«Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 2.djvu/265»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ խմբագրում Հաջորդ խմբագրում →

@@ Էջի կարգավիճակ / Էջի կարգավիճակ @@
-Սրբագրված
+Հաստատված
@@ Էջի մարմին (ներառվելու է). / Էջի մարմին (ներառվելու է). @@
@@ Տող 1. / Տող 1. @@
-Ա․ Ա․ Բայբուրտցյան միութենական ԳՀԼ։ Բ–ի գիտահետազոտական աշխատանքները վերաբերում են ձիերի մնդավի ու այլ մարմնահատվածների վիրաբուժական հիվանդությունների բուժման հարցերին։ Մշակել է գյուղատընտ․ կենդանիների սեռական գեղձերի ֆունկցիայի դադարեցման նոր մեթոդը, որը կիրառվում է ինչպես ՍՍՀՄ–ում, այնպես էլ արտասահմանյան երկրներում (ԱՄՆ, ճապոնիա, Հունգարիա ևն)։ Գ․ Կ․ Ափինյանի հետ միասին առաջարկել է հորթերին կաթնածծիչներով կերակրելու եղանակ, որի համար 1939-ին պարգեվատրվել է ՍՍՀՄ ժողովրդական տնտեսության նվաճումների ցուցահանդեսի ոսկյա մեծ մեդալով։ Եղել է Հայկական ՍՍՀ IV գումարման Գերագույն սովետի դեպուտատ և ՍՄԿԿ XXII համագումարի պատգամավոր։ Պարգևատրվել է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով։ Երկ․ Արու կենդանիների սեռական գեղձերի ֆունկցիայի դադարեցումը (կրտումը)։
+Բ-ի գիտահետազոտական աշխատանքները վերաբերում են ձիերի մնդավի ու այլ մարմնահատվածների վիրաբուժական հիվանդությունների բուժման հարցերին։ Մշակել է գյուղատնտ․ կենդանիների սեռական գեղձերի ֆունկցիայի դադարեցման նոր մեթոդը, որը կիրառվում է ինչպես ՍՍՀՄ-ում, այնպես էլ արտասահմանյան երկրներում (ԱՄՆ, ճապոնիա, Հունգարիա ևն)։ Գ․ Կ․ Ափինյանի հետ միասին առաջարկել է հորթերին կաթնածծիչներով կերակրելու եղանակ, որի համար 1939-ին պարգևատրվել է ՍՍՀՄ ժողովրդական տնտեսության նվաճումների ցուցահանդեսի ոսկյա մեծ մեդալով։ Եղել է Հայկական ՍՍՀ IV գումարման Գերագույն սովետի դեպուտատ և ՍՄԿԿ XXII համագումարի պատգամավոր։ Պարգևատրվել է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով։
+''Երկ''․ Արու կենդանիների սեռական գեղձերի ֆունկցիայի դադարեցումը (կրտումը)։
 '''ԲԱՅԴԱՇ''', մինչև 1973-ը գյուղ Հայկական ՍՍՀ Ղափանի շրջանում, այժմ ապաբնակեցված է։
-'''ԲԱՅԴԱՐԿԱ''', մակույկ ջրային սպորտի և տուրիզմի համար։ Թեթև է, նեղ, առանց թիակալների, կառավարումը՝ ոտքերի միջոցով պտտվող ղեկով։ Բ–ի հիմնակմախքը պատրաստում են փայտից, մետաղից կամ պլաստմասսայից և երեսպատում ջուր չթափանցող կտորով։ Տուրիստական Բ․ ունի 27–50 ''կգ'' քաշ, 180–350 ''կգ'' բեռնատարողություն։ Սպորտային Բ․ հանդարտ ջրերում կատարվող մրցարշավների, ինչպես նաև ջրային սլալոմի (լեռնային արագահոս գետերում բնական և արհեստական խոչընդոտների հաղթահարում) համար է։ Լինում է մեկտեղանոց, երկտեղանոց և չորստեղանոց։ Բայդարկային սպորտաձևը 1970-ական թթ․ տարածվել է նաև ՀՍՍՀ–ում։
+'''ԲԱՅԴԱՐԿԱ''', մակույկ ջրային սպորտի և տուրիզմի համար։ Թեթև է, նեղ, առանց թիակալների, կառավարումը՝ ոտքերի միջոցով պտտվող ղեկով։ Բ-ի հիմնակմախքը պատրաստում են փայտից, մետաղից կամ պլաստմասսայից և երեսպատում ջուր չթափանցող կտորով։ Տուրիստական Բ․ ունի 27–50 ''կգ'' քաշ, 180–350 ''կգ'' բեռնատարողություն։ Սպորտային Բ․ հանդարտ ջրերում կատարվող մրցարշավների, ինչպես նաև ջրային սլալոմի (լեռնային արագահոս գետերում բնական և արհեստական խոչընդոտների հաղթահարում) համար է։ Լինում է մեկտեղանոց, երկտեղանոց և չորստեղանոց։ Բայդարկային սպորտաձևը 1970-ական թթ․ տարածվել է նաև ՀՍՍՀ-ում։
 '''ԲԱՅԵՐ''' (Baeyer) Ադոլֆ ֆոն (31․ 10․ 1835, Բեռլին – 20․ 8․ 1917, Շտարնբերգ), գերմանացի քիմիկոս։ Աշակերտնլ է Ռ․ Վ․ Բունզենին և Ֆ․ Ա․ Կեկուլեին։ Ստրասբուրգի (1872) և Մյունխենի (1875) համալսարանների պրոֆեսոր։ Սինթեզել է ինդիգոն (1870) և պարզել նրա կառուցվածքը (1878–83)։ Հայտնաբերել է ֆթալանհիդրիդի հետ ֆենոլների կոնդենսման ռեակցիան (1871)։ Ուսումնասիրություններ է կատարել պիրոլային և պիրիդինային հիմքերի, ացետիլենային միացությունների, թերպենների, նիտրոզոմիացությունների, արսենօրգանական միացությունների բնագավառներում։ 1885-ին առաջարկել է վարկած, որը բացատրում է ածխածնի ցիկլային միացությունների հարաբերական կայունության կախումը ցիկլի մեծությունից, ինչպես նաև չհագեցած միացությունների հատկությունները։ Օրգ․ ներկերի և հիդրոարոմատիկ միացությունների հետազոտությունների համար արժանացել է նոբելյան մրցանակի (1905)։
+{{Աջաթև|''Ս. Առաքելյան''}}
+'''ԲԱՅԹԱՐ''', գյուղ Հայկական ՍՍՀ Ամասիայի շրջանում, Ախուրյան գետի ձախ Բայթար ափին, շրջկենտրոնից 9 ''կմ'' հյուսիարևելք։ Միավորված է Բանդիվանի սովետական տնտեսության հետ։ Ունի տարրական դպրոց, գրադարան։ Հին բնակավայր է։ Ներկայիս բնակիչների մի մասը ներգաղթել է Կարսից, 1918–20-ին։
+'''ԲԱՅԹՈՒՆԻ''' Գրիգոր Իվանի (26․ 5․ 1889, Մերզիֆոն, Սվազի վիլայեթ 1937), հեղափոխական, կուսակցական աշխատող։ ՍՄԿԿ անդամ 1918-ից։ 1909-ին ընտանիքով տեղափոխվել է Ռուսաստան։ 1914-ին ավարտել է Գրենոբլի համալսարանը (Ֆրանսիա), 1918–20-ին Անդրկովկասում և Հյուսիսային Կովկասում հեղափոխական գործունեություն է վարել զինվորների շրջանում։ Բ․ եղել է Կարսի զինված ապստամբության (1920-ի մայիսի 10) ղեկավարներից։ 1920–21-ին եղել է ՌԿ(բ)Կ Կուբան Սևծովյան մարզկոմի հայկ․ բաժանմունքի քարտուղար։ 1922–37-ին ղեկավար աշխատանք է վարել Անդրկովկասի և Հյուսիսային Կովկասի կուսակցական և սովետական մարմիններում։
-'''ԲԱՅԹԱՐ''', գյուղ Հայկական ՍՍՀ Ամասիայի շրջանում, Ախուրյան գետի ձախ Բայթար ափին, շրջկենտրոնից 9 կմ հյուսիարեվելք։ Միավորված է Բանդիվանի սովետական տնտեսության հետ։ Ունի տարրական դպրոց, գրադարան։ Հին բնակավայր է։ Ներկայիս բնակիչների մի մասը ներգաղթել է Կարսից, 1918–20-ին։
+{{Աջաթև|''Ռ. Ղազանչյան''}}
-'''ԲԱՅԹՈՒՆԻ''' Գրիգոր Իվանի (26․ 5․ 1889, Մերզիֆոն, Սվազի վիլայեթ 1937), հեղափոխական, կուսակցական աշխատող։ ՍՄԿԿ անդամ 1918-ից։ 1909-ին ընտանիքով տեղափոխվել է Ռուսաստան։ 1914-ին ավարտել է Գրենոբլի համալսարանը (Ֆրանսիա), 1918–20-ին Անդրկովկասում և Հյուսիսային Կովկասում հեղափոխական գործունեություն է վարել զինվորների շրջանում։ Բ․ եղել է Կարսի զինված ապստամբության (1920-ի մայիսի 10) ղեկավարներից։ 1920–21-ին եղել է ՌԿ(բ)Կ ԿուբանՍևծովյան մարզկոմի հայկ․ բաժանմունքի քարտուղար։ 1922–37-ին ղեկավար աշխատանք է վարել Անդրկովկասի և Հյուսիսային Կովկասի կուսակցական և սովետական մարմիններում։
-'''ԲԱՅԼԱԿԱՆ''', միջնադարյան քաղաք ''Առանում'', Կուր և Երասխ գետերի միախառնման մոտակայքում (այժմ՝ Օրենկալա քաղաքատեղի)։ Արաբ, և պարսկ․ աղբյուրների համաձայն, Բ․ հիմնադրել է Սասանյան թագավոր Կավատ I (իշխել է 489–531)։ Բ–ի և Փայտակարան քաղաքի նույնացումը հավաստի չէ, որովհետև աղբյուրներում Փայտակարանը մատնանշված է Երասխից հարավարևելք։ Արաբ․ տիրապետության ժամանակ Բ․ եղել է առևտրի և արհեստագործության կենտրոն, որտեղ վերաբնակվել էին պարսիկներ , արաբներ, հրեաներ։ Արցախի տեր Առանշահիկների քաղաքական վերելքի ժամանակաշրջանում (IX դ․ 1-ին կես) Բ․, համանուն գավառով հանդերձ, մտել է Դիզակի իշխանության մեջ։ X դ․ Բ․ նվաճեցին Գանձակի քուրդ ամիրաները՝ Շադդադյանները։ Ենթարկվելով սելջուկների ասպատակություններին՝ Բ․ անկում է ապրել։ Վերջնականապես կործանվել է թաթարմոնղոլական արշավանքների հետևանքով, 1221-ին։
+'''ԲԱՅԼԱԿԱՆ''', միջնադարյան քաղաք ''Առանում'', Կուր և Երասխ գետերի միախառնման մոտակայքում (այժմ՝ Օրենկալա քաղաքատեղի)։ Արաբ. և պարսկ․ աղբյուրների համաձայն, Բ․ հիմնադրել է Սասանյան թագավոր Կավատ I (իշխել է 489–531)։ Բ–ի և Փայտակարան քաղաքի նույնացումը հավաստի չէ, որովհետև աղբյուրներում Փայտակարանը մատնանշված է Երասխից հարավարևելք։ Արաբ․ տիրապետության ժամանակ Բ․ եղել է առևտրի և արհեստագործության կենտրոն, որտեղ վերաբնակվել էին պարսիկներ, արաբներ, հրեաներ։ Արցախի տեր Առանշահիկների քաղաքական վերելքի ժամանակաշրջանում (IX դ․ 1-ին կես) Բ․, համանուն գավառով հանդերձ, մտել է Դիզակի իշխանության մեջ։ X դ․ Բ․ նվաճեցին Գանձակի քուրդ ամիրաները՝ Շադդադյանները։ Ենթարկվելով սելջուկների ասպատակություններին՝ Բ․ անկում է ապրել։ Վերջնականապես կործանվել է թաթարմոնղոլական արշավանքների հետևանքով, 1221-ին։
 ''Գրկ''․ Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Ե․, 1961։ Ուլուբաբյան Բ․, Պատմա–աշխարհագրական ճըշգըրտումներ, «ՐԵՀ», 1971, № 1։ И б н-а л-
-Փаких, [Книга о странах], Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, 1902, в․ 31; И б н-Х ордадбех, նույն տեղում, 1903, в․ 32; Я к у б и и, История, Баку, 1927; Из Тарих-ал-Камиль И б н-а л- А с и р а, Баку, 1940․
+Փаких, [Книга о странах], Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, 1902, в․ 31; И б н-Х ордадбех, նույն տեղում, 1903, в․ 32; Я к у б и и, История, Баку, 1927; Из Тарих-ал-Камиль И б н-а л- А с и р а, Баку, 1940․ {{Աջաթև''|Բ. Ուլուբաբյան''}}
-'''ԲԱՅԿԱԼ''', լիճ Արևելյան Սիբիրի հարավում։ Մակերեսը 31,5 հզ․ ''կմ''<sup>2</sup> է, երկարությունը՝ 636 կմ, միջին լայնությունը՝ 48 ''կմ'', առավելագույնը՝ 79,4 ''կմ'', ջրհավաք ավազանը՝ 557 հզ․ ''կմ''<sup>2</sup>, ջրի ծավալը՝ 23 հզ․ ''կմ''<sup>3</sup>, բացարձակ բարձրությունը՝ 456 ''մ'', միջին խորությունը 730 ''մ'' է, առավելագույնը՝ 1620 ''մ'': Երկրագնդի ամենախոր լիճն է։ Բ–ում է կուտակված աշխարհի մակերեսային անուշահամ ջրերի ողջ պաշարի 1 /5-ը և ՄՍՀՄ պաշարի 80%–ը։ Ընդունում է 336 գետ (Սելենգա, Բարգուզին, Վերին Անգարա, Տուրկա, Սնեժնայա ևն), արտահոսում է միայն Անգարան։ Բ–ի տեկտոնական իջվածքի առաջանալն ու ջրով լցվելը վերագրում են պալեոգենի վերջին և ստորին նեոգենին (մոտ 25 մլն տարի)։ Տեկտոնական շարժումները շարունակվում են նաև ներկայումս։ Ափագիծը (մոտ 2100 ''կմ'') քիչ է կտրտված, նշանավոր են Բարգուզինի, Չիվիրկուի, Պրովալի ծոցերը, Այայա, Ֆրոլիխա խորշերը և Սվյատոյ նոս թերակղզին։ Բ–ի 27 կղզիներից 22-ը մշտական են․ 5-ը՝ պարբերաբար ընկըղմվող։ Ամենամեծ կղզին Օլխոնն է (մոտ 730 ''կմ''<sup>2</sup>)։ Լճի ամենաբարձր մակարդակը լինում է օգոստոս–սեպտեմբերին, ամենացածրը՝ մարտ–ապրիլին, միջին տարեկան տատանումը 0,8 ''մ'' է, դարավորը՝ մոտ 3 ''մ''։ Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին մոտ –19°C է, օգոստոսին՝ մոտ 11°С։ Զրի ջերմաստիճանը օգոստոսին 9-ից 12°С է, ափերի մոտ՝ երբեմն 20°С։ Սառցակալվում է հունվարին (70–115 ''սմ''), բացվում՝ մայիսին։ Տարեկան տեղումները միջին և հս․ մասերում 200–350 ''մմ'' են, հվ–ում՝ 500–900 ''մմ''։ Բ–ին բնորոշ են «լեռնային», սարմա, շելոնիկ, կուլտուկ և այլ քամիները, որոնք աշնանն ու ձմռան սկզբին հասնում են 30–40 ''մ''/''վրկ'' արագության և լճի մակերևույթին առաջացնում 1–3, երբեմն՝ 4–5 ''մ'' բարձրության ալիքներ։ Ջուրը թափանցիկ է (մինչև 40 ''մ''), քիչ հանքայնացված, հարուստ՝ թթվածնով։ Բ–ում կան 600 տեսակ բույս և ավելի քան 1200 տեսակ կենդանի, որոնց 75%-ը էնդեմիկ է։ Կա ձկների 50 տեսակ, կաթնասուններից՝ փոկ։ Բ–ի շրջակայքում զարգացած է լեռնահանքային, ցելյուլոզի֊թղթի,
+'''ԲԱՅԿԱԼ''', լիճ Արևելյան Սիբիրի հարավում։ Մակերեսը 31,5 հզ․ ''կմ''<sup>2</sup> է, երկարությունը՝ 636 կմ, միջին լայնությունը՝ 48 ''կմ'', առավելագույնը՝ 79,4 ''կմ'', ջրհավաք ավազանը՝ 557 հզ․ ''կմ''<sup>2</sup>, ջրի ծավալը՝ 23 հզ․ ''կմ''<sup>3</sup>, բացարձակ բարձրությունը՝ 456 ''մ'', միջին խորությունը 730 ''մ'' է, առավելագույնը՝ 1620 ''մ'': Երկրագնդի ամենախոր լիճն է։ Բ-ում է կուտակված աշխարհի մակերեսային անուշահամ ջրերի ողջ պաշարի 1/5-ը և ՄՍՀՄ պաշարի 80%-ը։ Ընդունում է 336 գետ (Սելենգա, Բարգուզին, Վերին Անգարա, Տուրկա, Սնեժնայա ևն), արտահոսում է միայն Անգարան։ Բ–ի տեկտոնական իջվածքի առաջանալն ու ջրով լցվելը վերագրում են պալեոգենի վերջին և ստորին նեոգենին (մոտ 25 մլն տարի)։ Տեկտոնական շարժումները շարունակվում են նաև ներկայումս։ Ափագիծը (մոտ 2100 ''կմ'') քիչ է կտրտված, նշանավոր են Բարգուզինի, Չիվիրկուի, Պրովալի ծոցերը, Այայա, Ֆրոլիխա խորշերը և Սվյատոյ նոս թերակղզին։ Բ-ի 27 կղզիներից 22-ը մշտական են․ 5-ը՝ պարբերաբար ընկղմվող։ Ամենամեծ կղզին Օլխոնն է (մոտ 730 ''կմ''<sup>2</sup>)։ Լճի ամենաբարձր մակարդակը լինում է օգոստոս–սեպտեմբերին, ամենացածրը՝ մարտ–ապրիլին, միջին տարեկան տատանումը 0,8 ''մ'' է, դարավորը՝ մոտ 3 ''մ''։ Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին մոտ –19°C է, օգոստոսին՝ մոտ 11°С։ Զրի ջերմաստիճանը օգոստոսին 9-ից 12°С է, ափերի մոտ՝ երբեմն 20°С։ Սառցակալվում է հունվարին (70–115 ''սմ''), բացվում՝ մայիսին։ Տարեկան տեղումները միջին և հս․ մասերում 200–350 ''մմ'' են, հվ–ում՝ 500–900 ''մմ''։ Բ–ին բնորոշ են «լեռնային», սարմա, շելոնիկ, կուլտուկ և այլ քամիները, որոնք աշնանն ու ձմռան սկզբին հասնում են 30–40 ''մ''/''վրկ'' արագության և լճի մակերևույթին առաջացնում 1–3, երբեմն՝ 4–5 ''մ'' բարձրության ալիքներ։ Ջուրը թափանցիկ է (մինչև 40 ''մ''), քիչ հանքայնացված, հարուստ՝ թթվածնով։ Բ-ում կան 600 տեսակ բույս և ավելի քան 1200 տեսակ կենդանի, որոնց 75%-ը էնդեմիկ է։ Կա ձկների 50 տեսակ, կաթնասուններից՝ փոկ։ Բ-ի շրջակայքում զարգացած է լեռնահանքային, ցելյուլոզի-թղթի,