«Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 11.djvu/611»–ի խմբագրումների տարբերություն

խմբավում են, որոնցից յուրաքանչյուրին տրվում է որոշակի որակավորման տարիֆային կարգ։ Արտադրության ճյուղերի մեծ մասում բոլոր աշխատանքներն ըստ որակավորման աստիճանի բաժանվում են վեց կարգի։ Տ․ ա․ համարը ցույց է տալիս, թե որակավորման որ խմբին է այն պատկանում։ Պարզ աշխատանքները վերագրվում են առաջին տարիֆային կարգին։ Ըստ աշխատանքի բարդացման աստիճանի բարձրանում է նաև դրա տարակարգի համարը։ Այն աշխատանքները, որոնք վերագրվում են ավելի բարձր տարիֆային կարգերի և հետևաբար պահանջում են ավելի որակավորված աշխատանքի ծախսումներ, առավել բարձր են վարձատրվում։

Տեխնոլոգիապես համասեռ աշխատանքների բարդության աստիճանը սահմանվում է վերլուծական մեթոդով։ Դրա համար աշխատանքային պրոցեսը տրոհում են առանձին ֆունկցիաների՝ աշխատանքի նախապատրաստման, աշխատանքային պրոցեսի իրականացման, սարքավորումների կառավարման (սպասարկման), կատարման հուսալիության ապահովման և այլն, որոնցից յուրաքանչյուրը գնահատվում է բալային համակարգով։ Կոնկրետ աշխատանքի վերագրումն այս կամ այն տարակարգին իրականացվում է բոլոր ֆունկցիաների գծով հավաքած բալերի գումարի հաշվառմամբ։ Եթե աշխատանքները տարբերվում են կատարման տեխնոլոգիայով, ապա դրանց ճիշտ գնահատման համար փորձարարական մեթոդով որոշվում է որոշակի բարդության աշխատանքի կատարման ունակություններ և որակավորում ձեռք բերելու համար անհրաժեշտ ժամանակի քանակը։ {{Աջաթև|Վ․ Կարապետյան}}

'''ՏԱՐԱՁԵՎՈՒԹՅՈՒՆ''', տես ''Ալորուցիա''։

'''ՏԱՐԱՃՈՒՄ''' {{լայն|բջիջների և հյուսվածքների սնուցախանգարում}}, {{լայն|դիստրոֆիա}} (հուն δυσ - բառի դրական իմաստը բացասող նախածանց և τροφή – սնունդ, սնուցում), {{լայն|դեգեներացիա}} (լատ․ degenerare – այլասերվել, կազմափոխվել), ախտաբանական պրոցես, որն առաջանում է նյութափոխանակության խանգարման հետևանքով և բնորոշվում է հյուսվածքներում նյութափոխանակության քանակապես և

որակապես փոփոխված արգասիքների առաջացմամբ։ Տարաճումն ընկած է մի շարք հիվանդությունների զարգացման հիմքում։ Տարաճման զարգացման հիմնական մեխանիզմներից են․ ինֆիլտրացումը (ներսփռումը) (օրինակ, նեֆրոզների դեպքում երիկամների խողովակիկների էպիթելի ինֆիլտրացումը սպիտակուցով, աթերոսկլերոզի

դեպքում զարկերակների ներքին թաղանթների ինֆիլտրացումը լիպոիդներով), աղավաղված սինթեզը (օրինակ, հեմոմելանինի սինթեզը մալարիայի դեպքում),

տրանսֆորմացումը (ճարպերի և ածխաջրերի փոխակերպումը սպիտակուցների կամ սպիտակուցների և ածխաջրերի փոխակերպումը ճարպերի), կազմալուծումը (բջջաթաղանթների լիպոպրոտեիդների քայքայումը, օրինակ, աորտայի առաձգական թելերի քայքայումը սիֆիլիսի ժամանակ)։ Տարաճման են հանգեցնում արյան և ավշի շրջանառության կամ նյարդավորման խանգարումները, հիպօքսիան, վարակիչ հիվանդությունները, թունավորումները, ֆերմենտային և նյութափոխանակության այլ խանգարումները։ Ըստ նյութափոխանակության խանգարման գերակշռող ձևի տարաճումը լինում է սպիտակուցային, ճարպային, ածխաջրային և հանքային։ Խանգարված փոխանակության մորֆոլոգիական դրսևորումները կարող են հայտնաբերվել հիմնականում բջիջներում, դրանցից դուրս կամ հավասարաչափ բջջային և միջբջջային նյութում։ Այդ պատճառով էլ տարբերում են պարենքիմային, մեզենքիմային և խառը տարճումներ։ Տարաճումը կարող է ունենալ ընդհանուր

{{լայն|Սպիտակուցային տարաճում}} (դիսպրոտեինոզը) զարգանում է բջիջներում կամ միջբջջային նյութում ախտաբանական սպիտակուցների ներդրման, սպիտակուցների այլափոխված սինթեզի կամ հյուսվածքային կառուցվածքների քայքայման հետևանքով։ Բջջային սպիտակուցային տարճումը լինում է հատիկավոր կամ պարենքիմային (լյարդի, երիկամների ֆունկցիոնալ հյուսվածքի փոփոխությունները), հիալինակաթիլային (բջջի ներսում հիալինի կուտակում գնդի կամ կաթիլի ձևով), ջրգողային (բջջապլազմայում կամ կորիզում հեղուկի կաթիլների առաջացումը) և եղջերային։ Արտաբջջային տարաճման շարքին են դասվում մուկոիդ ուռչեցումը, ֆիբրինոիդ փոփոխությունները (տարասեռ նյութի՝ ֆիբրինոիդի կուտակումները, որոնց ձևավորմանը մասնակցում են շարակցական հյուսվածքի բոլոր տարրերը և արյան սպիտակուցները), հիալինոզը և ամիլոիդոզը։ Խառը դիսպրոտեինոզները կազմում են տարաճման մեծ խումբ, որոնք առաջանում են քրոմոպրոտեիդների (հեմոսիդերոզ, հեմոմելանոզ, դեղնախտ, պորֆիրիններ և այլն), նուկլեոպրոտեիդների (պոդագրա, միզաթթվային ինֆարկտ) և գլիկոպրոտեիդների (լորձային և կոլոիդային տարաճում) փոխանակության խանգարումների հետևանքով։ Լորձային տարաճումը առաջանում է էպիթելում և շարակցական հյուսվածքում (էպիթելային բջիջներն սկսում են արտադրել լորձանման նյութ՝ մուկոիդ և լորձ՝ մուցին, այնուհետև մահանում են և քայքայվում, պրոցեսը բնորոշ է լորձաթաղանթների բորբոքումներին, շարակցական հյուսվածքի լորձային տարաճումն առավել արտահայտված է ուռուցքների դեպքում։ Կոլոիդային տարաճումը զարգանում է գեղձերում (վահանագեղձ, հիպոֆիզ) և բնորոշվում է կոլոիդի ավելցուկային արտադրությամբ, գեղձի բջիջների մահացմամբ և կոլոիդով հյուսվածքների հագեցմամբ։

{{լայն|Ճարպային տարաճում}} կամ {{լայն|լիպիդոզներ}}, բնորոշվում են ճարպային դեպոյում ճարպի քանակության փոփոխություններով և լիպիդների առաջացմամբ այնտեղ, ուր սովորաբար չեն լինում, հյուսվածքներում ու բջիջներում լիպիդների քանակի ու որակի փոփոխություններով։ Ճարպային հյուսվածքի քանակության ընդհանուր նվազումը բնորոշ է կախեքսիային (հյուծվածություն), տեղայինը՝ մարմնի տարբեր մասերի ճարպային հյուսվածքի ատրռֆիային։ Ճարպի պաշարի ընդհանուր ավելացումը հանգեցնում է ճարպակալման, տեղային կուտակումը լինում է ֆունկցիոնալ հյուսվածքների կամ օրգանի սնուցախանգարման դեպքում, երբ այն փոխարինվում է ճարպային հյուսվածքով և Դերկումի հիվանդության (Դերկումի

լիպոմատոզ) ժամանակ, երբ առաջանում են առանձին կամ տարածուն ճարպային հանգույցներ։ Բջջապլազմայի ''լիպոիդների'' փոխանակության խանգարումն առաջանում է առավել հաճախ, հանդիպում է պարենքիմատոզ օրգաններում (սրտամկան, լյարդ, երիկամներ), հազվադեպ ռետիկուլաէնդոթելային համակարգում՝ լիպոիդների տարբեր տեսակների կուտակմամբ։ Արյան անոթների արտաբջջային ճարպային տարաճումն ''աթերոսկլերոզի'' հիմքն է կազմում։

{{լայն|Ածխաջրային տարաճմանն}} են վերաբերում բազմաշաքարների, մուկոբազմաշաքարների և գլիկոպրոտեիդների փոխանակության խանգարումները։ Կարևոր նշանակություն ունի գլիկոգենի փոխանակության խանգարումը։ Արտահայտվում է ''շաքարային հիվանդության'' ժամանակ, երբ գլիկոգենի հյուսվածքային պաշարները խիստ նվազում են և գլիկոգենոզների դեպքում, երբ գլիկոգենի ավելցուկային քանակությունը կուտակվում է լյարդում, սրտում, երիկամներում, կմախքային մկաններում։

{{լայն|Հանքային տարաճում}}ը բնորոշվում է կալիումի, կալցիումի, երկաթի և պղնձի փոխանակության խանգարումներով։ Արյան մեջ և հյուսվածքներում կալիումի փոխանակության խանգարումը նկատվում է ադիսոնյան հիվանդության և քրոնիկական երիկամային անբավարարության դեպքում։ Կալցիումի փոխանակության խանգարումը կամ կրային տարաճումը բնորոշվում է հյուսվածքներում կրային պինդ զանգվածի նստվածքի առաջացմամբ։ Տարբերում են մետաստատիկ, տարաճական և մետաբոլիկ հյուսվածքային կրակալումներ։ Երկաթի փոխանակության խանգարումները կապված են հեմոգլոբինոգենային պիգմենտների (քրոմոպրոտեիդներ) հետ և արտահայտվում են հեմոսիդերոզով (մաշկում և ներքին օրգաններում հեմոսիդերինի մուգ դարչնագույն բծերի առաջացմամբ) և հեմոքրոմատոզով [մելանոդերմիա, պիգմենտային ցիռոզ, բրոնզային միզահյուծություն (դիաբետ)], որոնք բնորոշվում են մաշկում, ենթաստամոքսային գեղձում, ավշային հանգույցներում մելանինի, հեմոսիդերինի, հեմոֆուսցինի կուտակմամբ։ Վերջիններիս քայքայմանը զուգընթաց ֆունկցիոնալ ակտիվ հյուսվածքը փոխարինվում է շարակցականով (սպիացում)։ Պղնձի փոխանակության խանգարումն ուղեկցվում է լյարդ–ուղեղային տարաճումով, որի դեպքում պղինձը կուտակվում է լյարդում, երիկամներում, գլխուղեղում, եղջերաթաղանթում։ Տարաճման զարգացման մեխանիզմներն ուսումնասիրվում են հյուսվածքաքիմիայի, էլեկտրոնային մանրադիտման, հյուսվածասպեկտրագրության մեթոդներով։

''Գրկ․'' {{լայն|Серов В․ В․}}, Дистрофия, в кн․։ {{լայն|Струков А․ И․}}, Общая патология человека, М․, 1983․ {{Աջաթև|Ա․ Բեգարյան}}

'''ՏԱՐԱՄԻՏՈՒԹՅՈՒՆ''' {{լայն|վեկտորական դաշտի}}, a(M)վեկտորական դաշտի տարամիտում (x, y, z) կետում diva=dPŞδP/δx+δQ/δy+