ մաղած՝ եղկ ջրով, յառաջ քան զնոպայն երեք պահով. օգտակար է։

Ապա թէ այս ջերմս `ի խարտեշ մաղձին `ի յայրելոյն լինի, եւ զիւր նշաննին տեսանես յերեւան, տո՛ւր գարեջուր եւ սրքնճպին, կամ թմրհնտոյ ջուր եւ ըռազիանի ջուր սրքնճպինով։ Եւ երբ նոպայն թողու, վերաբերութիւն տուր այրնել սրքնճպինով եւ եղկ ջրով. եւ կակղացո զբնութիւնն պատատկի ջրով, եւ խիարշամպէի միջով, եւ վարդմարապայով։ Եւ տուր կերակուր՝ մաշ եւ վլիտօն եւ դդում, եւ այլ զոր ինչ նման են այսոց. եւ տե՛ս որ ընդ ցորեկոյ չպահես։

Մատպուխ սաֆրայի։

Ապա թէ կարիք լինի՝ որ զբնութիւնն լուծանես, տուր մտպուխ այս նշանօքս։ Ա՛ռ սեւ հալիլայ եւ դեղին հալիլայ՝ `ի կորզէն հանած, եւ անծախոտ, որ է սատթարաճ, եւ թմրհնտի, եւ խիարշանպայ, եւ դամոյնաչիր, եւ յունապ, եւ թառանկպին. զամէնս մտպուխ մին եփէ, եւ տո՛ւր ըստ հիւանդին ուժոյն։ Եւ երբ հիւանդութիւնն եփի, երակ առ, զի մաղձն `ի յայրիլ լինի. եւ տուր կերակուր՝ զոր յառաջդ ասացաք. եւ տուր միրգ՝ քաղցր նուռն, եւ բարունակի մեծապտուղ խաղող, եւ յերկայն հասած խարբզակ, որ է սեխ, որ չլինի քաղցր. եւ ըմպելի տուր սրքնճպին եւ ճուլապ։

Ծեփելիք գլխացաւու։

Ապա թէ գլխացաւութիւն դիպի, ծեփելիք արա բաբունաճով եւ մանիշակով եւ գարէկորկտով։ Ապա թէ տաքութիւն դիպի, յաւելցո `ի յայդ ծեփելիքդ խաշխաշի կեղեւ, եւ հազրի հունդ. եւ հազար տուր ուտելոյ՝ հում եւ խաշած, եւ `ի քիթսն սղուտ արա՛ մանիշակի ձիթով։ Այլ հաւու ձագ մի՛ տաս ուտելոյ, եւ ոչ տուռայճ յայդ ցեղ ջերմս՝ ցուր եօթն նոպայն անցանի, զատել՝ տեսանես որ զօրութիւն վատուժել լինի. զի պատրաստութիւն զնիւթն պարկեշտ այրնէ, եւ `ի դուրս վաթէ։ Ապա հետ երեք շաբաթու տուր հաւու ձագ, եւ տուռայճ, եւ տահուճ. ապա հետ քառասուն աւուր տուր տարեկան ոչխարի միս։

Եւ այլ այս ջերմանս սկիզբն կուրս մի՛ տաս, եւ ոչ `ի յայլ ջերմերոյն, զի կուրսն հաստցնէ զխլտն, եւ արգիլէ զարձակելն։ Եւ այլ `ի գարնան աւուրքն պատեհ է որ պատրաստ կենաս `ի սուր դեղերոյն, զի կրկնէ զջերմն եւ երկու այրնէ. եւ իւր նշանն այս է՝ որ երկու օր հիտրաց նոպայ լինի, եւ օր մի չլինի։ Եւ այլ զոր `ի բան տանիս `ի յայդ դեղերոյտ՝ `ի հիւանդութեանն սկիզբն մի՛ տաս, մինչեւ կատարի հիւանդութիւնն, եւ `ի լման եփած լինի։

Այլ գիտացիր որ կան դեղեր՝ որ խասիաթով օգտեն այս ջերմանս, զոր այլ առաջինքն փորձեցին. եւ չէ այդ արմացք. զի մեր վարդապետն Գաղիանոս յիշել է, թէ փեննայն՝ երբ `ի բազուկն կապեն, կամ `ի վիզն յուխտաւորին, օգտէ. եւ այլ մենք կանք եւ տեսանեմք զմկնատիզ քարն՝ որ է խանդումանդ, որ խասիաթով զերկաթն կուքաշէ. նոյնպէս եւ կան `ի դեղերն՝ որ կարող են խասիաթով հակառակ գալ խառնուածոցն հիւանդութեան։ Եւ այլ կանք ու տեսանենք `ի վայրի կենդանեացն՝ որ առնուն խոտեր եւ դնեն իւրեանց տեղեստանն, նա թշնամին որ գայ այն երէին, նա այն խոտն հակառակ գայ խասիաթով, եւ չտայ մուտ այրնել՝ ուր ինքն լինի։ Եւ այլ փորձեցին որ զառաջինքն, եւ զայս շատ են փորձել, զի խոզին ոսկրն՝ երբ կտաւով `ի վիզն կապեն՝ որ այս ջերմս ունի, օգտէ. այլ խասիաթն առանձինն եւ իւրական գործ գործէ։ Այլ երբ զհիւանդին զհանդերձին դղացկանի հագցնես, եւ այլուվայր հանես, եւ հիւանդին հագցնես՝ առանց լուանալոյ, օգտէ `ի յայս ջերմանս։ Այլ զսարդն՝ որ զճանճն որսայ՝ կտաւով `ի ձախոյ բազուկն կապես, օգտէ։ Այլ թէ զսարդային ոստայնն ձիթով խառնես, եւ զհիւանդին զամէն մարմինն օծանես, օգտէ այն ջերմանն՝ որ `ի պալղամին խորովելոյն ընծայի. օգտէ։ Եւ զայդ եւ Հիմասվարայ որդին ասաց, բայց սրայելացին ասաց՝ թէ զխոզին ոսկրն փորձեցի, եւ գտայ որ օգտեց `ի հիւանդութեանն `ի վերջքն։

Մասրճուայն ասէ `ի նոյն պատճառդ, եթէ ընծայի այս ջերմս՝ յորժամ երեք նիւթն այրին, եւ `ի սաւտայ դառնան. եւ երբ բորբոսին, ապա ընծայեն զայս ջերմս՝ որ տետռատէօս ասեն։ Մէկն՝ արիւնն յորժամ այրի, իւր պարկեշտն `ի խարտեշ մաղձն դառնայ, եւ թանծրն `ի սաւտայն. եւ երկրորդն խարտեշ մաղձն է որ այրի. եւ երրորդն՝ պաղղամն խորովի։ Եւ իւրեանց նշանն այս է, որ երեսաց գոյնն պղտոր լինի, եւ մարմնոյն կաշին չոր եւ խոշոր լինի, եւ բնութիւն կապ լինի, եւ քիրտքն սակաւ լինի, եւ գոզն խիստ նեխահոտ լինի, եւ մաճասին երակն փոփոխական եւ անհաւասար լինի։

Իսկ իւրեանց ստածումն այս է, որ թէ ջերմանն պատճառն արիւնն լինի, երակ առ `ի բասիլիկէն ըստ զօրութեանն, եւ ըստ հիւանդին ուժոյն արիւն հան. ապա գարեջուր եւ սրքնճպին տուր։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, ա՛ռ դամոյնի եւ յունապի ջուր, եւ շաքարով տուր. եւ ըղըրդական ջուր՝ ընդ թթու եւ քաղցր նռան ջուր `ի բանի պահէ։ Եւ երբ նոպային օրն լինի, սրքնճպին տուր տաք ջրով։ Ապա թէ հիւանդին զօրութիւնն տկար լինի, կերակուր հաւու ձագ տուր՝ զիրպաճ եփած։ Ապա թէ `ի գոզն եփելոյ նշան երեւնայ, եփած աֆթիմոնն տուր, որ զմարմինն `ի հիւանդարար նիւթէն սրբէ. եւ հետ այնոր տասն դրամ `ի շաքարէ վարդմարապայ `ի բանի պահէ։

Սահակն ասէ. եթէ պատճառն այրեցած մաղձն լինի՝ որ `ի սաւտայ փոխեցաւ, իւր ստածումն այն է՝ որ գարեջուր տաս, եւ սրքնճպին տաս, եւ այլ ամենայն իրք՝ որ զմարմինն հովցնէ, օգտէ։ Եւ զբնութիւն լուծէ մրգանց ջրովն, եւ ամենեւին երակ մի՛ առնուր. բայց վերաբերութիւն արա՛ սրքնճպինով եւ տաք ջրով `ի նոպային ժամն, որ ստամոքսն `ի հիւանդարար նիւթէն սրբէ։ Եւ `ի յայն աւուրքն՝ որ չունի զնոպայն, ազոխի ջրով մուզաւարայ տուր, եւ յամենայն բանէ՝ որ զմարմինն դատէ՝ պատրաստ կենայ, օգտակար է։

Ապա թէ պատճառն այս ջերմանս այրեցած պալղամն լինի, որ `ի սաւտայ փոխեցաւ, եւ բորբոսեցաւ, իւր ստածումն այն է, որ `ի յանօթուց մեղրով հին վարդմարապայ ուտէ, եւ բադիանի ջուր սրքնճպինով `ի բանի պահէ, եւ զբնութիւնն կակղցնէ յունապի ջրով եւ քապուլի հալիլայով. եւ յամէն `ի պալղամի կերակրոց պատրաստ կենայ։ Եւ երբ ջերմն `ի վճարն գայ եւ `ի յարձակելն, սակաւ սակաւ գինի տուր. եւ կերակուր՝ հաւ զիրպաճ եփած `ի բանի պահէ։ Ապա թէ այս ջերմանս ստամոքն վատուժ լինի, զծորին կուրսն սրքնճպինով `ի բանի պահէ, օգտակար է եթէ Աստուած կամի։

Մասրճուայն ասէ `ի նոյն պատճառդ եւ `ի նոյն ջերմնդ՝ զոր տետռատէօս կոչեն, եթէ բնական սաւտայն չբորբոսի։ Իսկ Բագարատ եւ Գաղենոս ասեն, եթէ բորբոսի անճարակ. զի ամենայն իրք՝ որ գիճութիւն ունի `ի բնութիւնն, կամ `ի յէութիւն, բորբոս ընդունի. եւ սաւտայն՝ թէպէտ եւ բնութեամբ չոր է, բայց էութեամբ կակուղ է, եւ հոսի `ի ձեռն գիճութեան, անճարակ ընդունի զբորբոսն։ Եւ իւր նշանն այս է՝ որ `ի նոպաթին ժամն՝ անդամոցն խաղալն խիստ լինի, եւ `ի ձեռն տուժելոյն՝ թուի թէ կումանտրեն զոսկերքն, եւ զատամունսն ընդ իրար կրճտէ, եւ նոպայն յերկար լինի։

Ապա պարտ է բժշկին՝ որ `ի յայս ջերմս `ի հիւանդութիւն աղէկ իմանայ զպատճառն եւ տեսանէ, թէ `ի յայտ `ի չորիցդ որն է պատճառն՝ որ զջերմն արար. արեա՞նն սաւտայն լինի պատճառն, եթէ պալղամին սաւտայն, եթէ խարտէշ մաղձին սաւտայն, եթէ ինքն՝ որ է բնական սաւտայն։ Ապա թէ պատճառն `ի յարեանն `ի սաւտային բորբոսելոյն լինի, իւր ստածումն այս է, որ սկիզբն երակ առնու `ի բասիլիկէն, ըստ կարեացն եւ ըստ հիւանդին ուժոյն արիւն հանէ. ապա թէ հիւանդն վատուժ լինի, չէ պատեհ երակ առնուլ։ Ապա թէ երակ կամիս առնուլ, զկնի նոպային `ի մէկայլն օրն առ երակ։ Ապա թէ բնութիւն կապ լինի, զկակուղ հուկնայն `ի բանի պահէ. զի հուկնային գործն `ի յայս հիւանդութեանս լաւ է եւ օգտակար քան զդեղ առնուլն։ Եւ `ի յայն օրն՝ որ ջերմանն նոպայն լինի, կերակուր չուտէ, եւ հով ջուր խմէ. եւ երբ կերակուր տաս, հաւձագ տուր եւ տուռայճ, օգտէ։

Ապա թէ պատճառն խարտեշ մաղձին սաւտայն լինի, որ բորբոսեցաւ, իւր ստածումն այն է՝ որ `ի սկիզբն հիւանդութեան զբնութիւն կակղցնես հալիլայով եւ մանիշակի շարապով։ Ապա թէ սկիզբն այս ջերմանս `ի յամռան աւուրքն լինի, գարեջուր տուր սրքնճպինով։ Ապա թէ առնուս զժռատն՝ որ է ազոխն, եւ ծեծես, պասպայիճ խառնեալ տաս, շատ օգտէ. եւ `ի խաւարտացն հազար եւ ըղըրդական տուր։

Ապա թէ այս ջերմանս պատճառն `ի պալղամիկ սաւտայէն լինի՝ որ բորբոսեցաւ, իւր ստածումն այս է՝ որ սկիզբն հիւանդութեան զբնութիւն կակղցնես այս դեղովս։ Ա՛ռ թրպութ մաղած, եւ մազտաքէ, եւ մեղրով վարդմարապայ, տաք ջրով տրորէ, եւ տուր, օգտէ։

Ապա թէ զօրութիւն հիւանդին տկար լինի, կերակուր հաւձագ տուր, եւ տուռայճ, զոր պարկեշտ համեմնով զուգած լինի. այլ օշինդրին կուրսն այս ջերմանս շատ օգտէ։

Ապա թէ այս ջերմանս պատճառն բնական սաւտային բորբոսելն լինի, իւր ստածումն այս է՝ որ իւր սկիզբն թեթեւ մտպուխ տաս, յոր եփած լինի պասպայիճ, եւ աֆթիմոն, որ մարմինն `ի հիւանդարար նիւթէն սրբի, եւ `ի թթու կերակրոց պատրաստ կենայ։ Եւ բնական սաւտային ստածումն ոճով `ի քառասներորդ երկրորդ գլուխն գտանես, ամենովտ օգտէ մեծ թիրեաքն, եւ միթռիտոսն, մանաւանդ `ի ձմեռնաւուրքն, օգտէ թէ Աստուած կամի։

ԳԼՈւԽ ԽԱ - Պատմութիւն նախագիտութեան վասն բնական սաւտային ջերմանն, եւ իւր ստածմանն։

Բնական սաւտային ջերմանն նշաննին այս են, որ իւր առաջին պատճառն նշաննին այս ջերմանս. եւ են նոքա զերդ զխառնուածքն, եւ տարիքն, կերակուրն, եւ ըմպելիքն, ժամն, եւ սովորութիւն, եւ փայծղանացաւութիւն։ Եւ իւր նոպայն քսան եւ չորս պահ լինի. իսկ թէ այլ կարճ լինի քան զքսան եւ չորս պահն, նա չէ բնական սաւտայն մէն, այլ խառն ունի այրած մաղձէն, կամ `ի յայրած `ի յարենէն. ապա թէ այլ աւելի լինի նոպայն քան զքսան եւ չորս պահն՝ նոյնպէսն չէ բնական սաւտայն մէն, այլ խառն ունի յայրած պալղամէն։ Ապա երբ լինի՝ որ `ի նոպային սկիզբն ցրտանայ եւ սռսռայ, եւ `ի հետն ցաւ լինի, զերդ զյօդուածացն տուժիլն, եւ ոսկերացն կտրտիլն. բայց ծարաւն սակաւ լինի քան զայն՝ որ այրած մաղձէ լինի, կամ յայրած պալղամէ։

Վասն ստածման եւ բժշկութեան բնական սաւտային ջերմանն։

Ի Գաղիանոսի ասացելոցն պատեհ է `ի յառաջի ստածումն զմարմինն տեսանել, թէ արիւնն յաւելցել լինի, պարտ է երակ առնուլ. ապա թէ փայծաղն հաստ լինի, վստահացիր եւ արիւն հան. ապա թէ արիւնն սեւ լինի, այլ յօժարութեամբ հան զարիւնն. ապա թէ կարմիր լինի եւ նօսր, առ ժամն կապէ զերակն, եւ մի՛ թողուր որ արիւն հանէ. եւ զերակն զոր կտրես՝ զկաթուղիկէն առ, կամ `ի բասիլիկէն։ Եւ կերակուր զայն տուր՝ որ քամի չընծայէ, եւ ոչ այտոց `ի ստամոքսն. մանաւանդ զայն տուր, որ զքամին արձակէ, դիւրահալ լինի եւ մարսական, եւ բնութեանն կակղական լինի. այլ քանի կարես զբնութիւն կակուղ պահէ։ Ապա թէ չկակղանայ, դու կակուղ հուկնայ դիր `ի յառաջ. եւ հետ այնոր այլ ուժով հուկնայ դիր, եւ պատրաստեցո `ի խոզի մսէ, եւ յամենայն իրաց՝ որ թանծր ղորկուտ են, եւ յուշահալ, եւ յամենայն իրաց՝ որ հով են եւ գիճային. եւ տո՛ւր գինի նօսր եւ սպիտակ, զոր չափաւոր տաքութիւն ունի. եւ տո՛ւր թռչնոյ միս, զերդ տուռայճին, եւ տահուճին, եւ սալամու, եւ հաւձագ. եւ `ի ձկանցն տուր զոր միսն քնքուշ լինի, եւ զայն՝ որ թանծր միս ունի եւ ղորկուտ, մի՛ տաս. այլ զաղի ձուկն եւ մանանեխ տալ մարթի, բայց ժամ ժամ. այլ թէ յերեք պղպեղեան մաճունէն, եւ `ի չամանի մաճունէն տաս՝ պատեհ է։

Այլ զոտիցն աճըռելն, եւ զտատան այրնելն, եւ `ի բաղնիս մտելն մի՛ արգիլես, այլ թո՛ղ լինի ըստ իւրոյ սովորութեան։ Բայց `ի բաղանիս մտելն եւ աճըռելն օգտէ՝ քան `ի վրայն ջուր ածելն։ Եւ յայն երկու օրն՝ որ հանկիստ լինի՝ `ի ձի հեծնելն, եւ զտատան այրնելն մի՛ արգիլես։ Եւ զայս զամէնս՝ զոր ասացաք, պատեհ է որ հիւանդութեան սկիզբնէն մինչեւ `ի հիւանդութեան `ի կատարիլն լինի։ Ապա երբ գիտենաս որ հիւանդութիւնն կատարեցաւ, պատեհ է որ զիւր թպտիրն այլ պարկեշտ այրնես, նոյնպէս եւ զիւր զկերակուրն՝ քան զայն՝ որ երբ էր սկիզբն, եւ քան զայն՝ որ այլ յետոյ այրնես։

Լերդին եւ փայծղան պէտ արա ծեփելով, եւ ջեռոց այրնելով, որ կակղցնեն զպնդութիւնն, զձկտիլն. եւ `ի բան տար զդեղերն՝ որ զգոզն յորդորեն։ Եւ երբ տեսանես զնշաննին, որ հիւանդութիւնն եփեցաւ, դէմն `ի լուծման դեղերն արա՛, այն դեղերովն՝ որ զսեւ մաղձն լուծանեն, եւ զայդ շատ հետեր արա. բայց `ի յայն ժամն՝ որ հիւանդութիւնն եփած լինի։

Վերաբերութեան։

Եւ այլ տե՛ս աղէկ եթէ չկայ պատճառ՝ որ արգիլէ զքեզ, ա՛ռ սեւ վրացի խարբախի կոճ, եւ `ի բողկն դիր՝ զերդ իւր ռասմն է. ապա զբողկն տուր որ ուտէ, եւ վերաբերութիւն այրնէ։ Ապա այն հիւանդն՝ որ վերաբերութիւն չկարէ այրնել, տուր լուծման դեղ, տուր զոր ուժովն լինի. եւ այլ հետ այտոր զթիրեաքն տուր՝ զի շատ օգտէ։ Եւ այլ քան զամենայն դեղեր՝ որ գրեալ են, եւ զոր մենք փորձեր ենք, եւ սովոր ենք տալոյ, այն դեղն է՝ որ անկժատ ունի, եւ ինք յակրաբադինն կայ գրած։

Իսկ այն մարդիկն՝ որ հիւանդութեան սկիզբն զայդ դեղերդ `ի բան տանին, կամ յառաջ քան զայն՝ որ հիւանդութիւնն կատարի, զհիւանդութիւնն կրկնեն եւ երկու այրնեն, եւ շատացնեն զջերմն. եւ իւր նշանն այն է՝ որ երկու օր նոպայն հիտրաց գան, եւ մէկայլ օրն չգան։ Եւ ես տեսայ մարդ մին `ի բժշկաց, որ ետ իւր հիւանդին թիրեաք յառաջ քան զայն՝ որ հիւանդութիւնն կատարէր. եւ ունէր մարդն այն երկու ջերմն՝ զոր ասացի, նա յաւելցան ջերմերն, եւ յիրար կցեցան, եւ եղան մի՝ ջերմ մի յար, եւ սպանին զհիւանդն։

Բայց մեծ իմաստասէրն Սինայի որդին ասէ, եթէ այս ջերմս՝ որ անապակ `ի բնական սաւտայէն լինի, որ է արեան մրուրն, պատեհ է որ սկիզբն կակղցնես զբնութիւնն պատատկի ջրով, եւ փենիտ շաքարով. եւ `ի բան տար վարդմարապայն շաքարով եւ մեղրով սնուցած, զի օգտակար է շատ։

Մատպուխ սէվտայի։

Ա՛ռ քապուլի հալիլայ, եւ սեւ հալիլայ `ի կորզէն հանած եւ ձարձատ արարած տասն տասն դրամ. պալիլաճ, եւ ամլաճ, սենեմաքի, եւ մարուխի տակ հինգ հինգ դրամ. դամոյնաչիր քսան հատ. շէկ չամիչ `ի հատճէն հանած քսան դրամ. ղաֆէթ, հոռոմ օշինդր, եւ եզնալեզու, եւ պատրանպօյէի տերեւ, եւ պասպայիճ չորս չորս դրամ. աստախօտօս երեք դրամ. զամէնս եփէ չորս լիտր ջրով, մինչեւ մնայ կէս լիտր. ապա ա՛ռ աֆտիմոն եօթն դրամ, եւ `ի ներս `ի մտպուխն ընկէ, խառնէ, եւ `ի կրակէն `ի վայր կալ, եւ պահ մին համբեր տուր. ապա աճռէ զամէնն, եւ պարզէ. եւ ա՛ռ `ի յայդ ջրէտ հարիւր դրամ, եւ դի՛ր `ի վերայ մթխալ մի աղցած եւ մաղած սապռ սուկուտրի, եւ կէս մթխալ նաւթի աղ, եւ երկու տէնկ սեւ վրացի կոճ. եւ հետ նոպային `ի մէկայլ օրն տուր որ խմեն եղկ, զերդ այլ լուծման դեղի ռասմ է։

Եւ երբ զամէնտ արարեալ լինի, տո՛ւր ղափտի կուրս եւ մթխալ մի ընդ երկու նուկի սրքնճպին ջրախառն. եւ երբ հիւանդութիւնն եփած լինի, պատեհ է զայս դեղերս `ի բան տանել։

Սֆուֆ սէվտայի։

Ա՛ռ սեւ հալիլայ, եւ քապուլի հալիլայ `ի կորզէն հանած եօթն եօթն դրամ. պասպայիճ, եւ աֆթիմոն երեք երեք դրամ. զամէնս աղա՛ եւ մաղէ, եւ ա՛ռ `ի դեղէտ երեք դրամ, եւ փենիտ շաքար երեք դրամ, յիրար խառնէ, եւ տուր որ առնու. եւ `ի վերայ տաք ջուր խմէ. `ի նոպային օրն մի՛ տար, այլ `ի մէկայլ օրն տուր. օգտէ եթէ Աստուած կամի։ Ապա թէ յերկար քաշէ այս ջերմս, եւ ձմեռն `ի վերայ հասանի, եւ եփելոյ նշանն երեւնայ, ապա պատեհ է `ի բան տանիս մէկ մի `ի տաք մաճուննոյն, զերդ անգժատի մաճունն, կամ անգժատի հապն, յամէն երեք օր տուր կէս դրամ. օգտէ թէ Աստուած կամի։

Էհաննայ ասէ `ի նոյն պատճառդ, եթէ այս ջերմս ընծայի `ի բնական սաւտայէն՝ որ `ի դուրս յերակացն բորբոսի։ Եւ իւր նշանն այս է՝ որ երկու օր ընդ մէջ գայ նոպայն. եւ իւր սկիզբն խիստ դող լինի, եւ յերկար քաշէ. եւ հետ այնոր զտաքութիւնն `ի դուրս ցուցանէ. եւ իւր գոզն նօսր եւ սպիտակ լինի։ Եւ յիւր ստածումն պարտ է որ զհիւանդն չպատրաստեցնես խիստ, որ զօրութիւնն չտկարանայ եւ անճարակէ, որ յերկար հիւանդութեանն զօրութիւն պիտի. եւ զօրութիւն `ի ձեռն կերակրոց լինի, որ չփլչի ուժն։ Իւր ստածումն այս է՝ որ `ի նոպային օրն վերաբերութիւն այրնէ, եւ կերակուր չուտէ եւ պալի երկու օրն կերակրէ եւ պարարէ զմարմինն։ Ապա թէ հիւանդին զօրութիւնն տկար լինի, գառին միս եւ հաւ տուր՝ սիսռամ եփած։

Սէվտայի դեղեր։

Ապա թէ հիւանդն ծեր լինի եւ սաւտայիկ բնութեամբ, կամ գէճ բնութիւն, զանգժատի մաճունն տուր, որ ձեռն մի քանի սաւտայ եւ պալղամ լուծանի։ Եւ հետ այնոր սնուցած վարդ մեղրով, եւ մազտաքէ, եւ ծխանելիք, եւ անիսոն `ի բանի պահէ։ Եւ ըմպելի մեղրաջուր տուր. եւ զդեղրանքն՝ որ զսաւտայն լուծանէ՝ `ի բանի պահէ, զերդ աֆթիմոնն, եւ սեւ վրացի կոճն, եւ պասպայիճն, եւ սեւ հալիլէ, եւ աստախօտօս, եւ աղարիկոն, եւ սինամաքի, եւ այլ զոր ինչ նման են սոցա `ի բան տար, օգտէ։ Ի տաք եւ `ի գիճային կերակուր յարեցո, եւ `ի սաւտայի կերակրոց պատրաստ կալ, եւ `ի բաղնիս պակաս մտո. եւ երբ հիւանդութիւնն `ի վճար հասնի, զթպտիրն պարկեշտ արա. օգտակար է, եթէ Աստուած կամի։

Մասուսայի որդին ասէ, եթէ այս ջերմս յայրեցած մաղձէ լինի, նոպային շրջանն պակաս լինի, եւ հիւանդն ծարաւ անկանի. ցորեկոյ կենալն եւ քաղցենալն զեն այրնէ։ Եւ իւր ստածումն այն է, որ հետ եւթն աւուրն ըռեւանդին կուրսն տուր, եւ զանգժատին մաճունն, եւ զօշնդրին կուրսն, օգտէ։ Սրքնճպին տուր՝ որ լերդն եւ փայծաղն զօրաւոր մնայ. եւ `ի յամենայն շաբաթ աֆթիմոնին զհապն `ի բանի պահէ, որ զհիւանդութեան գլուխքն `ի մարմնոյն սրբէ։ Եզնալեզուի ջուր, եւ խնծորի շարապ տուր, եւ ամենեւին կաթն, եւ ոսբն, եւ պախրէմիս, եւ պատընջան, եւ յամենայն իրաց՝ որ սաւտայ ընծայեն՝ պատրաստ կենայ. ապա թէ այս ջերմս զօրաւոր լինի, այլուայր աֆթիմոնին մտպուխն տուր. օգտակար է թէ Աստուած կամի։

ԳԼՈՒԽ ԽԲ - Պատմութիւն եւ նախագիտութիւն վասն հինգօրեայ եւ վեցօրեայ ջերմերոյն, որ բնական սավտային բորբոսելուն լինի։ Ստածումն եւ բժշկութիւն հինգօրեայ ջերմանն։

Վասն այն երկու ջերմերոյն՝ զոր հինգօրեայ եւ վեցօրեայ անուանեն, մէկն ունի զնոպայն յամէն հինգ օր, եւ մէկայլն զնոպայն յամէն `ի վեց օր. վասն այդ պատճառանացդ անուանեցին այդ անուամբդ։ Եւ իւրեանց պատճառն եւ ընծայիլն հաստ եւ պինդ սաւտայէ լինի, զի որչափ նիւթնին խառնուածքն հաստ լինի եւ պինդ, մանաւանդ երբ չաքսն սակաւ լինի `ի մարմինն, նա իւր նոպայն այլ յուշ գայ. վասն այնոր եղաւ՝ որ իրենց նոպայն այլ յուշ գայ, զի այլ հաստ է իւրեանց նիւթն, քան զչորեքօրեայ ջերմանն։

ԳԼՈՒԽ ԽԳ - Վասն ստածման եւ բժշկութեան հինգօրեայ եւ վեցօրեայ ջերմանն։

Պատեհ է ստածել զայս ջերմերս բնական եւ յիստակ սաւտային ջերմանն բժշկութեամբն, զոր `ի յառաջդ յիշեցաք ամենայն իրօք. եւ սակաւ մին այլ ուժով այրնել զդեղերն, զի չորեքօրեայն՝ որ է տետռատէոսն, այլ շուտ արձակի. իսկ այս ջերմս այլ յուշ, զի իւրեանց նիւթն հաստ լինին եւ այլ պինդ։ Ապա յառաջ պարկեշտացո զնիւթն, եւ յիստակէ զմարմինն ըստ ջերմանն տաքութիւնեն եւ ըստ հովութիւնեն, եւ զհիվանդին զօրութիւն եւ զկերակուրն պարկեշտ արա, եւ `ի խառն կերակրոյ պատրաստեցո. եւ վստահացի՛ր աւելի `ի սատակ սրքնճպինն, զոր տակերով զուգեն. եւ տո՛ւր վարդմարապայ, եւ մազտաքէ, եւ ըռազիանի ջուր, եւ ղաֆեթի ղփտի կուրս, եւ զոր ինչ նման են սոցա. եւ վերաբերութիւն տուր այրնել սրքնճպինով, եւ բողկով, եւ սամթի ջրով, եւ աղով, եւ զոր ինչ նման են սոցա։

Ահրիժենիօսն ասէ, եթէ երբ այս ջերմս խիստ դողացնէ, եւ `ի հետն սակաւ մի տաքութիւն լինի, եւ `ի վճարն `ի նոպային `ի մարմինն տաքութիւն երեւնայ, տուր զդեղերն՝ որ զգոզն յորդորեն, զերդ ղափտին կուրսն, եւ զպզուրի սրքնճպինն, եւ զոր ինչ նման են սոցա, որ հիւանդութեան նիւթն ընդ գոզն իջանէ. եւ զկերակուրն պակաս տուր. եւ սակաւ մին քրտընցնելն օգտէ. եւ պատրաստեցո `ի յամենայն իրաց՝ որ պալղամն այրնեն եւ սաւտայ, որ ջերմն յերկար չքաշէ. եւ կերակուր հաւու ձագ տուր՝ պարկեշտ համեմնով։ Ապա թէ հիւանդին ուժն տկար լինի, գառին միս տուր կամ ուլու միս խորոված եւ տապկած, կամ մուտանջանայ, օգտէ։

Մահմատի Զաքարիայն ասէ, եթէ պատճառն այս ջերմերոյս `ի սաւտային `ի հաստ խառնուածոցն լինի, որ `ի մարմինն հաւաքի. եւ նիւթն այս ջերմերոյս քան զչորեքօրեայ ջերմանն այլ հաստ լինի. վասն այդ պատճառանացդ գայ իւր նոպայն այլ յուշ քան զչորեքօրեայ ջերմանն։ Իսկ զոր հինգօրեայ կոչեն իւր նշանն այս է՝ որ չորս օր թողու եւ `ի հինգերորդ օրն գայ իւր նոպայն։ Եւ մէկայլն՝ որ վեցօրեայ կոչեն, իւր նշանն այն է՝ որ հինգ օր թողու, եւ `ի վեցերորդ օրն գայ նոպայն։ Իսկ ստածումն այս երկու ջերմերոյս զերդ զտետռատէոս ջերմանն լինի, որ է չորեքօրեան. եւ այլ զօրաւոր պիտի ստածումն. զի տետռատէոս ջերմն այլ շուտ արձակի քան զայս ջերմերս, զի սոքա այլ յերկար քաշեն վասն նիւթին հաստութեանն, որ գլուխք են այս հիւանդութեանս։ Իսկ կարգն եւ չաքսն այս ջերմերոյս եւ վճարն չէ յերեւան. եւ վասն այտոր պարտ է՝ որ `ի դեղերայքն մէն չվստահնան մարդիկ, այլ ուզեն իրուիք՝ որ խասիաթով օգտեն, եւ `ի բան տանին. օգտակար է եթէ Աստուած կամի։ Ամենովտ այս ջերմերոյս ստածումն այն է՝որ յառաջ զգլուխքն զհիւանդութեան `ի մարմնոյն սրբէ՝ ըստ տաքութեանն, եւ ըստ հովութիւնեն, եւ ըստ հիւանդին զօրութեանն. եւ զիւր ջանքն աւելի `ի սատակ սրքնճպինն այնէ, կամ `ի հնդանօք սրքնճպինն, մեղրով վարդմարապայ, եւ մազտաքէ, եւ բադիանի ջուր, եւ ղափթի կուրսն, եւ զոր ինչ նման են սոցա `ի բանի պահէ. օգտակար է թէ Աստուած կամի։

Ահրիժենիոսն ասէ, եթէ այս ջերմս խիստ դողացնէ, եւ `ի հետ իւր տաքութեանն նշան չլինի, եւ `ի վճար ջերմանն տաքութիւն երեւնայ `ի մարմինն։ Իւր ստածումն այն դեղերն են՝ որ զգոզն յորդորեն, զերդ ղափտին կուրսն, որ է ղաֆէթին ղուրսն, եւ սրքնճպինն հնդանօք, եւ այլ զոր ինչ նման են սոցա. եւ կերակուր պակաս կերակրին. եւ սակաւ մի քրտնին. եւ յամենայն իրաց՝ որ սաւտայ եւ պալղամ ընծայեն՝ պատրաստ կենայ, որ զայս ցաւս յերկար չիքաշէ. եւ գոզին յորդորիլն իջուցանեն զհիւանդարար նիւթն, եւ կերակուր հաւձագ տուր՝ տաք եւ պարկեշտ համեմնով եփած։ Ապա թէ հիւանդին զօրութիւն տկար լինի, գառան միս տուր, կամ ուլոյ խորովեալ, եւ կամ մութանճանէ. օգտէ թէ Աստուած կամի։

ԳԼՈՒԽ ԽԴ - Պատմութիւն նախագիտութեան վասն մետասանօրեայ ջերմանն. եւ վասն մետասանօրեայ ջերմանն ստածումն եւ բժշկութիւն։

Իսկ այս ջերմս յամենայն մետասան օր ապա բերէ զիւր նոպայն. եւ իւր պատճառն սաւտային նիւթին հաստութիւն լինի, որ քան զչաքսն աւելի հաստ լինի եւ պինդ. զի քանի նիւթն հաստ լինի՝ նա իւր նոպայն յուշ գայ։ Իսկ քան զամենայն ջերմերոյն այս ջերմանս նիւթն այլ հաստ լինի եւ այլ պինդ. վասն այնոր յերկար քաշէ, եւ իւր նոպայն այլ յուշ գայ։ Իսկ երբ ջերմն ուժով լինի, նա իւր նիւթն շատ լինի `ի մարմինն. եւ երբ ջերմն վատուժ լինի, նա իւր նիւթն սակաւ լինի `ի մարմինն։

Այլ բժշկապետն Ապուճարէհն ասէ, եթէ ամենայն բժշկական վարդապետացն ուրդեցաւ, որ վասն ջերմերոյն կարգին չաքսն չերեւացաւ. եւ իւր պատճառն այն է՝ որ Աստուած ամենակալն զջերմերն պատճառ արար վասն մահուան մարդկան. զի շատն այն է `ի մարդկանէ՝ որ `ի ջերմերոյն մեռանին։ Վասն այտոր է՝ որ ջերման կարգին չաքսն առ բազում՝ դասս մարդկան ծածկած է. այլ իմաստասիրական վարդապետքն ամէն մէկ գիրք մի արարին, եւ քննեցին, եւ պատմեցին վասն ջերմերոյն վարդապետութիւն, եւ ստածումն ըստ իւրեանց իմաստութեան։

ԳԼՈՒԽ ԽԵ - Վասն ստածմանն եւ բժշկութեան մետասանօրեայ ջերմանն։

Պատեհ է `ի հիւանդութեան յառաջքն որ զբնութիւնն կակղցնես, եւ տաս աֆթիմօնն ջրով եփած, կամ պանդր ջրով եփած. եւ զայդ տուր հետ մի քանի։ Ապա թէ ջերմն հին լինի, եւ իւր դողալն եւ ցրտանալն պակաս լինի, տուր զդեղերն՝ որ քրտինք բերեն, զերդ զպղպեղով ճուարիշն, եւ անկժատի ճուարիշն, եւ զոր ինչ նման են սոցա։ Այլ ա՛ռ բաբունիճ, եւ թուրք եղեւին, որ է բարձուենեկ, եւ ջրով եփէ աղէկ. եւ զայն ջուրն յերկու տաշտ ած. զմէկն առջեւ հիւանդին դիր, եւ զմէկայլն յետեւն. եւ զհիւանդն ծածկէ եւ զջուրն, որ `ի ջրին շոգւոյն եւ `ի տաքութենէն մարմինն շողանայ շոյտ եւ քրտնի. եւ հետ այնոր յամենայն երկու օր `ի բաղնիս մտո. այլ `ի նոպային օրն թո՛ղ զբաղնիսն, զի ահոկէ։

Այլ բժշկապետն Սահակ ասէ, եթէ հետ այս ջերմանս դողալն չլինի, եւ ջերմն խիստ լինի, `ի բասիլիկէն երակ առ, կամ `ի սափն։ Ապա թէ հետ այս ջերմանս `ի մարմինն տաքութիւն լինի, եւ `ի նոպային օրն բերանն փրփուր գայ, տուր զանգժատի մաճունն։ Ապա թէ այդ նշաննիդ չլինի՝ զոր ասացաք, եւ այս ջերմս `ի տաք հիւանդութեանն `ի վերջքն լինի ընծայել, իւր թպտիրն այն է՝ որ `ի յար զբնութիւնն լուծանես դեղերովն, որ զսաւտայն յիստակեն `ի մարմնոյն. եւ պատրաստեցո `ի յամենայն ցեղ կերակրէ՝ որ սաւտայ ընծայեն։

Մահմատի Զաքարիայն ասէ, եթէ ջերմերոյն կարգին չաքսն յերեւան չեն. վասն այտոր պիտի՝ որ մարդիկ չվստահնան `ի դեղերն միայն, այլ պատեհ է՝ որ յուզեն եւ պէտ այրնեն զիրուին, որ խասիաթով օգտեն, այն օրինակաւն՝ որ `ի չորեքօրեայ ջերմանն `ի ստածումն `ի վերջքն յիշեցաք. օգտակար է թէ Աստուած կամի։ խասիէթ զիւրական եւ զառանձին գործն է `ի ասել, զոր անուանեն յատուկ։

Ապուճէրիճն ասէ `ի նոյն պատճառդ, եւ `ի նոյն նշանդ. կարգով օգտեն, օգնութեամբն Աստուծոյ։

ԳԼՈՒԽ ԽԶ - Պատմութիւն նախագիտութեան վասն չորից ժամանակացն, որով յառաջագէտ լինի բժիշկն զմահուն եւ զկենացն յամենայն ցեղ հիւանդութիւնք։

Զի ամենայն ցեղ հիւանդութիւն՝ թէ սուր լինի, թէ յերկարօրեայ, չորս ժամանակս ունին, եւ չորս սահմանս։ Իսկ պարտ է բժշկին անճարակ՝ որ գիտենայ զչորս ժամանակսն `ի յամենայն ցեղ հիւանդութիւնս, զի իւրովն լինի յառաջագիտութիւն կենացն եւ մահուն։ Նոյնպէսն եւ իւրովն գիտենայ զհիւանդութիւնն՝ որ սուր լինի, եւ զայն՝ որ յերկարօրեայ. եւ զնիւթին զեփիլն, եւ զչեփելն, որ է գլուխքն եւ նիւթն հիւանդութեան։

Արդ առաջին ժամանակն այն է՝ որ սկիզբն լինի հիւանդութեան եւ առաջք. եւ իւր սահմանն այն է՝ որ հիւանդութեան ահոկն `ի բնութեան `ի գործն հասանի. եւ բնութեանն դեռ լինի սկսել զհիւանդութեանն զգլուխքն `ի յեփել։

Այլ ասէ Մասրճուայն բժշկապետն, եթէ առաջին ժամանակն ընդ երեք բաժանի։ Եւ իւր առաջին բաժինն այն է, որ դեռ նշան եւ պատահումն չլինի երեւեցել առ հիւանդն, եւ հիւանդն չզգայ եւ չիմանայ ոչ ինչ իրք զկատարելն։ Եւ երկրորդ բաժինն մինչեւ յերեք օրն լինի. եւ այս բաժինս անտիճելով եւ կողոմելով չգայ ըղորդ. զի դեռ հիւանդութիւնն զինքն `ի լման չլինի ցցուցել։ Իսկ երրորդ բաժինն այն է, որ հիւանդն իւր մարմինն զգայ եւ իմանայ՝ որ փոխեցաւ `ի յայլ իրք։ Ապա անուանեցին առաջին ժամանակս՝ սկիզբն եւ առաջքն հիւանդութեանն. զի իւր գործոյն առին եւ իւր զանունն։

Իսկ երկրորդ ժամանակ հիւանդութեանն այն է՝ որ հիւանդութիւնն սկսանի յաւելնալն։ Եւ իւր սահմանն այն է, որ հիւանդութիւնն հետէն զօրանայ եւ աճէ, եւ բնութեանն զօրութիւնն հետէն վատուժի եւ պակասի. եւ ուզէ՝ որ եփէ զհիւանդութիւնն եւ արձակէ, բայց տկարանայ եւ ձանձրանայ, եւ չիկարէ `ի լման եփել, զի հետէն աճի հիւանդութիւնն։ Այլ իւր սկիզբնէն `ի վեր բնութիւնն առաջք այրնէ՝ եփել զհիւանդութիւնն, բայց հիւանդութիւնն հետէն զօրանայ եւ աճէ, եւ հիւանդին ուժն հետէն պակասի. մինչեւ գայ երրորդ ժամանակն, որ կատարի `ի լման։ Ապա անուանեցին զայս ժամանակս `ի յաւելն. զի իւր գործոյն առին եւ իւր զանունն։

Իսկ երրորդ ժամանակն հիւանդութեանն այն է, որ հիւանդութիւն միացեալ դադարի, եւ այլ չաճէ, եւ նշաննին `ի յերեւան գան, որ բնութիւնն հիւանդութեանն յաղթեալ լինի, կամ հիւանդութիւնն բնութեանն։ Իսկ յայս `ի ժամանակս `ի լման եփի հիւանդութիւնն, զի դադարի միացեղ՝ եւ այլ չաւելնայ. եւ `ի հոս ցուցանէ բնութիւնն՝ զոր ինչ լինել կամի։ Ապա անուանեցին զայս ժամանակս `ի լման եւ կատարելութեան ժամանակ. զի իւր գործոյն առին եւ զիւր զանունն։

Իսկ չորրորդ ժամանակ հիւանդութեան այն է, որ հիւանդութիւնն `ի պակասիլ առնու. զի բնութիւնն հետէն եփէ եւ հալէ, եւ սակաւ սակաւ արձակէ `ի մարմնոյն։ Եւ իւր սահմանն այն է, որ հիւանդութիւնն հետէն պակասի, եւ հիւանդին մարմինն հետէն թեթեւութիւնն եւ դուրութիւն լինի։ Եւ սկսանի այս ժամանակս երբ կատարի հիւանդութիւնն, եւ երթայ մինչեւ `ի վճարն. որ բնութիւնն հիւանդութեանն յաղթէ `ի լման, եւ հիւանդն `ի հիւանդութենէն բարով `ի դուրս գայ։ Ապա անուանեցին զայս ժամանակս `ի պակասն. զի իւր գործոյն առին եւ զիւր զանունն։

Եւ այլ պարտ է գիտենալ, որ իւրեանցն չաքսն ըստ հիւանդութեանն զօրութեանն լինի, եւ ըստ նոպային որպիսութեանն յառաջմէ մինչեւ `ի վճարն։ Իսկ բժշկին պարտ է քննել եւ իմանալ զհիւանդութեանցն զչորս ժամանակսն. զի անճարակ բժշկին կարիք ունի նոցա գիտութիւնն վասն երկու պատճառանացն. մէկն՝ որ յառաջագէտ լինի զկենացն եւ զմահուն, զերդ որ այլ `ի յառաջդ ասացաք. եւ մէկայլն՝ որ գիտենայ զսուրն եւ զերկարօրեայ հիւանդութիւնքն։ Զի հիւանդն աւելի `ի կատարեալ ժամանակն մեռանի. զի երրորդ եւ կատարեալ ժամանակն զօրաւոր է քան զայլ երեք ժամանակսն։ Եւ այլ լինի որ հիւանդն `ի յաւելնալոյ եւ `ի յերկրորդ ժամանակն մեռանի. բայց `ի պակասելոյ եւ `ի չորրորդ ժամանակն չմեռանի հիւանդն. զատել՝ թէ այլ նոր հիւանդութիւնն գայ յերեւան. եւ կամ իւր թպտիրն իրք մի թոյլ եւ ղալատ լինի. եւ այն ղալատն կամ հիւանդէն լինի, եւ կամ `ի բժշկէն, եւ կամ `ի հիւանդին `ի ծառայեականացն։

Իսկ ղալատն որ `ի հիւանդէն լինի այն է, որ չլսեր `ի բժշկէն, այլ զիւր կամսն այրնէ՝ կերակրելով եւ ըմպելով, եւ այլ ամենայն այրնելօք հակառակ գայ բժշկին, նա նոր նիւթն ընծայէ, եւ նոր հիւանդութիւն կրկնէ `ի վերայ հիւանդին։ Իսկ ղալատն որ `ի բժշկէն լինի՝ այն է, որ `ի բժշկելն եւ `ի ստածելն թոյլ եւ ղալատ թպտիրն լինի, զերդ ահոկոյ եւ վնասակար իրք լինի տվել հիւանդին. նոյնպէսն զհիւանդութիւնն նորէ եւ կրկնէ `ի վերայ հիւանդին։ Եւ կամ իրք ասեն՝ որ հիւանդին դժար թուի, կամ `ի սիրտ հանեն, կամ վախցնեն զհիւանդն, կամ հանց մարդ մտէ `ի վերայ՝ զոր ատէ հիւանդն։ Այս ամենայն պատճառնիս եւ իւրեանց նմանիքն զհիւանդութիւնն կրկնեն եւ նորեն `ի վերայ հիւանդին։ Յորժամ հիւանդութիւնն կրկնէ եւ նորէ, շատք մեռանին `ի հիւանդաց. մանաւանդ երբ հիւանդութիւնն դժար լինի եւ ծանր, եւ հիւանդին զօրութիւնն տկար լինի եւ վատուժ։

Ապա թէ հիւանդութիւնն թեթեւ լինի եւ հեշտ, եւ հիւանդին ուժն զօրաւոր, նա իւր ողջնութիւնն եւ բարին `ի հիւանդութեանն `ի կատարեալ եւ `ի երրորդ ժամանակն լինի։ Ապա թէ հիւանդին զօրութիւնն տկար լինի եւ վատուժ, պատեհ է բժշկին զայն կերակուրն տայ՝ զոր ուժ տան հիւանդին. զի ուժովն կարէ զհիւանդութիւնն `ի ծար տանել։ Ապա թէ հիւանդութիւնն մահաբեր լինի, նա բժիշկն յառաջ քան զկատարելութեան ժամանակն գիտաց այրնէ եւ ասէ զմահուն։ Նոյնպէսն եթէ հիւանդին զօրութիւնն վատուժ լինի եւ տկար, եւ հիւանդութիւնն զօրաւոր եւ ուժով, նա բժիշկն յառաջ քան զկատարելութեան ժամանակն ասէ զմահուն՝ ըստ հիւանդութեանն եւ ըստ ուժոյն որպիսութեանն։

Այլ հիւանդին `ի հիւանդութեանն `ի թպտիրն այսպէս պիտի որ լինի։ Յորժամ հիւանդութիւնն երրորդ ժամանակն եւ կատարեալ սահմանն հասանի, պարտ է հիւանդին պարկեշտ կերակուր տալ. զի թէ կերակուրն հաստ լինի, նա բնութիւնն յայն հաստ կերակրոյն յեփելն զբաղի, եւ հիւանդութեան եփելոյն խափանի եւ `ի զատ կենայ։ Ապա թէ գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն յերկար կամի քաշել, պատեհ է որ զկերակուրն հաստ տայ, որ հիւանդին ուժն չգլորի եւ կորնչի. զի հիւանդութիւնն ուժովն կարեն մինչեւ `ի կատարելութեանն սահմանն եւ `ի վճարն `ի ծարս տանել։

Այլ ասէ Գաղիանոս վասն երեք ժամանակացն, որ են յաւելնալն, եւ `ի լման կատարիլն, եւ `ի պակասիլ հիւանդութեանն, եթէ զայս երեք ժամանակս ցուցանեն երեք իրք. մէկն՝ հիւանդութեան բնութիւնն եւ երկրորդ՝ պատահմունքն, որ զկնի հիւանդութեանն լինին. եւ երրորդն՝ պատահմունքն նիւթին, որ զհիւանդութիւնն արար՝ եփելն եւ չեփիլն լինի, որ է նիւթն։ Իսկ հիւանդութեանն բնութիւնն այն է, որ բժիշկն տեսանէ յայն իրուին, որ հիւանդութեանն ժողովելն `ի նոցանէ լինի. եւ այն իրուին՝ պատահմունքն առանձինն են բնութեանն, որ է իւրական, զոր խասիաթ ասեն, զերդ `ի ջերմերն՝ հազն, եւ շնչոյն նեղնալն։ Եւ երբ տեսանէ բժիշկն՝ որ այս պատահմունքս `ի հիւանդութեանն սկիզբն են, եւ չեն `ի պակասել եւ ոչ `ի յաւելնալն, ապա գիտենայ՝ որ հիւանդութիւնն դեռ `ի յառաջին ժամանակն է եւ `ի սկիզբն։

Ապա թէ տեսանէ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն հետէն յաւելնայ, `ի հիւանդին մարմինն ծանրութիւն անկանի, եւ հիւանդին զօրութիւնն հետէն պակասի, գիտենայ որ հիւանդութիւնն `ի յաւելնալոյ, եւ `ի յերկրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ տեսանէ բժիշկն, որ պատահմունքն իւրեանց զօրութիւնն `ի լման կատարի, եւ միացեղ դադարի, գիտենայ որ հիւանդութիւնն `ի լման եւ `ի կատարելութեան սահմանն եւ `ի յերրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ `ի յայն որպիսութենէն՝ զինչ որ լինի՝ `ի պակասիլն առնու, եւ հիւանդն յիւր մարմինն հետէն թեթեւութիւն եւ դուրութիւն իմանայ, գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն `ի չորրորդ եւ `ի պակասելոյ ժամանակն հասաւ, եւ `ի պակասելն էառ։

Իսկ այն պատահմունքն՝ որ զկնի հիւանդութեանցն լինին, զերդ որ ոմանց `ի ջերմերն գլխացաւութիւն հանդիպի, եւ ոմանց խելքն աւերի, եւ ոմանց տքնութիւն հանդիպի, եւ ոմանց `ի լեզուն սեւութիւն անկանի, եւ այլ զոր ինչ նման են սոցա. իսկ յորժամ տեսանէ բժիշկն՝ որ այս պատահմունքս իւրեանց զօրութիւնն յաւելնան, ապա գիտենայ՝ որ հիւանդութիւնն յաւելնալոյ եւ `ի յերկրորդ ժամանակն լինի։ Իսկ յորժամ տեսանէ՝ որ այս պատահմունքս ամենայն իւրեանց զօրութիւնն `ի լման հասանին, միացեղ դադարեն, եւ այլ չաւելնան, ապա գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն `ի լման եւ `ի կատարելութեան ժամանակն հասաւ, որ է երրորդն։ Իսկ յորժամ տեսանէ բժիշկն՝ որ այս պատահմունքս `ի պակասելն առնուն, եւ հիւանդութիւնն դէմս `ի յաղէկն դնէ, ապա գիտենայ որ հիւանդութիւնն `ի պակասելոյ եւ `ի չորրորդ ժամանակն հասաւ, եւ `ի պակասելն էառ։

Ապա այն նշաննին՝ որ հիւանդութեանն եփելոյն եւ չեփելոյն լինի, այս են։ Յորժամ տեսանէ բժիշկն `ի կարուրայն, կամ `ի ձեռնալուայն, կամ `ի պալղամն՝ որ `ի կրծոցն հազալով գայ, որ եփելոյն նշաննին չունին եւ չերեւնան բնով, ապա գիտենայ բժիշկն՝ որ դեռ հիւանդութեանն սկիզբն է եւ յառաջին ժամանակն։ Իսկ յորժամ յեփելոյ նշաննոյն իրք մի սակաւ երեւնայ, գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն յերկրորդ եւ յաւելնալոյն ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ եփելոյն նշաննին աղէկ եւ `ի լման երեւնան, գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն `ի յերրորդ եւ `ի կատարեալ ժամանակն հասաւ, եւ `ի պակասիլն կամի սկսանիլ։ Իսկ իւր պակասելոյն նշաննին այն է՝ որ հիւանդն յիւր մարմինն թեթեւութիւն իմանայ. ապա գիտենայ բժիշկն՝ որ հիւանդութիւնն `ի չորրորդ ժամանակն հասաւ, որ է `ի պակասիլ հիւանդութեանն։

Ապա թէ հիւանդութիւնն `ի նոպայով ջերմերոյն լինի, պարտ է բժշկին՝ որ զայն նշաննին, եւ զպատահմունքդ՝ զոր այլ `ի յառաջդ ասացաք, `ի նոպային ժամանակն յուզէ եւ տեսանէ։ Նոյնպէս եւ զյաւելնալոյն զչափսն, եւ զեփելոյն. նոյնպէս եւ զյերկարութիւնն ջերմանն, եւ զկարճութիւն, եւ զթեթեւութիւն հիւանդութեանն հիւանդին, եւ զծանրութիւն. զայս զամենեսեան տեսանէ բժիշկն ուրիշ ուրիշ, եւ `ի վերայ հասանէ գիտութեամբ։ Յորժամ տեսանէ զջերմն, որ իւր նոպայն այլ `ի յառաջ եւ այլ շուտ գայ քան զանցեալ նոպայն, գիտենայ որ ջերմն `ի յերկրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ տեսանէ՝ որ ջերմանն նոպայն այլ `ի յետ եւ այլ յուշ գայ քան զանցեալ նոպայն, գիտենայ որ ջերմն `ի յետին չորրորդ ժամանակն հասաւ, որ է `ի պակասիլն։ Ապա թէ տեսանէ բժիշկն՝ որ ջերմանն նոպայն օր մի քանի միացեղ դադարի, որ ոչ այլ `ի յետ գայ եւ ոչ `ի յառաջ՝ քան զանցեալ նոպայն, ոչ այլ աւելի եւ ոչ պակաս քաշէ, գիտենայ որ ջերմն `ի կատարելութեան եւ յերրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ տեսանէ՝ որ հիւանդին մարմինն թեթեւութիւն եւ դուրութիւն եւ հանգիստ յաւելնայ, գիտենայ որ ջերմն `ի չորրորդ ժամանակն հասաւ եւ `ի յետին սահմանն։

Եւ այլ տեսանէ զջերմանն նոպայն, եթէ յերկար քաշէ քան զանցեալ նոպայն, գիտենայ բժիշկն՝ որ ջերմն յաւելնալոյ եւ `ի յերկրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ ջերմանն նոպայն այլ կարճ քաշէ քան զանցեալ նոպայն, գիտենայ որ ջերմն `ի պակասելոյ եւ `ի չորրորդ ժամանակն հասաւ։ Ապա թէ տեսանէ զջերմանն ժամանակն՝ որ անցաւ, որ սակաւ լինի, եւ `ի հիւանդին մարմինն չլինի թեթեւութիւն, գիտենայ զջերմն՝ որ `ի յերկրորդ ժամանակն է եւ `ի յաւելն։ Ապա թէ տեսանէ՝ որ նոպային ժամանակն, եւ այն ժամանակն՝ որ անցանի նոպայն, եւ հաւասար լինին, եւ հիւանդին մարմինն սակաւ թեթեւութիւն եւ հանգիստ լինի, գիտենայ որ ջերմն `ի յերրորդ եւ `ի կատարեալ ժամանակն հասաւ։

Եւ այլ զայս գիտենալ պարտ է՝ որ ժամանակացն չափսն ըստ հիւանդութեան յերկարութեանն եւ ըստ կարճութեանն հետեւին։

Իսկ `ի սուր հիւանդութիւնսն՝ չորս ժամանակսն կարճ լինին. զի սուր հիւանդութեանն նիւթն, որ է խլտն, պարկեշտ լինի, նա տաքութիւնն զօրաւոր լինի. վասն այդ պատճառանացդ շուտ եփի նիւթն, եւ շուտ արձակի հիւանդութիւնն։ Ապա այն հիւանդութիւնքն՝ որ յերկարօրեայ լինին, ըստ նմին եւ նոցա չորս ժամանակսն յերկար քաշեն. զի յերկարօրեայ հիւանդութեանցն նիւթն հաստ լինի, եւ տաքութիւնն վատուժ. վասն այդ պատճառանացդ յուշ եփի, եւ յերկար քաշէ։ Նոյնպէս եւ վասն այդ պատճառանացդ լինի՝ որ հիւանդութիւնքն `ի յամարան աւուրքն շուտ արձակին, եւ չքաշեն յերկար. զի օդոյն տաքութիւնն բնութեանն օգնական լինի, եփէ եւ պարկեշտցնէ զնիւթն զայն՝ որ զտաքութիւնն արար։ Իսկ սուր հիւանդութիւնքն երբ ձմեռան աւուրքն ուրդին, յերկար քաշեն, եւ չարձակի շուտ. զի օդոյն հովութիւնն զտաքութեանն գլուխքն հով պահէ. վասն այդ պատճառանացդ իւր եփելն յերկար քաշէ, եւ հիւանդութիւնն յուշ արձակի։ Այլ վկայէ այտոր չորեքօրեայ ջերմն, որ է տետռատէոսն, որ `ի յամռան եղանակն՝ եւ `ի տաք աւուրքն իւր նոպային ժամանակն կարճ լինի. իսկ `ի յաշնան եղանակն՝ եւ `ի ձմեռան, եւ `ի հով աւուրքն, իւր նոպային ժամանակն այլ յերկար քաշէ։

Այլ ասէ Գաղիանոս, եթէ նշաննին՝ որ ցուցանեն զսուր հիւանդութիւնքն եւ զերկարօրեայ, երկու իրք են. մէկն այն է՝ որ բժիշկն յառաջագէտ լինի զայն իրուին՝ որ հիւանդութիւնն եւ ողջնութիւնն իւրովն լինի. եւ մէկայլն այն է, որ գիտենայ զհիւանդին զկերակրոյն զչափսն։ Իսկ այն իրուին եւ պատճառն՝ որ ողջնութիւնն իւրովն լինի՝ `ի սուր հիւանդութիւնքն բուրհանն է. իսկ `ի յայն հիւանդութիւնքն՝ որ յերկարօրեայ լինի, իւր ողջնութեան պատճառն եփիլն է խլտին, եւ արձակիլն։ Ապա պարտ է՝ բժիշկն յառաջագէտ լինի եւ ասէ `ի սուր հիւանդութիւնքն զկենացն, յորժամ բուրհանն աղէկ լինի. նոյնպէս եւ զմահուն ասէ, յորժամ բուրհանն գէշ լինի։ Ապա `ի յայն հիւանդութիւնքն՝ որ յերկարօրեայ են, ասէ զհիւանդին զերծանիլն եւ զապրիլն, յորժամ եփի հիւանդութիւնն, եւ արձակիլ առնու։ Նոյնպէս եւ զմահուն իմաց այրնէ, յորժամ չեփի հիւանդութիւնն եւ չարձակի, մանաւանդ երբ հիւանդին ուժն պակասի։

Ապա այն պատճառն՝ որ հիւանդին կերակրոյն չաքսն լինի՝ այս է, որ սուր հիւանդութիւնն շուտ հասանի յերրորդ ժամանակն եւ `ի կատարելութեան սահմանն. յայնժամ հիւանդին բնութիւնն կարիք ունի `ի պարկեշտ կերակուր, որ ուժ առնու եւ զհիւանդութիւնն եփէ եւ արձակէ։ Ապա թէ կերակուրն հաստ լինի, նա բնութիւնն զբաղի `ի հաստ կերակրոյն եփիլն, եւ խափանի `ի հիւանդութեանն `ի յեփելոյն դադարէ եւ `ի զատ մնայ։ Ապա այն հիւանդութիւնքն՝ որ յերկարօրեայ լինին, կարիք ունի հիւանդին բնութիւնն `ի հաստ կերակուրն, որ `ի յուժոյն չանկանի եւ տկարանայ. զի հաստ կերակուրն աւելի ուժ տայ քան զպարկեշտ կերակուրն. եւ վասն յերկարօրեայ հիւանդութեանն եւ յերկար քաշելոյն, կարիք ունի հիւանդն ուժ առնուլն. զի ուժովն կարէ զհիւանդութիւնն `ի գլուխ տանել՝ մինչեւ `ի կատարելութեան ժամանակն եւ `ի սահմանն։ Ապա երբ այդ հիւանդութիւնդ `ի կատարեալ ժամանակն եւ `ի սահմանն հասանի, պարտ է որ բժիշկն զկերակուրն պարկեշտ այրնէ, որ բնութիւնն զհիւանդութիւնն շուտ եփէ, եւ արձակի `ի մարմնոյն։

Այլ պարտ է գիտենալ՝ որ սուր հիւանդութիւնքն այլ եւ այլ աստիճանք ունին. կան որ խիստ `ի լման սուր լինին, եւ իւրեանց բուրհանն յերրորդ եւ `ի չորրորդ օրն լինին. եւ այլ կան որ բուրհանն յեւթն օրն լինի. եւ այլ կան որ յեւթնեւտասն օրն լինի. եւ այլ կայ որ `ի քսանեւմի օրն լինի։ Ապա հոտ քսան աւուրն տկարանայ բնութիւնն, եւ չկարէ յամէն երեք օր ու կէս բուրհան այրնել, այլ յամէն երեք օր ու կէս յիմաց այրնէ. զի `ի քսան օրէն `ի վեր յամէն եւթն օր լինի բուրհանն մինչեւ `ի քառասուն օրն։ Այլ ամենայն հիւանդութիւն՝ որ ընդ քառասուն օրն անցանի, չանուանեն զայն սուր հիւանդութիւնք, այլ յերկարօրեայ անուանեն. եւ ամենայն հիւանդութիւն՝ որ յերկարօրեայ լինին, նոյնպէս եւ զիւր կատարելութեան սահմանն յերկար աւուրս քարշէ։ Ապա այն ցեղ հիւանդութեանցն արձակիլն եւ ողջանալն բուրհանով չլինի, այլ եփելով լինի. զի հիւանդարար խլտն եփի, եւ սակաւ սակաւ արձակի `ի մարմնոյն։

Ապա թէ այն ցեղ հիւանդութիւնքն՝ որ յերկարօրեայ լինին, չեփին եւ չարձակին, եւ հիւանդին զօրութիւնն պակասի, այն մահու նշան է, եւ զմահն ցուցանէ։ Ապա զայն նշաննին՝ որ ցուցանեն զսուր հիւանդութիւնքն եւ զերկարօրեայ, կարէ գիտենալ բժիշկն `ի հիւանդութեան `ի ցեղէն, եւ `ի հիւանդին շարժելոյն, եւ `ի մաճասին երակէն, եւ `ի կարուրայէն, եւ `ի հիւանդին մարմնոյն եւ `ի կերպէն. զայս զամենէս կարէ ճանաչել բժիշկն եւ իմանալ զսուր հիւանդութիւն եւ զերկարօրեայ։ Իսկ գիտենալն `ի հիւանդութեանցն `ի ցեղէն այն է՝ որ գիտենայ զսուր եւ զայրեցող ջերմերն, զերդ զյիստակ օր ընդ մէջ ջերմն, որ է տռիտէոսն. եւ զայլ ամենայն այրեցող ջերմերն, որ `ի մաղձին եւ յարեանն բորբոսելոյն լինի։ Նոյնպէս եւ այտոցին՝ որ ցներքսէ մարմնոյն լինին, զերդ սարսամն, եւ կողացաւութիւն, եւ հեւքն, որ պատճառնին `ի թոքէն լինի, որ է ջղերոյն յիրար գալն, եւ թաշանիշն, եւ սքթայն, եւ ամենայն աւուր ջերմն՝ որ `ի պալղամէն լինի, որ է ափիմեռինոսն, եւ այն ջերմն՝ որ իմիտռիտէոս ասեն. զայս զամենայն, եւ զիւրեանց նմանիքն՝ սուր անուանեն. թէպէտ եւ կայ `ի նոցանէ՝ որ `ի պալղամէ եւ `ի սաւտայէ լինին։ Իսկ բժշկապետքն զայս սուր անուանեն, վասն զի իւրեանց արձակիլն բուրհանով լինին. եւ զայս զամենայն ցեղ հիւանդութիւն՝ որ բուրհան չունին, յերկարօրեայ անուանեն։

Իսկ գիտենալն `ի հիւանդին շարժելոյն այն է, յորժամ տեսանեն զհիւանդն՝ որ շուտ շուտ շարժի, եւ տաքութիւնն ուժով լինի, եւ ցաւն խիստ լինի, նա այդ ամէնտ ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն սուր լինի։ Ապա թէ այդ ամենայն `ի հակառակն լինի, որ հիւանդին շարժիլն յոյլ լինի եւ յուշ, եւ տաքութիւնն պակաս, եւ ցաւելն կակուղ լինի եւ պակաս, եւ ամենայն նշաննիդ ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն յերկարօրեայ լինի։

Ապա այն նշաննին՝ զոր մաճասին երակն ցուցանէ, այն է՝ որ մաճասին երակն մեծ լինի եւ շոյտ, եւ իւր ոթալն յար լինի եւ `ի կից. իսկ այս ամենայն նշաննիս ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն սուր լինի։ Ապա թէ մաճասին երակն փոքր լինի, եւ իւր շարժիլն յուշ լինի եւ յոյլ, `ի յար եւ `ի կից լինի, այս ամենայն նշաննիս ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն յերկարօրեայ լինի։ Իսկ այն նշաննին՝ որ հիւանդին մարմինն եւ կերպն ցուցանէ՝ այն է, որ հիւանդն ընդ յառաջքն նիհարանայ, եւ միսքն պակասին, եւ երեսացն գոյնն փոխի `ի կարմիրն կամ `ի դեղինն. այս ամենայն նշաննիս ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն սուր լինի։ Ապա թէ հիւանդին մարմինն ընդ յառաջքն չնիհարանայ, եւ իւր միսքն չպակասին, եւ երեսաց գոյնն չփոխի, այս ամենայն նշաննիս ցուցանեն՝ որ հիւանդութիւնն յերկարօրեայ լինի։ Ապա թէ այն նշաննին ՝որ զսուրն ցուցանեն, եւ այն՝ որ զերկարօրեան, միջավայր ուրդին, եւ `ի միջասահմանն լինին, նա ցուցանեն զհիւանդութիւնն՝ որ ոչ սուր լինի եւ ոչ յերկարօրեայ, այլ միջավայր լինի, եւ զմիջասահմանն ունի ընդ սուրն եւ ընդ յերկարօրեան։ Ապա պարտ է բժշկին՝ որ զայս նշաննիս զամէնս աղէկ իմանայ, որ չխալտի `ի հիւանդին `ի ստածումն եւ `ի բժշկելն, եւ զհիւանդն վնասէ, եւ ինքն լինի պատճառ մահուան նորա, որպէս ասացին իմաստասէրքն։

Վասն եթէ քանի դիմօք մարթի բժիշկն զհիւանդն ստածել եւ բժշկել։

Պարտ է բժշկին, որ զհիւանդն ծառայէ, որ զդէմսն `ի տասն իրք այրնէ. առաջին դէմսն, որ յուզէ զպատճառն ցաւոյն եւ զհիւանդութեանն. եւ երկրորդն՝ զպատահմունքն, որ զկնի հիւանդութեանցն լինի. երրորդն՝ զխառնուածք մարմնոյն. չորրորդ՝ զկերպ մարմնոյն. հինգերորդ՝ զաւուրքն զհիւանդին. վեցերորդն՝ օդոյն զորպիսութիւնն եւ զերկրին. եօթներորդ՝ զեղանակն `ի չորից եղանակաց տարւոյն. ութերորդ՝ զաշխարհն իմանալ՝ ուստի հիւանդն է. իններորդ՝ զսովորութիւն հիւանդին. տասներորդ՝ զուժն եւ զօրութիւն հիւանդին։

ՆՈՒՍԽԱՅՔ-ԶԱՆԱԶԱՆ ՑԵՂ ՀԻՒԱՆԴՈՒԹԵԱՆՑ ԴԵՂԵՐՈՅՆ

Հապ այարիճ որ օգտէ գլխոյն եւ աչացն եւ ոսկերացն, եւ հանէ զաւելուածքն եւ զգիճութեներն `ի գլխոյն եւ `ի յամենայն մարմնոյն։ Ա՛ռ հինգ ազգ հալիլէ, սապռ, ըռեւանդ, կարմիր վարդ, ղարիկոն, թրպութ կէս կէս դրամ. շահմ խանզալ, սակամոնի, աֆթիմոն, հնդի աղ, քիթրէ, մուխլազրախ, անիսոն մի մի տանկ. պալասանի փայտ, եւ պտուղ, ասարօն, սալիխայ, մազտաքէ, դարիսենի, սումպուլ, զաֆրան, օշինդր, հայ քար, ջհուտ քար, լազուարդ քար, սուրինճան, պուզիտան, հապնիլ կէս կէս դանկ. լոսէ զամէնտ մանտր, եւ զսակամոնին խոշոր, եւ շաղւէ սաթառճի ջրով, հապ արա։

Գաղիանոսի հապն խիստ աղէկ՝ որ իբրեւ զառաջինս գործէ։ Ա՛ռ սապռ, սակամոնի, շահմի խանզալ, հնտի աղ, աֆտիմոն, ղարիկոն, սեւ հալիլէ, մազտաքէ, քիթրէ, մուխլազրախ, անիսոն ռուպ ռուպ, լոսէ, եւ շաղւէ հնտիպէի ջրով։ Հապտ հապ, որ կոչի ոսկի, որ հանէ զսաֆրան `ի գլխոյն եւ `ի մարմնոյն, եւ տանի զդեղնութիւնն։ Ա՛ռ սապռ մի դրամ. դեղին հալիլէ կէս դրամ. կարմիր վարդ կէս դրամ. մազտաքէ, եւ քիթրէ, սակամոնի, զսաֆրան, մուխլազրախ երկու երկու տանկ. լոսէ, եւ շաղւէ հնտիպէի ջրով։

Հապ գլխացաւի, երբ `ի հովէ լինի, եւ աւուրք ցաւէ. եւ աչաց եւ ականջաց։ Ա՛ռ սապռ մի դրամ. շահմ խանդալ ռուպ մի. սակամոնի, մոքլազրախ, ղարիղօն մի մի տանկ. լոսէ, եւ շաղւէ ըռազիանի ջրով, հապ արա։

Այլ գլխացաւի, թէ `ի հովէ լինի, թէ `ի շողոյ։ Ա՛ռ սապռ երկու դրամ. օշինդր մի դրամ. մազտաքէ, եւ կարմիր վարդ կէս կէս դրամ. լոսէ, եւ շաղւէ ըռազիանի ջրով։

Որոյ բնութիւնն հով է, եւ ցաւէ ոսկերքն եւ գլուխն, ղուրս օգտակար է եւ գոված։ Ա՛ռ սպիտակ թրպութ լոսած մի դրամ. սուրինճան, եւ պուզիտան, մանիշակ, դեղին հալիլէ, ղարիղօն, աֆթիմոն կէս կէս դրամ. փենատակ, զանճապիլ, անիսոն, խրընդատ, սակամոնի, հապնիլ, խորասանի մի մի տանկ. լոսէ, եւ շաղւէ քարաւուզի ջրով, հապ արա կամ ղուրս։

Սուրինճանին հապն՝ որ օգտէ ոսկրցաւի խիստ աղէկ։ Ա՛ռ սուրինճան, պուզիտան, խրընդատ, մուղլազրախ, փենատակ, սեւ հալիլէ, սապռ, թրպութ կէս կէս դրամ. սակամոնի տանկ մի, եւ արա՛ որպէս զայդ։

Հապ՝ որ հալէ զմեծ եւ զպինդ փայծաղն։ Ա՛ռ սապռ եւ քապրենոյ տակի կեղեւ չորցուցած կէս կէս դրամ. սեւ պղպեղ, ասարօն, զըռեւանդ յերկայն, որ է սղընկան տակն, երիաս՝ որ է մրտին տակն, սումպուլ տանկ տանկ. ու մուխլ տանկ մին. եւ տուր պզրկատունի սրքնճպինով։

Լոքին ղուրսն, որ օգտէ լերդին, եւ կալուածոցն, եւ փայծղան, եւ յայտոցէն՝ որ լինի `ի ստամոքբերանն, եւ `ի լերդն `ի հին տաքութեանն, `ի յարծուեցն՝ որ կոչի մսի արծուիք, եւ յորդէջրհեղն։ Ա՛ռ լոք ընտրած, եւ տորուն, եւ անիսոն, քարաւուզի հունդ, օշինդր, լեղի նուշ կեղեւած, լեղի խուստ, չոր ռասան, դարիսենի, ըռեւանդ յերկայն, ղաւէթի քամուքս, եւ կարմիր տակերն, աղա՛ եւ մաղէ. եւ շաղւէ տաք ջրով, եւ արա՛ ճճվնի մթխալ մթխալ. առնելոյն չափն ճճու մի, տաք ջրով։

Ղաֆէթի ղուրսն, որ օգտէ `ի հին տաքութենէն, եւ `ի յարականէն, `ի լերդին ցաւոյն, եւ `ի կալուածոցն։ Ա՛ռ ղաֆէթի քամուքս վեց դրամ. կարմիր վարդ, սումպուլ երկու երկու. ըսթար, թառանկոյն վեց դրամ. տապաշիր երեք դրամ. զթառանկոյն հալէ տաք ջրով, եւ զայլ դեղերտ աղա՛ եւ մաղէ, եւ `ի ներս արկ եւ շաղւէ, եւ հապեր արա, եւ `ի շուքն չորացո, եւ ած `ի քո պէտք։

Կթխայ՝ որ տան ուժով մարդկաց, զի մեծ է եւ ուժով։ Ա՛ռ թառանկոյն տասն դրամ. խիարշամպէի մէջ, թմրհնդի հանած `ի կտէն տասն տասն դրամ. սիրակ նուշ հինգ դրամ. զայսոնք դի՛ր `ի պտկի մի, եւ ած `ի վերայ ջուր՝ որ ծածկի, եւ դի՛ր որ թրջի. եւ առ յունապ քսան հատ. սալորի չիր քսան հատ. սպոտան երեսուն հատ. սպիտակ չամիչ քսան դրամ. պասպայիճ քերած եւ ձարձատ այրած երեք դրամ. աֆթիմոն երկու դրամ. հնդի աղ կէս դրամ. մանիշակ, եւ նոնոֆար, վարդ, ըռազիանէ, անիսոն, հացհամեմի հունդ երկու երկու դրամ. զամէնս դիր `ի լրտիկ մի, եւ ա՛ծ `ի վերայ Հալպայ լիտր մի ջուր, եւ եփէ ինչուր իրեքէն մէկն մնայ, եւ ա՛ռ `ի յետ՝ որ յեփչի. աճռէ եւ քամէ `ի սուրբ քթեթ, այս ջրովս աղէկ աճռէ զթրջած դեղերտ, քամէ ընդ ձարէմաղ `ի վայր. ապա ձգէ `ի ներք աղցած թրպութ, եւ խարիկոն կէս կէս դրամ. սակամոնի, մազտաքէ, ըռեւանդ, սէնի, մուխլազրախ տանկ տանկ, եւ ձգէ `ի ներք շաքար՝ որ քաղցրանայ, եւ լից `ի վերայ երկու դգալ նշի ձէթ, եւ ա՛ռ յանուն Յիսուսի Քրիստոսի։

Կթխայ փոքր, որ տան վատուժ մարդոյ։ Ա՛ռ թառանկոյն, խիարշամպէի մէջ տասն տասն դրամ. եւ դի՛ր `ի թրջոց. ա՛ռ պասպայիճ ձարձատ այրած տասն դրամ. սենեմաքի հինգ դրամ. ձարխոտ, եւ թորթ հինգ հինգ դրամ. սպիտակ չամիչ կաթփած տասն դրամ. մանիշակ, նոնոֆար, կարմիր վարդ, ըռազիանէ, հացհամեմի հունդ երկու երկու դրամ. յունապ հնգետասան հատ. սպոտան քսան հատ. սալորչիր քսան հատ. դիր զայսոնք `ի կճիճ մի, եւ ա՛ծ `ի վերայ երեք կարգ եւ կթխայ ջուր, եփէ ինչոր մէկն մնայ, եւ ա՛ռ `ի վար՝ որ յեփչի. աճռէ եւ քամէ ընդ սուրբ քթեթ `ի վայր, եւ այդ ջրովդ աճռէ զթրջոցն աղէկ, քամէ ընդ ձարէմաղի, լի՛ց `ի վերայ երկու նուկի նշի ձէթ, տուր յանուն Քրիստոսի։

Այլ ամենայն՝ որ դեղ կամենայ առնուլ, պարտ է յայնժամ առնուլ՝ որ չլինի աւելի շող կամ հով, յաշուն եւ `ի գարուն. յառաջ պատրաստ կենայ. երեք օր խմէ մուխլ զայս։ Ա՛ռ յունապ, սալորչիր տասն տասն հատ. սպիտակ չամիչ տասն դրամ. քերած պասպայիճ եւ ձարձատ արած երկու դրամ. ըռազինէ, հացհամեմնի հունդ երկու երկու դրամ. տուղտ, թորթ, ձարխոտ, մանիշակ, նոնոֆար, կարմիր վարդ մի մի դրամ. եփէ ու քամէ `ի վերայ կոշկոռ մի շաքարի. եւ ա՛ծ `ի վերայ դգալ մի նշի ձէթ, եւ խմէ։ Եւ զմարմինդ ջեր պահէ այդ երեք օրտ. եւ `ի յամէն ահոկ կերակրոց պատրաստ կալ, `ի թթուէ, `ի կծւէ եւ յաղի իրաց. հաւ եփած կամ խորված, շշկի միս, կամ գառան, կամ ուլոյ, զօմին եւ բանջար, եւ անարատ գինի, բայց պարկեշտ ուտել եւ խմել, եւ ոչ աւելի։

Որ զդեղն առնուլ կամենայ՝ որովայնսն սպրկիկ պիտի, որ հովութիւն չլինի յորովայնն, ո՛չ խոցտուկ, ո՛չ մաղձշարժ, զի մահուչափ վնասէ՝ թէ յառաջ յորովայնն արատ կենայ. եւ դեղին հետ `ի հովէ պատրաստ կենայ. եւ թէ ժամն ջերմն լինի, զմարմինն աւելի չպիտի խողհրել. եւ երեք օր զայդ պատրաստ կերակուրդ կեր հետ դեղին, զատ `ի բանջրէն՝ եւ ջեր կենալ։

Եւ թէ դեղն փակուց այրնէ, նշանն այն է՝ որ փորն չկապի, եւ դեղին համն `ի ստամոքացն գայ. պարտ է մինչեւ սրբի դեղն `ի ստամոքացն՝ `ի կից կից տաք ջուր խմել եւ շրջել՝ որ փակոյցն `ի վեր գայ, եւ հետ շող ճուլապ խմէ, եւ պահ մի կենայ՝ որ փակոյցն `ի վայր ելնէ։ Եւ թէ խոստուկ ունենայ, ա՛ռ հինգ դրամ մանիշակ, եռցո, եւ քամէ `ի վերայ տասն դրամ շաքարի. եւ թէ լուծութիւն ունենայ հետ խոցտուկին, դգալ մի պզրղատուն եւ ըռահնի հունդ բովհրէ, եւ հետ մանիշակ ճուլապին տուր որ խմէ։ Եւ թէ կապի կարիք չկայ, մանիշակ ճուլապդ մէն տուր, որ խմէ. եւ զոտքն եփած մախըրջուրն դնել՝ կապէ։ Հաւկթի դեղնուցն, եւ `ի ներք սակաւ մի կիր, որ զերդ փաղաղ լինի, եւ `ի վերայ փոքր փորոյն կապէ. եւ թէ հով դիպի, կամ խոցտուկ շարժի, կամ կրկնակի լուծումն լինի, զայդ կապերտ արա։ Այլ յառաջ ջրէ պատրաստ կենայ պարտ է՝ որ չսնկի յայտ, զի մահօրն `ի մօտ է։

Շարապ եւ մաղձդեղ, որ քաղէ զսաֆրան եւ զդեղնութիւնն։ Ա՛ռ երեք դրամ դարիսենի, ջնջխէ եւ ձգէ `ի նուկրայն. եւ երեք դրամ անիսոն. սումպուլ, մազտաքէ երեք երեք դրամ. մուխլազրախ երեք դրամ. աղա `ի հաւանն ընդ իրար, եւ ձգէ `ի նուկրայն, լից `ի վերայ երկու հարիւր դրամ ջուր, եւ եփէ որ երեքէն մէկն մնայ. ա՛ռ `ի յետ եւ դիր `ի զատ, եւ քամէ, եւ խառնէ յայդ ջուրտ հարիւր չորս դրամ սերկեւիլի ջուր. եւ ձգէ `ի ներք երկու հարիւր դրամ շաքար, եւ եփէ՝ զերդ որ այլ շարապի ռասմ է, ինչ մնայ ամէնտ երկու հարիւր դրամ. եւ ապա ձգէ `ի ներք քսան դրամ վարդէջուր, եւ առ `ի զատ՝ որ հովնայ. եւ ձգէ `ի ներք տասն դրամ սակամոնի. առնելոյն տասն դրամ։

Նշանք լուծման մաճունի այս է, որ օգտէ կոլնջի, եւ ամենայն ցեղ մաղձոյ։ Ա՛ռ սերկեւիլ կամ խնծոր, կտրէ եւ եփէ գինւով. ծեծէ՝ որ ընդ մաղն `ի վայր ելնէ, դրամակշեռ երեք հարիւր. ա՛ռ մեղր եւ եփէ, եւ զուֆրն ա՛ռ վերհարիւր դրամակշիռ. ա՛ռ թրպութ, հալիլէ քապուլի եւ դեղին, եւ պալիլաճ `ի կտէն հանած, սեւ հալիլայ, շիրամլաճ, մանիշակ, յամէն մէկէ քսան դրամ. աֆթիմոն տասն դրամ. անիսոն, մազտաքէ, զանճապիլ, քիթրէ հինգ հինգ դրամ։

Այս ուրիշ է։ Ա՛ռ սումպուլ, խարանֆուլ մի մի դրամ. ղարաֆուր, որ է դարապղպեղ, երեք դրամ ըռուպ. ալսուս հինգ դրամ. պասպայիճ քսան դրամ. սուրինճան տասն դրամ. պուզիտան տասն դրամ. ղարիղօն քսան դրամ. փեննայ հինգ դրամ. զաֆրան մի դրամ. պղպեղ երեք դրամ. դարիսեն հինգ դրամ. աղա՛ եւ մաղէ՛. եւ եփէ զմեղրն եւ զխնծորն ընդ իրար, մինչեւ `ի թանձրութիւն դառնայ, եւ ա՛ռ դիր `ի հովն. եւ նշի ձիթով մշխէ զայս լոսած դեղերս, եւ `ի ներս լից, եւ խառնէ ինչոր հովնայ, որ չկուտկտի դեղերս. եւ տո՛ւր ամէն կարեց վեց դրամէն մինչեւ `ի տասն՝ ըստ ուժոյն. ապա այլ աւելի մի՛ տար։

Վասն մաճունի՝ որ լուծումն առնէ, եւ հանէ զքամին յաղեցն, եւ սրբէ զստամոքսն `ի պալղամէ, եւ օգտէ կոլընջի, եւ հալածէ զթուխմայն, եւ զբորբոսն՝ որ լինի `ի ստամոքացն `ի բերանն, եւ `ի պալղամէ սրբէ։ Ա՛ռ ամրաւ ընտրած վաթսուն դրամ. դիր `ի աման, եւ լից `ի վերայ բարկ քացախ գինւոյ վաթսուն դրամ. եւ դի՛ր օր մի եւ գիշեր մի `ի թրջոց. եւ ձեռօքդ աճռէ, եւ ընդ խոշոր մաղ `ի վայր անցո. եւ քանի ղիր չաքդ՝ սպիտակ մեղր ա՛ռ `ի յինքն խառնէ՛, եւ զանճապիլ, դարիսէն, պղպեղ երեք երեք դրամ. սատափի տերեւ չորս դրամ. նուշ կեղեւած չորս դրամ. սակամոնի երկու դրամ եւ կէս, սպիտակ թրպութ՝ քերած զդրուցի կեղեւն, երկու դրամ. զայս դեղերս ծեծէ եւ զնուշն՝ ուրիշ ուրիշ, եւ յայտ մեղրտ եւ ամրաւդ խառնէ, եւ շաղւէ՝ որ միաւորի, եւ յաման դիր. երբ `ի պէտս անկանի ոք յայս ցաւերս, առցէ `ի սմանէ ըստ ուժոյն, թէ պիտի լուծման՝ առնու ուժով, հինգ դրամ, եւ ոմանք չորս. եւ թէ կոլինջն ուժով լինի, դու եօթն դրամ ա՛ռ. օգտէ Աստուծով։

Սփուփ վասն արեան եւ խիստ լուծման։ Ա՛ռ քահրիպար, եւ յատպէ, ճուլինար, եւ աղբրաց արիւն, գղթոր, քաղցր նռան քիթ, սեւ չամչի կուտ կամ խաղողի, աղընծէ զինքս, եւ լեսէ՛ խիստ մանտր. եւ եթէ ոք յայս ցաւերս անկանի, դու տո՛ւր զինքս թերխորով հաւկթով, կամ խնծորի շարապով, կամ հապալասի. եւ թէ հետ կերակրոյ կարես տալ՝ զինչ եւ իցէ կերակուրն, երկու կամ երեք տարպայ. թէ չօգտէ, դու այլ մի՛ մնար հիւանդին։