«Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 12.djvu/80»–ի խմբագրումների տարբերություն

չ հոդվածների առանձնացում, մանր․ կետադրական
 
Էջի կարգավիճակԷջի կարգավիճակ
-
Չսրբագրված
+
Սրբագրված
Էջի մարմին (ներառվելու է).Էջի մարմին (ներառվելու է).
Տող 1. Տող 1.
ՏՐԱՆՍԻԼՎԱՆԻԱ (Transilvania), պատմ․ մարզ Ռումինիայի հսում։ Տ–ի տարած– Օում մարղուրնա Աուփւաէւ հնագույէւ հեաքեբը հին քարի դարի ժամանակաշրջանից են։ Մ․ թ․ ա․ I հազարամյակի 2-րդ կեսից Տ–ում բնակվել են գետադակերի թրակիական ցեղեր, որոնք մ․ թ․ ա․ IV– II դդ․ միավորվել են ցեղային միությունների մեջ։ Մ․ թ․ ա․ III դ․ Տ․ ներթավուանցել են կելտերը։ Մ․ թ․ ա․ I դ․ ձևավորվել է դակերի վաղ ստրկատիրական պետություն։ Մ․ թ․ II դ․ սկզբից մինչև 271-ը Տ–ի -տարածքը ենթարկվել է Հռոմին, մտել Հռոմ․ Դակիա պրովինցիայի կազմի մեջ։ III –VI դդ․ Տ–ի տարածքով անցել են գոթերը, հոները, գեպիդները, ավարները։ VI–VII դդ․ Տ–ի տարածքում բնակություն են հաստատել սլավոնները, IX դ․ վերջին առանձնացել է Հռոմանականացված բնակչությունը՝ վլախները (վոլոխներ)։ X դ․ Տ–ում նստակեցության են անցել հունգ․ ցեղերի մի մասը։ XI –XII դդ․ Տ․ անցել է Հունգարիայի թագավորների, հետագայում՝ այդտեղ հաստատված հունգար–սեկեների (սեկլերներ, հունգարների ազգագրական խումբ) և սաքսերի տիրապետության տակ, Տ–ում սկսվել է ֆեոդալականացման ընթացքը։ 1241-ին Տ․ ենթարկվել է մոնղոլների հարձակմանը։ XII դ․–XVI դ․ սկզբին Տ–ում իշխանությունը գտնվել է վոյեվոդների (սովորաբար՝ հունգար խոշոր հողատեր) ձեռքին։ XIII դ․ կեսին առաջացել են քաղաքներ, XIV դ․՝ արհեստավորների կազմակերպություններ։ XV–XVI դդ․ տեղի են ունեցել հակաֆեոդալ․ ելույթներ (գյուղացիական ապստամբություն 1437–38-ին, Դոժա Դյորդի ապստամբությունը 1514-ին)։ XVII դ․ եղել է Հաբսբուրգների և Օսմանյան կայսրության պայքարի առարկա, կարևոր դեր է խաղացել Հաբսբուրգների դեմ հունգ․ թագավորության պայքարում։ Ավստրո–Հունգարիայի միապետության ստեղծումից (1867) հետո Տ․ հունգ․ թագավորության կազմի մեջ էր։ 1881-ին․ ստեղծվել է Տ–ի ռում․ ազգ․ կուսակցությունը, որը պահանջում էր Տ–ի ինքնավարություն և ռումինացիների ազգ․ իրավահավասարություն։ Ավստրո–Հունգարիայի տրոհումից հետո, 1918-ի նոյեմբ․ 18 (դեկտ․ 1)-ին Ալբա Ցուլիայում կայացած ժող․ ժողովը արտահայտվեց Տ․ Ռումինիայի հետ միավորելու օգտին։ 1920-ի Տրիանոնի հաշտության պայմանագրով Տ․ տրվեց Ռումինիային։ 1940-ին Տ–ի հս․ մասը միացվեց Հունգարիային։ 1944-ի հոկտեմբերին սովետական բանակը և ռում․ զորքերը Տ․ ազատագրեցին ֆաշիստ, զորքերից։ Փարիզի հաշտության պայմանագրեր 1947- ով վերականգնվեց ռումինա–հունգ․ սահմանը՝ 1938-ի հունվ․ 1-ի դրությամբ։ Հս․ Տ․ վերադարձվեց Ռումինիային։ Հայերը Տրանսիլվանիայում։ Տ–ի հայկ․ գաղթավայրը հիշատակվում է դեռևս X–XI դդ․։ XIY դ․ հայկ․ համայնքներն ունեցել են եկեղեց․ կազմակերպություններ։ Ղրիմի թուրք, զավթումից (1475) հետդ, տեղի հայերի մի մասը գաղթել է Տ․։ 1497-ին, երբ Լեհաստանի թագավորության Ալբերտը արշավել է Սուչավա, մեծ թվով^ հայեր այնտեղից հեռացել են Տ․։ 1551-ին, խուսափելով Իշխան Շտեֆան Ռարեշի հալածանքներից, Մոլդովայի հայերի մի մասը Նույնպես ապաստանել է Տ–ում։ XVII ղ․ կեսին զգալի թվով հայեր Տ–ից փոխադրվել են Դալիցիա։ 1672-ին հարկային ճնշման և եհ–թուրք․ պատերազմների հետևանքով շուրջ 10 հզ․ հայեր (3 հզ․ ընտանիք) Մոլդովայից գաղթել են Տ․, Աուցաֆի Միքայել Ա և Ապաֆի Մի– քայեչ Բ իշխանների օրոք օգտվել առևտր․ արտոնություններից, նպաստել երկրի բարգավաճմանը։ XVI դ․ վերջին և XVII դ․ I քառորդին Տ–ի ավստ․ իշխողները քանի– ցըս փորձել են բռնությամբ կաթոլիկաց նել տեղի հայերին, սակայն հանդիպել են լուրջ դիմադրության։ XVIII դ․ սկզբին հայկ․ խոշոր համայնքներ են ունեցել Գեռչա, Եղիսաբեթուպուիս, Տէուրշով, Սեպվիզ քաղաքները։ Համեմատաբար հայկ․ փոքր համայնքներ են եղել նաև Բիստրիցայում (մինչև 1712-ը), Օդորհեյում, Գանտայում, Ալբա Ցուլիայում, Պետելեում, Դուրգեն Սենտ Իվրեում,Սաս Սեբեշում, այլ քաղաքներում ու ավաններում։ Նրանք ունեցել են տեղականք նավարկություն, կառուցել եկեղեցիներ և մամուռներ։ XVIII դ․ Տ–ի հայերի թիվը հասել է շուրջ 15–20 հզ–ի։ Զբաղվել են արհեստներով, անասնաբուծությամբ, առևտրով՝ կարևոր դեր խաղալով երկրի տնտ․ կյանքում։ Տ–ի հայ վաճառականները առևտր․ կապեր են ունեցել Կ․ Պոլսի, Գերմանիայի, Իտալիայի, Դանիայի, Ֆրանսիայի, Անգլիայի հետ։tXVIII դ․ կեսին արտահանել են տարեկան 40 հզ․ խոշոր եղջերավոր անասուն։ Հայ վաճառականներից շատերը գնել են կալվածներ, ստացել ազնվական տիտղոսներ։ Հայ կալվածատերերի կարևոր կենտրոն է դարձել Բանատի Տորոնտալ գավառը։ Տ–ի հայերն աչքի են ընկել նաև արհեստագործության բնագավառում (հռչակված էին կաշեգործները, մուշտակագործները, կոշկակարները, ոսկերիչները ևն)։ Նահանգի տնտ․ կյանքն աշխուժացնելու նպատակով՝ Բանատի իշխանությունները XVIII դ․ կեսից հրավիրել են հայ կաշե գործ վարպետների, և Տիմիշոարայում հիմնվել է կաշեգործ, ձեռնարկություն։ Գեռլան և Ելիսաբեթուպոլիսը 1726-ի և 1733-ի կայսերական հրովարտակներով ստացել են առանձնաշնորհումներ և ներ քին ինքնավարության իրավունք, 1786-ին դասվել ազատ թագավորական քաղաքնե րի շարքը, արտոնվել երկուական պատ գամավորներով ներկայացվելու երկրի ավագաժողովներում։ Տ–ի հայերը երկար ժամանակ պայքարել են ազգ․ ինքնու թյունը կորցնելու վտանգի դեմ։ 1801-ին Գեռլայի հայ վաճառականներին արգել վել է հայերեն վարել ժողովները, 1805-ին Եղիսաբեթուպոլսի քաղաքային վարչությունը զրկվել է հայ․ արձանագրություններ կազմելու իրավունքից, այնուհետև տեղի հայկ․ դպրոցներում դադարեցվել է հայերենի ուսուցումը։ Տ–ի հայերնակ տիվորեն մասնակցել են 1848–49-ի հեղափոխությանը, որին տվել են նշանավոր զորահրամանատարներ [գեն․ էրնե Կիշ, գնդապետ Վիլմոշ Լազար, գեն․ Հովհաննես (Ցանոշ) Ցեց, Դիոնիսիոս Լուկաչ]։ Հեղափոխության նշանավոր գործիչներից է եղել Իշտվան Գորովեն։ XIX դ․ կեսից նախկին նշանակությունը կորցրել է Եղիսաբեթուպոլիսը։ XX դ սկզբին հա/ե– րը ցրված էին Տ–ի շուրջ 200 բնակավայ րերում, որը հայկ․ կենտրոնների տնտ․ կյանքի թուլացման և հարևան քաղաքների վերելքի արդյունք էր։ Տ–ի հայաշատ կենտրոններում ձևավորվել է նաև հայ մտավորականների (բժիշկներ, իրավաբաններ, հոգևորականներ ևն) խավը։ Հայ գրչության կարևոր կենտրոններ են եղել Վաշարհեյը (Տըրգու Մուրեշ), Ջուրջովը, Եղիսաբեթուպոլիսը, Գեռլան, Բրաշովը, Կլուժը։ XVIII դ․ թարգմ․ հարուստ* գրականություն են ստեղծել Թեոդորոս Մեդիաշցին, Բարսեղ Լասլոֆյանը, Վարդան Ագոնցը։ Տ–ի հայ գաղթավայրերի պատմությամբ են զբաղվել Սիմեոն Թորոսյանը, Խ․ Լուկաչին, Ի>․ Սոնգոտյանը, Ավետիք Լուկաչը, Դյուլա Մերզան, Գ․ Գովրիկյանը, Վ․ Ըստկարյանը, Ավետիք Ֆկիքսը, Դ․ Կորբուչին, Ե․ Հովհաննիսյանը և ուրիշներ։ Տ–ի հայերի մշակութային կյանքում նշանակալից է եղել <Արմենիա> հայագիտ․ ամսագրի դերը։ Հայտնի գրող, բառարանագիր, մանկավարժ և հասարակական գործիչ էր Զ․ Կապրուշյանը։ Նշանավոր մտավորականներ, պետ․ և հասարակական գործիչներ են տվել հայկ․ Լուկաչ և Կարաչոնի գերդաստանները։ Հայտնի թատերագիրներ էին Լ․ Գորովեն և Գ․ Չիկին (Չիքիյան,
տերիաֆագեր, կախված բակտերիայի4
քրոմոսոմում իրենց տեղադրությունից,
ունակ են տեղափոխել բակտերիայի
ԴՆԹ–ի միայն որոշակի զեներ (սահմա
նափակ կամ առանձնահատուկ Տ․)։ Տե
ղափոխված գենետիկական նյութը կարող
է մնալ ֆազի ԴՆԹ–ի կազմում կամ անց
նել այլ բջիջ և հետագայում քայքայվել
կամ մտնել ընդունող բջջի ԴՆԹ–ի կազմի
մեշ։ Տ–ի երևույթը լայնորեն օգտագործ
վում է բակտերիաների քրոմոսոմների
գենետիկական քարտեզներ կազմելու ժա
մանակ։


ՏՐԱՆՍԵՊՏ (ուշ լատ․ transeptum,< լատ․
trans – անդր և septum – որմածք), բա
զիլիկ և խաչաձև հատակագծով տաճար
ների լայնական նավը։ Տ–ները առաջացել
են վաղ քրիստոնեական տաճարներում,
Բազիլիկի հատակագիծ (սլաքներով նշված է տրանսեպտը)
երբ ծիսակատարությունների բարդաց
ման պատճառով հարկ է եղել ընդարձա–
կել բեմի և ավագ խորանի առջևի տարա
ծությունը։ Երկայնական նավերից ան
ցումը Տ–ին ձևավորվել է հաղթակամարով։


ՏՐԱՆՍԻԼՎԱՆԻԱ (Transilvania), պատմ․
մարզ Ռումինիայի հս–ում։ Տ–ի տարած–
Օում մարղու րնաԱուփւաէւ հնագույէւ հեա–
քեբը հին քարի դարի ժամանակաշրջա
նից են։ Մ․ թ․ ա․ I հազարամյակի 2-րդ
կեսից Տ–ում բնակվել են գետա–դակերի
թրակիական ցեղեր, որոնք մ․ թ․ ա․ IV–
II դդ․ միավորվել են ցեղային միություն
ների մեջ։ Մ․ թ․ ա․ III դ․ Տ․ ներթավւանցել
են կելտերը։ Մ․ թ․ ա․ I դ․ ձևավորվել է դակերի վաղ ստրկատիրական պետու
թյուն։ Մ․ թ․ II դ․ սկզբից մինչև 271-ը
Տ–ի տարածքը ենթարկվել է Հռոմին, մը–
տել հռոմ․ Դակիա պրովինցիայի կազմի
մեջ։ III –VI դդ․ Տ–ի տարածքով անցել են
գոթերը, հոները, գեպիդները, ավարնե
րը։ VI–VII դդ․ Տ–ի տարածքում բնակու
թյուն են հաստատել սլավոնները, IX դ․
վերջին առանձնացել է ռոմանականաց–
ված բնակչությունը՝ վլախները (վոլոխ–
ներ)։ X դ․ Տ–ում նստակեցության են ան
ցել հունգ․ ցեղերի մի մասը։ XI –XII դդ․
Տ․ անցել է Հունգարիայի թագավորների,
հետագայում՝ այդտեղ հաստատված հուն–
գար–սեկեների (սեկլերներ, հունգարնե
րի ազգագրական խումբ) և սաքսերի տի
րապետության տակ, Տ–ում սկսվել է ֆեո
դալականացման ընթացքը։ 1241-ին Տ․
ենթարկվել է մոնղոլների հարձակմանը։
XII դ․–XVI դ․ սկզբին Տ–ում իշխանու
թյունը գտնվել է վոյեվոդների (սովորա
բար՝ հունգար խոշոր հողատեր) ձեռքին։
XIII դ․ կեսին առաջացել են քաղաքներ,
XIV դ․՝ արհեստավորների կազմակեր
պություններ։ XV–XVI դդ․ տեղի են ունե
ցել հակաֆեոդալ․ ելույթներ (գյուղացիա
կան ապստամբություն 1437–38-ին, Դո–
ժա Դյորդի ապստամբությունը 1514-ին)։
XVII դ․ եղել ԷՀաբսբուրգների և Օսման
յան կայսրության պայքարի առարկա,
կարևոր դեր է խաղացել Հաբսբուրգների
դեմ հունգ․ թագավորության պայքարում։
Ավստրռ–Հունգարիայի միապետության
ստեղծումից (1867) հետո Տ․ հունգ․ թագա
վորության կազմի մեջ էր։ 1881-ին․ ստեղծ
վել է Տ–ի ռում․ ազգ․ կուսակցությունը,
որը պահանջում էր Տ–ի ինքնավարություն
և ռումինացիների ազգ․ իրավահավասա
րություն։ Ավստրո–Հունգարիայի տրոհու
մից հետո, 1918-ի նոյեմբ․ 18 (դեկտ․ 1)-ին
Ալբա Ցուլիայում կայացած ժող․ ժողովը
արտահայտվեց Տ․ Ռումինիայի հետ միա
վորելու օգտին։ 1920-ի Տրիանոնի հաշ
տության պայմանագրով Տ․ տրվեց Ռումի–
նիային։ 1940-ին Տ–ի հս․ մասը միացվեց
Հունգարիային։ 1944-ի հոկտեմբերին սո
վետական բանակը և ռում․ զորքերը Տ․
ազատագրեցին ֆաշիստ, զորքերից։ Փա
րիզի հաշտության պայմանագրեր 1947-
ով վերականգնվեց ռումինա–հունգ․ սահ
մանը՝ 1938-ի հունվ․ 1-ի դրությամբ։
Հս․ Տ․ վերադարձվեց Ռումինիային։
Հայերը Տրանսիլվանիա–
յ ու մ։
Տ–ի հայկ․ գաղթավայրը հիշատակվում
է դեռևս X–XI դդ․։ XIY դ․ հայկ․ համայնք
ներն ունեցել են եկեղեց․ կազմակերպու
թյուններ։ Ղրիմի թուրք, զավթումից (1475)
հետդ, տեղի հայերի մի մասը գաղթել է Տ․։ 1497-ին, երբ Լեհաստանի թագավոր
Ցան Ալբերտը արշավել է Սուչավա, մեծ
թվով^ հայեր այնտեղից հեռացել են Տ․։
1551-ին, խուսափելով իշխան Շտեֆան
Ռարեշի հալածանքներից, Մոլդովայի հա
յերի մի մասը Նույնպես ապաստանել է
Տ–ում։ XVII ղ․ կեսին զգալի թվով հայեր
Տ–ից փոխադրվել են Դալիցիա։ 1672-ին
հարկային ճնշման և ւեհ–թուրք․ պատե
րազմների հետևանքով շուրջ 10 հզ․ հա
յեր (3 հզ․ ընտանիք) Մոլդովայից գաղթել
են Տ․, Աւցաֆի Միքայեւ Ա և Ապաֆի Մի–
քայեչ Բ իշխանների օրոք օգտվել առևտր․
արտոնություններից, նպաստել երկրի
բարգավաճմանը։ XVI դ․ վերջին և XVII դ․
I քառորդին Տ–ի ավստ․ իշխողները քանի–
ցըս փորձել են բռնությամբ կաթոլիկաց
նել տեղի հայերին, սակայն հանդիպել
են լուրջ դիմադրության։ XVIII դ․ սկզբին
հայկ․ խոշոր համայնքներ են ունեցել
Գեռչա, Եղիսաբեթուպուիս, Տէուրշով,
Սեպվիզ քաղաքները։ Համեմատաբար
հայկ․ փոքր համայնքներ են եղել նաև
Բիստրիցայում (մինչև 1712-ը), Օդոր–
հեյում, Գանտայում, Ալբա Ցուլիայում,
Պետելեում, Դուրգեն Սենտ Իվրեում, Սաս–
Սեբեշում, այլ քաղաքներում ու ավաննե
րում։ Նրանք ունեցել են տեղական ինք
նավարություն, կառուցել եկեղեցիներ և
մատուռներ։ XVIII դ․ Տ–ի հայերի թիվը
հասել է շուրջ 15–20 հզ–ի։ Զբաղվել են
արհեստներով, անասնաբուծությամբ,
առևտրով՝ կարևոր դեր խաղալով երկրի
տնտ․ կյանքում։ Տ–ի հայ վաճառականները
առևտր․ կապեր են ունեցել Կ․ Պոլսի,
Գերմանիայի, Իտալիայի, Դանիայի,
Ֆրանսիայի, Անգլիայի հետ։tXVIII դ․
կեսին արտահանել են տարեկան 40 հզ․
խոշոր եղջերավոր անասուն։ Հայ վաճա
ռականներից շատերը գնել են կալված
ներ, ստացել ազնվական տիտղոսներ։
Հայ կալվածատերերի կարևոր կենտրոն
է դարձել Բանատի Տորոնտալ գավառը։
Տ–ի հայերն աչքի են ընկել նաև արհես
տագործության բնագավառում (հռչակ
ված էին կաշեգործները, մուշտակագործ
ները, կոշկակարները, ոսկերիչները ևն)։
Նահանգի տնտ․ կյանքն աշխուժացնելու
նպատակով՝ Բանատի իշխանությունները
XVIII դ․ կեսից հրավիրել են հայ կաշե
գործ վարպետների, և Տիմիշոարայում
հիմնվել է կաշեգործ, ձեռնարկություն։
Գեռլան և Եււիսաբեթուպոլիսը 1726-ի և
1733-ի կայսերական հրովարտակներով
ստացել են առանձնաշնորհումներ և ներ
քին ինքնավարության իրավունք, 1786-ին
դասվել ազատ թագավորական քաղաքնե
րի շարքը, արտոնվել երկուական պատ
գամավորներով ներկայացվելու երկրի
ավագաժողովներում։ Տ–ի հայերը երկար
ժամանակ պայքարել են ազգ․ ինքնու
թյունը կորցնելու վտանգի դեմ։ 1801-ին
Գեռլայի հայ վաճառականներին արգել
վել է հայերեն վարել ժողովները, 1805-ին
Եղիսաբեթուպոլսի քաղաքային վարչու
թյունը զրկվել է հայ․ արձանագրություն
ներ կազմելու իրավունքից, այնուհետև
տեղի հայկ․ դպրոցներում դադարեցվել է հայերենի ուսուցումը։ Տ–ի հայերն ակ
տիվորեն մասնակցել են 1848–49-ի հե
ղափոխությանը, որին տվել են նշանավոր
զորահրամանատարներ [գեն․ էրնե Կիշ,
գնդապետ Վիլմոշ Լազար, գեն․ Հովհան
նես (Ցանոշ) Ցեց, Դիոնիսիոս Լուկաչ]։
Հեղափոխության նշանավոր գործիչնե
րից է եղել Իշտվան Գորովեն։ XIX դ․ կե
սից նախկին նշանակությունը կորցրել է
Եղիսաբեթուպոլիսը։ XX ղ․ սկզբին հա/ե–
րը ցրված էին Տ–ի շուրջ 200 բնակավայ
րերում, որը հայկ․ կենտրոնների տնտ․
կյանքի թուլացման և հարևան քաղաքնե
րի վերելքի արդյունք էր։ Տ–ի հայաշատ
կենտրոններում ձևավորվել է նաև հայ
մտավորականների (բժիշկներ, իրավա
բաններ, հոգևորականներ ևն) խավը։
Հայ գրչության կարևոր կենտրոններ են
եղել Վաշարհեյը (Տըրգու Մուրեշ), Ջուր–
ջովը, Եղիսաբեթուպոլիսը, Գեռլան, Բրա–
շովը, Կլուժը։ XVIII դ․ թարգմ․ հարուստ*
գրականություն են ստեղծել Թեոդորոս
Մեդիաշցին, Բարսեղ Լասլոֆյանը, Վար–
դան Ագոնցը։ Տ–ի հայ գաղթավայրերի
պատմությամբ են զբաղվել Սիմեոն Թո–
րոսյանը, Խ․ Լուկաչին, Ի>․ Սոնգոտյանը,
Ավետիք Լուկաչը, Դյուլա Մերզան,
Գ․ Գովրիկյանը, Վ․ Ըստկարյանը, Ավե
տիք Ֆկիքսը, Դ․ Կորբուչին, Ե․ Հովհան
նիսյանը և ուրիշներ։ Տ–ի հայերի մշակու
թային կյանքում նշանակալից է եղել
<Արմենիա> հայագիտ․ ամսագրի դերը։
Հայտնի գրող, բառարանագիր, մանկա
վարժ և հասարակական գործիչ էր Զ․ Կապ–
րուշյանը։ Նշանավոր մտավորականներ,
պետ․ և հասարակական գործիչներ են
տվել հայկ․ Լուկաչ և Կարաչոնի գերդաս
տանները։ Հայտնի թատերագիրներ էին
Լ․ Գորովեն և Գ․ Չիկին (Չիքիյան,