«Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 2.djvu/441»–ի խմբագրումների տարբերություն

չ հոդվածների առանձնացում, մանր․ կետադրական
No edit summary
Էջի մարմին (ներառվելու է).Էջի մարմին (ներառվելու է).
Տող 1. Տող 1.
Տեսարան Բինկյան գյուղաքաղաքից մանակ նրանք նորից դիմեցին ինքնապաշտպանության։ Նրանց մի մասը զոհվեց, փրկվածները գաղթեցին օտար երկըրներ։ Հետագայում շուրջ 100 տարագիր վերադարձավ և բնակություն հաստատեց P-ում։ Այդտեղ է ծնվել բանաստեղծ Մ․ Մեծարենցը։
Տեսարան Բինկյան գյուղաքաղաքից
մանակ նրանք նորից դիմեցին ինքնա–
պաշտպանության։ Նրանց մի մասը զոհ–
վեց, փրկվածները գաղթեցին օտար եր–
կըրներ։ Հետագայում շուրջ 100 տարագիր
վերադարձավ և բնակություն հաստատեց
P-ում։ Այդտեղ է ծնվել բանաստեղծ Մ․ Մե–
ծարենցը։


ԲԻՆՈՄ (բի․․․ և լատ․ nomen – անուն
ԲԻՆՈՄ (բի․․․ և լատ․ nomen – անուն բառից), տես Երկանդամ։
բառից), տես Երկանդամ։
ԲԻՇ1Լ (Bichat) Մարի Ֆրանսուա Քսա–
վիե (14․ 11․ 1771, Թուարեթ – 22․ 7․ 1802,
Փարիզ), ֆրանսիացի բժիշկ, անատոմ,
հյուսվածաբան, ֆիզիոլոգ։ Սովորել է
Մոնպելեում, Լիոնում և Փարիզում։ 1799-ից
մինչև կյանքի վերջը որպես բժիշկ աշխա–
տել է Փարիզում։ P․ տվել է հյուսվածքների
գիտական դասակարգումը, որոնք, ըստ
հեղինակի, միավորվելով համակարգե–
րում (մկանային, ոսկրային) առաջացնում
են օրգաններ։ Բժշկության մեջ առաջինն
է սահմանել «հյուսվածք», «համակարգ»
տերմինները։ Բ․ իդեալիստ էր, ընդունում
էր «կենսական ուժերի» առկայությունը և
անճանաչելիությունը։ P-ի անունով է կոչ–
վում 1882-ին հիմնադրված Փարիզի Նեյ
բուլվարի վրա գտնվող հիվանդանոցը։


ԲԻՇ1Լ (Bichat) Մարի Ֆրանսուա Քսավիե (14․ 11․ 1771, Թուարեթ – 22․ 7․ 1802, Փարիզ), ֆրանսիացի բժիշկ, անատոմ, հյուսվածաբան, ֆիզիոլոգ։ Սովորել է Մոնպելեում, Լիոնում և Փարիզում։ 1799-ից մինչև կյանքի վերջը որպես բժիշկ աշխատել է Փարիզում։ P․ տվել է հյուսվածքների գիտական դասակարգումը, որոնք, ըստ հեղինակի, միավորվելով համակարգերում (մկանային, ոսկրային) առաջացնում են օրգաններ։ Բժշկության մեջ առաջինն է սահմանել «հյուսվածք», «համակարգ» տերմինները։ Բ․ իդեալիստ էր, ընդունում էր «կենսական ուժերի» առկայությունը և անճանաչելիությունը։ P-ի անունով է կոչ–
ԲԻՇՈՖ (Bischoff) Ֆերդինանդ [24․ 4․
վում 1882-ին հիմնադրված Փարիզի Նեյ բուլվարի վրա գտնվող հիվանդանոցը։
1826, Օլոմոուց (այժմ՝ Չեխոսլովակիա–
յում) – 16․ 8․ 1915, Դրաց, Ավստրիա],
իրավունքի ավստրիացի պատմաբան։ Սո–
վորել է Օլոմոուցի համալսարանում։
1855–65-ին՝ Լվովի համալսարանի գերմա–
նական իրավունքի պրոֆեսոր, 1865–
1896-ին՝ գերմանական և ավստրիական
իրավունքի պրոֆեսոր Դրացի համալսա–
րանում, Ավստրիայի ԴԱ թղթ–անդամ։
Հետազոտությունները վերաբերում են
միջնադարյան Ավստրիայի քաղաքային
իրավունքին, ինչպես և Արևմտյան Օւկ–
րաինայում գործող հայկական իրավուն–
քին։ Հրատարակել է Լվովի 1519-ի հայ–
կական դատաստանագրքի քննական բնա–
գիրը («Հայերի հին իրավունքը Լվովում»,
1862), ինչպես նաև 1377-1736-ի Լվովի
հայկ․ գաղութի4 պատմության վերաբերյալ
69 փաստաթուղթ («Հրովարտակներ Լվո–
վի հայերի պատմության», 1865)։
Երկ․ Լեհահայոց հին իրավունքը «Ուսում–
նասիրութիւնք լեհահայոց դաաասաանագրոյն»
ժողովածուում, Վնն․, 1890, էջ 1–85։
Գրկ․ Дашкевич Я․ Р․, Армянские
колонии на Украине в источниках и литера–
туре XV–XIX веков, Е․, 1962, с․ 151–53․
ԲԻՈ (Biot) ժան Բատիսթ (21․4․ 1774,
Փարիզ – 3․ 2․ 1862, Փարիզ), ֆրանսիա–
ցի ֆիզիկոս, աստղագետ և գեոդեզիստ։
Փարիզի ԴԱ անդամ (1803)։ Քոլեժ դը
Ֆրանսի (1800) և Փարիզի համալսարանի
(1809) պրոֆեսոր։ Ավարտեւ է Փարիզի
պոլիտեխնիկական դպրոցը։ Աշխատանք–
ները վերաբերում են լույսի բևեռացմանը,
էլեկտրական հոսանքի ստեղծած մագնի–
սական դաշտին և ձայնագիտությանը։
Հետազոտել է լույսի բևեռացման հարթու–
թյան պտույտը բյուրեղներում, օրգանա–
կան նյութերում և հայտնագործել գծային
բևեռացման լույսի բևեռացման հարթու–
թյան պտտման օրենքը (տես Բիոյի օրենք)։
Ֆ․ Սավարի հետ P․ չափել է ուղիղ լարով
անցնող էլեկտրական հոսանքի ստեղծած
մագնիսական դաշտի լարվածությունը
(տես Բիո–Սավարի օրենք)։ Զբաղվել է գիտության պատմությամբ։ Փորձարարա–
կան և մաթեմատիկական ֆիզիկայի հայտ–
նի դասընթացի հեղինակն է (1816)։
ԲԻՈ․․․ (<հուն․ P՝log – կյանք), բարդ
բառերի մաս, որը նշանակում է կապ
կյանքի, կենսական պրոցեսների հետ
(օրինակ, բիուցսիա, բիոցենոզ)։


ԲԻՇՈՖ (Bischoff) Ֆերդինանդ [24․ 4․ 1826, Օլոմոուց (այժմ՝ Չեխոսլովակիայում) – 16․ 8․ 1915, Դրաց, Ավստրիա], իրավունքի ավստրիացի պատմաբան։ Սովորել է Օլոմոուցի համալսարանում։ 1855–65-ին՝ Լվովի համալսարանի գերմանական իրավունքի պրոֆեսոր, 1865–1896-ին՝ գերմանական և ավստրիական իրավունքի պրոֆեսոր Դրացի համալսարանում, Ավստրիայի ԴԱ թղթ–անդամ։ Հետազոտությունները վերաբերում են միջնադարյան Ավստրիայի քաղաքային իրավունքին, ինչպես և Արևմտյան Ուկրաինայում գործող հայկական իրավունքին։ Հրատարակել է Լվովի 1519-ի հայկական դատաստանագրքի քննական բնագիրը («Հայերի հին իրավունքը Լվովում», 1862), ինչպես նաև 1377-1736-ի Լվովի հայկ․ գաղութի4 պատմության վերաբերյալ 69 փաստաթուղթ («Հրովարտակներ Լվովի հայերի պատմության», 1865)։ Երկ․ Լեհահայոց հին իրավունքը «Ուսումնասիրութիւնք լեհահայոց դաաասաանագրոյն» ժողովածուում, Վնն․, 1890, էջ 1–85։ Գրկ․ Дашкевич Я․ Р․, Армянские колонии на Украине в источниках и литературе XV–XIX веков, Е․, 1962, с․ 151–53․
ԲԻՈԳԵՆ ԽԹԱՆԻՉՆԵՐ, տես Կենսա–
ծին խթանիչներ։


ԲԻՈ (Biot) ժան Բատիսթ (21․4․ 1774, Փարիզ – 3․ 2․ 1862, Փարիզ), ֆրանսիացի ֆիզիկոս, աստղագետ և գեոդեզիստ։ Փարիզի ԴԱ անդամ (1803)։ Քոլեժ դը Ֆրանսի (1800) և Փարիզի համալսարանի (1809) պրոֆեսոր։ Ավարտեւ է Փարիզի պոլիտեխնիկական դպրոցը։ Աշխատանքները վերաբերում են լույսի բևեռացմանը, էլեկտրական հոսանքի ստեղծած մագնիսական դաշտին և ձայնագիտությանը։ Հետազոտել է լույսի բևեռացման հարթության պտույտը բյուրեղներում, օրգանական նյութերում և հայտնագործել գծային բևեռացման լույսի բևեռացման հարթության պտտման օրենքը (տես Բիոյի օրենք)։ Ֆ․ Սավարի հետ P․ չափել է ուղիղ լարով անցնող էլեկտրական հոսանքի ստեղծած մագնիսական դաշտի լարվածությունը (տես Բիո–Սավարի օրենք)։ Զբաղվել է գիտության պատմությամբ։ Փորձարարական և մաթեմատիկական ֆիզիկայի հայտնի դասընթացի հեղինակն է (1816)։
ԲԻՈԳԵՆԵ51 (բիո․․․ և հուն, veveau; –
ծագում), տեսություններ, որոնք ժխտում
են Երկրի վրա կյանքի ծագումը որպես
անկենդան մատերիայից կենդանի էակ–
ների առաջացման արդյունք (տես Աբիո–
գենեզ)։ P-ի պատկերացման հիմքն են՝
կենդանիի հակադրությունը անկենդանին
և կյանքի հավիտենականության գաղա–
փարը։ P-ի կողմնակիցները ենթադրում
էին, որ կենդանի էակների սաղմերը Եր–
կիր են բերվել ուրիշ, ավելի հին երկնա–
յին մարմիններից (տես Պանսս/երմիա)։
Այդ տեսությունը պաշտպանում էին գեր–
մանացի քիմիկոս Չու․ Լիբիխը, ֆիզի–
կոս–ֆիզիոլոգ Հելմհոլցը և ուրիշներ։
P-ի հեղինակները գտնում էին, որ տեսա–
կանորեն հնարավոր է սաղմի տեղափո–
խումը այլ մոլորակներից, քանի որ թթված–
նի բացակայության և տիեզերական տա–
րածության ցածր ջերմաստիճանի պայ–
մաններում սաղմերը կարող էին գտնվել
անաբիոզի վիճակում։ Սակայն ժամանա–
կակից գիտությունը պարզել է վերը նըշ–
վածի անհնարինությունը, քանի որ տիե–
զերական ճառագայթները մահացու ազ–
դեցություն են ունենում բակտերիաների
նույնիսկ ամենադիմացկուն սպորների
վրա։tP-ի տեսությունը քննադատել է
Ֆ․ էնգելսն իր «Բնության դիալեկտիկա»
գրքում։


ԲԻՈ․․․ (<հուն․ P՝ log – կյանք), բարդ բառերի մաս, որը նշանակում է կապ կյանքի, կենսական պրոցեսների հետ (օրինակ, բիուցսիա, բիոցենոզ)։
ԲԻՈԴԵՆԵՏԻԿԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔ, կենդանի
բնության օրինաչափություն, ձևակերպել
է գերմանացի գիտնական է․ Հեկկեչը
(1866)։ Բ․ о-ի էությունն այն է, որ օրգա–
նիզմի անհատական զարգացումը՝ օնտո–
գենեզը, տեսակի էվոլյուցիայի՝ ֆիչոգե–
նեզի, փուլերի արագ և համառոտ կրկնու–
թյունն (ռ և կ ա պ ի տ ու լ յ ա ց ի ա) է։
Այդ կրկնության ւքասին վկայող փաստերը
(օրինակ, ցամաքային ողնաշարավորնե–
րի սաղմի խռիկային ճեղքերի փակումը)
հայտնի են եղել մինչև Չ․ Դարվինի
էվոլյուցիոն տեսությունը։ Սակայն միայն
Դարվինը դրան տվեց հետևողական բնա–
պատմական բացատրություն և հաստա–
տեց, որ սաղմն իր զարգացման փուլերում
վերարտադրում է հեռավոր նախնիների
հատկանիշները։ Դարվինը ռեկապիտուլ–
յացիայի երևույթը համարում էր օրգ․ աշ–
խարհի հիմնական օրինաչափություն։ Բ․
օ․ կարևոր դեր է խաղացել կենսաբանու՜
թյան զարգացման համար, խթանել է էվոլյուցիոն հետազոտությունները սաղմ–
նաբանության, հնէաբանության և համե–
մատական անատոմիայի բնագավառում։
Բ․ օ․ նոր լուսաբանում է գտել Ս․ Սևեր–
ցովի ֆիլէմբրիոգենեզի ուսմունքում, ըստ
որի յուրաքանչյուր օրգանիզմ զարգացման
ընթացքում միշտ չէ, որ լրիվ և նույնու–
թյամբ է կրկնում իր նախնիների զարգաց–
ման փուլերը։ Բ․ о-ի վերլուծությունը բու–
սաբանական տեսանկյունով կատարել է սովետական գիտնական Բ․ Կոզո–Պոլ–
յանսկին (1937)։
Գրկ․ Коз о-П олянский Б․ М․, Ос–
новной биогенетический закон с ботанической
точки зрения, Воронеж, 1937; Северцов
А․ Н․, Морфологические закономерности
эволюции, М․–Л․, 1939; Мюллер Ф․
и Геккель Э․, Основной биогенетиче–
ский закон, М․–Л․, 1940; Мирзоян
Э․ Н․, Индивидуальное развитие и эволю–
ция, М․, 1963․ Ն․ Բեգչարյան


ԲԻՈԳԵՆ ԽԹԱՆԻՉՆԵՐ, տես Կենսածին խթանիչներ։
ԲԻՈԳԵՈՏԵՆՈձ (բիո․․․, գեո․․․ և հուն*

xoivog – ընդհանուր), բնության ամենա–
ԲԻՈԳԵՆԵ51 (բիո․․․ և հուն, veveau; – ծագում), տեսություններ, որոնք ժխտում են Երկրի վրա կյանքի ծագումը որպես անկենդան մատերիայից կենդանի էակների առաջացման արդյունք (տես Աբիոգենեզ)։ P-ի պատկերացման հիմքն են՝ կենդանիի հակադրությունը անկենդանին և կյանքի հավիտենականության գաղափարը։ P-ի կողմնակիցները ենթադրում էին, որ կենդանի էակների սաղմերը Երկիր են բերվել ուրիշ, ավելի հին երկնային մարմիններից (տես Պանսս/երմիա)։ Այդ տեսությունը պաշտպանում էին գերմանացի քիմիկոս Չու․ Լիբիխը, ֆիզիկոս–ֆիզիոլոգ Հելմհոլցը և ուրիշներ։ P-ի հեղինակները գտնում էին, որ տեսականորեն հնարավոր է սաղմի տեղափոխումը այլ մոլորակներից, քանի որ թթվածնի բացակայության և տիեզերական տարածության ցածր ջերմաստիճանի պայմաններում սաղմերը կարող էին գտնվել անաբիոզի վիճակում։ Սակայն ժամանակակից գիտությունը պարզել է վերը նըշվածի անհնարինությունը, քանի որ տիեզերական ճառագայթները մահացու ազդեցություն են ունենում բակտերիաների նույնիսկ ամենադիմացկուն սպորների վրա։ t P-ի տեսությունը քննադատել է Ֆ․ էնգելսն իր «Բնության դիալեկտիկա» գրքում։
բարդ համակարգերից մեկը։ Բ․ նյութերի

և էներգիայի փոխանակությամբ կապված
ԲԻՈԴԵՆԵՏԻԿԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔ, կենդանի բնության օրինաչափություն, ձևակերպել է գերմանացի գիտնական է․ Հեկկեչը (1866)։ Բ․ о-ի էությունն այն է, որ օրգանիզմի անհատական զարգացումը՝ օնտոգենեզը, տեսակի էվոլյուցիայի՝ ֆիչոգենեզի, փուլերի արագ և համառոտ կրկնությունն (ռ և կ ա պ ի տ ու լ յ ա ց ի ա) է։ Այդ կրկնության ւքասին վկայող փաստերը (օրինակ, ցամաքային ողնաշարավորների սաղմի խռիկային ճեղքերի փակումը) հայտնի են եղել մինչև Չ․ Դարվինի էվոլյուցիոն տեսությունը։ Սակայն միայն Դարվինը դրան տվեց հետևողական բնապատմական բացատրություն և հաստատեց, որ սաղմն իր զարգացման փուլերում վերարտադրում է հեռավոր նախնիների հատկանիշները։ Դարվինը ռեկապիտուլյացիայի երևույթը համարում էր օրգ․ աշխարհի հիմնական օրինաչափություն։ Բ․օ․ կարևոր դեր է խաղացել կենսաբանու՜ թյան զարգացման համար, խթանել է էվոլյուցիոն հետազոտությունները սաղմնաբանության, հնէաբանության և համեմատական անատոմիայի բնագավառում։ Բ․ օ․ նոր լուսաբանում է գտել Ս․ Սևերցովի ֆիլէմբրիոգենեզի ուսմունքում, ըստորի յուրաքանչյուր օրգանիզմ զարգացման ընթացքում միշտ չէ, որ լրիվ և նույնությամբ է կրկնում իր նախնիների զարգացման փուլերը։ Բ․ о-ի վերլուծությունը բուսաբանական տեսանկյունով կատարել է սովետական գիտնական Բ․ Կոզո–Պոլյանսկին (1937)։ Գրկ․ Коз о-П олянский Б․ М․, Основной биогенетический закон с ботанической точки зрения, Воронеж, 1937; Северцов А․ Н․, Морфологические закономерности эволюции, М․–Л․, 1939; Мюллер Ф․ и Геккель Э․, Основной биогенетический закон, М․–Л․, 1940; Мирзоян Э․ Н․, Индивидуальное развитие и эволюция, М․, 1963․ Ն․ Բեգչարյան
կենդանի և անկենդան բաղադրամասերի

փոխադարձ պայմանավորված համալիր
ԲԻՈԳԵՈՏԵՆՈձ (բիո․․․, գեո․․․ և հուն* xoivog – ընդհանուր), բնության ամենաբարդ համակարգերից մեկը։ Բ․ նյութերի և էներգիայի փոխանակությամբ կապված կենդանի և անկենդան բաղադրամասերի փոխադարձ պայմանավորված համալիր է։ Կենդանի բաղադրամասերից են ինքնասուն (ֆոտոսինթեզ կատարող կանաչ բույսերը), քեմոսինթեզող միկրոօրգանիզմները և տարասուն (կենդանիներ, սնկեր, բակտերիաներ, վիրուսներ) օրգանիզմները։ Անկենդան բաղադրամասերն են՝ մթնոլորտային մերձերկրյա շերտն իր գազային և ջերմային պաշարներով, արևի էներգիան, հողը, նրա ջրահանքային պաշարները։ P-ում կարևոր են կանաչ բույսերը (բարձրակարգ և ստորակարգ), որոնք արտադրում են առաջնային օրգ․ նյութեր։ Նշված նյութերը և նրանց էներգիան օգտագործում են իրենք բույսերը, ապա փոխանցում տարասուն օրգանիզմներին։ Կանաչ բույսերը ֆոտոսինթեզի շնորհիվ օդում պահպանում են թթվածնի և ածխաթթու գազի հաշվեկշիռը, իսկ տրանսպիրացիայի միջոցով մասնակցում ջրի շրջապտույտին։ Օրգանիզմների կամ նրանց մասերի մահացման հետևանքով կատարվում է հողի սննդային տարրերի (N, Р, К, Са և այլն) կենսածին միգրացիա և վերաբաշխում։ Բ–ում մեծ է հողային կենդանիների՝ սապրոֆագերի դերը, որոնք սնվում են մեռած բույսերի օրգ․ մնացորդներով և հողային միկրոօրգանիզմներով։ Р․ դինամիկական համակարգ է և անընդհատ փովւոխվում ու զարգանում է իր բաղադրամասերի ներքին հակասությունների շնորհիվ։ Բ–ի փոփոխությունները կարող են լինել կարճատև, որոնցով պայմանավորվում են բաղադրամասերի հեշտ վերադարձելի ռեակցիաները (եղանակային, սեզոնային), և խորը։ Վերջին դեպքում անդառնալիորեն փոխվում է Բ–ի կառուցվածքը, ընդհանուր նյութափոխանակությունը, և ի վերջո մեկ Բ․ փոխվում է մյուսով։ Ամբողջ երկրագնդի Բ–ի միագումարը կազմում է բիոգեոցենոտիկական ծածկույթ կամ կենսոչորտ․ P-ի կենսոլորտի ուսումնասիրությամբ զբաղվում է բիոցենոչո– q փան։ Ս․ Նարինյան
է։ Կենդանի բաղադրամասերից են ինք–
նասուն (ֆոտոսինթեզ կատարող կանաչ
բույսերը), քեմոսինթեզող միկրոօրգա–
նիզմները և տարասուն (կենդանիներ,
սնկեր, բակտերիաներ, վիրուսներ) օր–
գանիզմները։ Անկենդան բաղադրամա–
սերն են՝ մթնոլորտային մերձերկրյա
շերտն իր գազային և ջերմային պաշար–
ներով, արևի էներգիան, հողը, նրա ջրա–
հանքային պաշարները։ P-ում կարևոր են
կանաչ բույսերը (բարձրակարգ և ստորա–
կարգ), որոնք արտադրում են առաջնա–
յին օրգ․ նյութեր։ Նշված նյութերը և
նրանց էներգիան օգտագործում են իրենք
բույսերը, ապա փոխանցում տարասուն
օրգանիզմներին։ Կանաչ բույսերը ֆո–
տոսինթեզի շնորհիվ օդում պահպանում
են թթվածնի և ածխաթթու գազի հաշվե–
կշիռը, իսկ տրանսպիրացիայի միջոցով
մասնակցում ջրի շրջապտույտին։ Օրգա–
նիզմների կամ նրանց մասերի մահացման
հետևանքով կատարվում է հողի սննդա–
յին տարրերի (N, Р, К, Са և այլն) կեն–
սածին միգրացիա և վերաբաշխում։ Բ–ում
մեծ է հողային կենդանիների՝ սապրոֆա–
գերի դերը, որոնք սնվում են մեռած
բույսերի օրգ․ մնացորդներով և հողային
միկրոօրգանիզմներով։ Р․ դինամիկական
համակարգ է և անընդհատ փովւոխվում
ու զարգանում է իր բաղադրամասերի ներ–
քին հակասությունների շնորհիվ։ Բ–ի
փոփոխությունները կարող են լինել կար–
ճատև, որոնցով պայմանավորվում են
բաղադրամասերի հեշտ վերադարձելի
ռեակցիաները (եղանակային, սեզոնա–
յին), և խորը։ Վերջին դեպքում անդառ–
նալիորեն փոխվում է Բ–ի կառուցվածքը,
ընդհանուր նյութափոխանակությունը, և
ի վերջո մեկ Բ․ փոխվում է մյուսով։ Ամ–
բողջ երկրագնդի Բ–ի միագումարը կազ–
մում է բիոգեոցենոտիկական ծածկույթ
կամ կենսոչորտ․ P-ի կենսոլորտի ուսում–
նասիրությամբ զբաղվում է բիոցենոչո–
qփան։ Ս․ Նարինյան