«Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 12.djvu/38»–ի խմբագրումների տարբերություն

կուսակցությունների փաստաթղթերում, մարքսիստ գիտնականների աշխատու թյուններում։ Տ․ о-ի օգտագործումն իրա կանացվում է կոմունիստական ու բանվո րական կուսակցությունների, սոցիալիստ, պետությունների տնտ․ քաղաքականու թյան միջոցով։ Վ․ Ներկարարյան

ՏՆՏԵՍՅԱՆ Եղիա [29․3( 10․4)․1834, Կ․ Պոլիս –23․4(5․5)․1881, Կ․ Պոլիս], հայ երաժիշտ–տեսաբան, մանկավարժ, տպագրիչ։ Նախնական ընդհանուր և երաժշտ․ պատ րաստությունը ձեռք է բերել ծննդավայրի Միջագյուղ թաղի դպրոցում։ 1848-ից որ պես աշակերտ–տպագրիչ աշխատել է «Արապյան» տպարանում, հետագայում Հ․ Մյուհենտիսյանի ղեկավարությամբ կատարելագործել է արհեստը, մասնա գիտացել նաև հայկ․ և եվրոպ․ նոտատպու թյան գործում։ Տարվելով ազգ․–ազատա գրական գաղափարներով՝ անդամակցել է «Անձնվեր ընկերությանը», որի հանձ նարարությամբ 1862-ից որպես ուսուցիչ աշխատել է Հաճնում, դասախոսություն– ներով մասնակցել «Քնար հայկական» ընկերության լուսավորական միջոցառում ներին։ Երուսաղեմում և էջմիածնում ուսումնասիրել է երգվող շարականները և դրանց խազագրությունը։ 1864-ին Կ․ Պոլ– սում հրատարակել է «Բովանդակություն նվագաց Հայաստանյայցս ս․ եկեղեցվո» «տետրը», ուր եվրոպ․ հեղինակների (6ո․ Շրյոդեր, Շ․ Վիլլոտո, Հ․ Պետերման) հրապարակումներից հետո առաջին ան գամ խորագիտակ կերպով ներկայացրել է շարականների սկսվածքները (ձայ նեղանակների լադելեէջային խտաց ված բանաձևերը) և հատընտիր շարա կաններ։ Այդ աշխատությունն ունի պատմատեսական կարևոր արժեք։ 1867-ին Երուսաղեմում աշխատել է որպես ժառանգավորաց վարժարանի ուսուցիչ և տպա րանի տնօրեն։ 1872-ին Կ․ Պոլսում ձեռք է սեսել սեւեանլան սալալւան, ասլազրել Գ․ Սրվանձտյանի «Գրոց ու բրոց» (1874), «Մանանա» (1876) և «Թորոս աղբար» (մաս 1, 1879), Հ․ Պարոնյանի «Ազգային ջոջեր» գործերը ևն։ Տ․ եռանդուն կերպով մասնակցել է ազգ․ հոգևոր երաժշտու թյունը վերաձայնագրելու, կարգավորե լու և հետագա խեղաթյուրումներից զերծ պահելու, ինչպես և ժողովրդին երաժշտա–ւ կանորեն լուսավորելու ․ նպատակներով Կ․ Պոլսում կատարվող աշխատանքներին։ 1860–70-ական թթ․ մամուլում («ժամա նակ», «Մեղու», «Մասիս», «Միոն» ևն) պարբերաբար հանդես է եկել այդ խնդիր ներին նվիրված հոդվածներով, 1874-ին դրանք վերահրատարակել «Նկարագիր երգոց Հայաստանյայցս ս․ եկեղեցվո․․․» գրքով, որն ամփոփում է հայ տեսական երաժշտագիտության • մինչկոմիտասյան շրջանի կարևորագույն նվաճումները։ Դեռևս 1860-ին, Գ․ Երանյանի հետ հա մատեղ ձեռնարկել էր բանավոր ավանդ– մամբ պահպանված բոլոր շարականների հայկ․ նոտաներով գրառումը և վերածու մը եվրոպ․ նոտագրության (գրառել են Շարակնոցի 2/5 մասը, որը չի պահպան վել)։ 1869–71-ին գրի է առել Շարակնոցն ամբողջությամբ (հայկ․ նոտաներով, ար ժանացել է մասնագիտական հանձնաժո ղովի լիակատար հավանությանը), կազ– Ե․ Տնաեսյան մել հայկ․ նոտագրության համառոտ ձեռ նարկ՝ «Տարերք երաժշտության» (տպա գրվել են Կ․ Պոլսում, 1934-ին և 1933-ին, որդու՝ Լևոն Տ–ի ջանքերով)։ 1879-ին երաժըշտա–լուսավորական նպատակներով հրատարակել է երգերի «Նուագք Հայկականք» պարբերականը։ Տ․ 1880-ական թթ․ Արմ․ Հայաստանում ծավալված համիդյան ռեակցիայի առաջին զոհերից Էր։ «Նոր երգարան հայոց» ժողովածուի կազ մումը և տպագրումը (բովանդակում Էր ազատագրական ոտանավորներ, նաև «մեր ռուսական Հայաստանի եղբարց եր գերը», օրինակ, Մ․ Նալբանդյանի «Ազա տությունը», ինչպես և ֆրանս․ «Մարսել յեզը») առիթ են դարձել նրա ձերբակալու թյան և մահվան։ Տ–ի բազմակողմանի գործունեությունը նշանակալից հետք է թողել հատկապես հայ երաժշտության տեսության, մասամբ՝ նաև պատմության ուսումնասիրության բնագավառում։ Նրա շոշափած բազմա բնույթ խնդիրներից և կռահումներից առա վել կարևոր են հոգևոր երաժշտության մոնոդիկ Էհւթյան (տես Մոնոդիա) ըն կալումն ու հետազոտումը՝ կապված այդ երաժշտության հնչյունաշարի տեմպերա– ցիայի առանձնահատկությունների և հայկ․ ձայնեղանակային համակարգի (տես Ութ ձայն) ամբողջականության հետ, խազա գրության ռիթմամեարական էական դրույթների լուսաբանումը խոսքի և մեղեդու փոխադարձ կապի պայմաններում ևն։ Տ–ի թե՝ գիտահետազոտական, թե՝ գործնական ձեռնարկումներն ուղղված էին ազգ․ երաժշտության ինքնուրույնու թյան և ինքնատիպության հաստատմանն ու պահպանմանը։ Գրկ․ Հիսարլյան Ա․, Պատմություն հայ ձայնագրության․․․, ԿՊ, 1914։ Աtթ ա– յ ա ն Ռ․, Հայկական խազային նոտագրու թյունը, Ե․, 1959։ Тагмизян Н․, Теория музыки в Древней Армении, Е․, 1977․ Ռ․ Աթայան

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԴԻՎԵՐՍԻՖԻԿԱ8ԻԱ (ուշ լատ․ diversificatio – փոփոխություն, բազմազանություն, < լատ․ diversus – տարբեր և facio – անել), ձեռնարկու թյունների ու միավորումների գործունեու թյան օբյեկտների, արտադրանքի անվա նացանկի ընդլայնում։ Որակապես նոր երևույթ է զարգացած կապիտ* երկրների էկոնոմիկայում, սկսել է զարգանալ 1950-ական թթ․ կեսերից։ Կապված է կա պիտ, ձեռնարկությունների կուտակում ները ոչ միայն հիմնական արտադրանքի թողարկումն ավելացնելու կամ արտա դրության որևէ ւիուլի վրա վերահսկողու թյուն սահմանելու, այլև արտադրանքի նոր տեսակների արտադրություն կազմա կերպելու, տնտեսության նոր ճյուղեր ու ոլորտներ ներթափանցելու նպատակով դրանք օգտագործելու հետ։ Բազմատե սակ ապրանքների արտադրության մեջ կապիտալի ներդրումները հնարավորու թյուն են տալիս որոշ ապրանքների ար տադրությունից ստացվող եկամուտների ավելացման հաշվին փոխհատուցել շա հույթի կրճատումն ու վնասները, որ առա ջանում են այլ ապրանքների գերարտա դրության հետևանքով։ Որոշ չափով թու լացնելով գերարտադրության ճգնաժամերի ազդեցությունը՝ Տ․ դ․, սակայն, չի դառնում դրանց կանխման միջոց։ Տ․ դ–ի հետևանքով մոնոպոլիստ, միավորումնե րը վերածվում են տարբեր ձեռնարկու թյուններ, կոմբինատներ, ֆիրմաներ ընդգրկոդ բազմակողմանի բարդ համալիր ների, որոնք երբեմն միայն շատ հեռավոր կապ ունեն իրենց գործունեության սկըզբնական ձևի հետ։ Տ․ դ․ իրականացվում է կապիտալի համակենտրոնացման ու կենտրոնացման հիման վրա։ Առաջին դեպքում, թողարկվող արտադրանքի ան վանացանկի ընդլայնումը և ներթափան ցումն արտադրության այլ ճյուղեր կատար վում է սեփական կուտակումների, իսկ երկրորդ դեպքում՝ այլ ճյուղերում ու ար տադրություններում ներդրված կապիտալ ների միաձուլման, կլանման հաշվին։ 60-ական թթ-ից դիվերսիֆիկացման պրո ցեսը դուրս է եկել արդյունաբերության շրջանակներից՝ ընդգրկելով նաև ծառա յությունների ոլորտը, մեծածախ ու ման րածախ առևտուրը ևն։

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ՍԻՍՏԵՄ, ոչ սոցիա լիստ․ աշխարհի երկրների ազգ․ տնտե սությունների միջազգային տնտ․ փոխա դարձ կապերի ու հարաբերությունների ամբողջություն։ Հիմքում արտադրամիջոց ների մասնավոր սեփականության տիրա պետությունն է, բաշխման ու փոխանակու թյան բուրժ․ հարաբերությունները։ Տ․ ե․ կ․ ս–ի ձևավորման պրոցեսն սկսվել է XVI դ․, ընթացել երկու հիմնական ուղղու թյամբ՝ խորությամբ, այսինքն առանձին երկրներում կապիտ․ արտադրության աճով, և լայնությամբ, երբ մի խումբ կա պիտ․ պետություններ գաղութացրին կամ կիսագաղութային կախվածության մեջ դրեցին նորանոր երկրներ ու տերիտորիա ներ։ Այն վերջնականապես կազմավոր վել է իմւցերիաչիզմի փուլում, երբ ավարտվեց իմպեր․ տերությունների միջև աշխարհի տերիտորիալ բաժանումը, կա պիտալիզմի հիմնական կենտրոններում զարգացավ խոշոր մեքենական արտադրու թյունը, խորացավ աշխատանքի միջազ գային բաժանումն ու ընդլայնվեց համաշ խարհային կապիւռաւիսաական շուկան, ւքեծ չափեր ընդունեց կապիաաչի արտա հանումը, ազատ մրցակցության դարաշըրփոխարինվեց մոնոպոլիաների տի րապետությամբ։ Այդպիսով, Տ․ հ․ կ․ ս․ վերածվեց մի խումբ բարձր զարգացած կապիտ․ տերությունների կողմից տնտե սապես հետամնաց և առաջինների ագրարայինհումքային կցորդ հանդիսացող երկրների ֆինանս, ենթարկման ու շահա գործման համաշխարհային սիստեմի։