«Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 6.djvu/503»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''

ՀՈԳԵԳԱԼՈՒՍՏ''', քրիստոնեության գլխավոր տոներից՝ նվիրված առաքյալների վրա Սուրբ Հոգու «իջնելու» կրոնական ավանդությանը: Տոնվում է Զատկից 50 օր հետո (վերջինիս շարժականության համապատասխան՝ տատանվում է մայիսի 10-ից հունիսի 13-ը): Հ. Մովսես մարգարեին աստծո «տաս պատվիրանների» շնորհման հուդայական ւոոնի քրիստոնեական վերափոխումն է: Պահպանելով հին տոնը՝ եկեղեցին նրան տվեց այլ մեկնաբանում, այդ օրը առաքյալներն իբր Ս. Հոգուց ստացան քրիստոնեությունը քարոզելու «մարգարեական շնորհ», «մովսեսական օրենքը» փոխարինվեց «ավետարանական օրենքով»: Հ. յուրովի նվիրված է նաև Ս. երրորդության (հայր, որդի և Ս. Հոգի պաշտամունքին: Ներսես ԴtԿլայեցի (Շնորհալի) կաթողիկոսի (1166–73) սահմանած կարգի համաձայն՝ Հայոց եկեղեցին Հ. տոնում է մեկ շաբաթ շարունակ:

'''ՀՈԳԵԿԱՆ''' (պսիխիկա), արտացոլման բարձրագույն ձևը, որով օժտված են մարդը և զարգացման որոշակի աստիճանի վրա գտնվող (նյարդային համակարգ ունեցող) կենդանիները և որն անմիջականորեն դրսևորվում է ճանաչողական, զգացմունքային և կամային պրոցեսների ու հատկությունների ձևով (բնազդ, զգայություն, ընկալում, մտապատկեր, հիշողություն, երևակայություն, զգացմունք, կամք, ուշադրություն, խառնվածք, բնավորություն, ընդունակություն են): Իր զարգացման տարբեր մակարդակներով ու շերտերով, իր կոնկրետ տեսակներով ու դրսևորման ձևերով Հ. կազմում է հոգեբանության առարկան: Կենդանիների, առավել ևս մարդու անհատական ու պատմական զարգացումն ամենից առաջ նշանակում է նրանց Հ–ի զարգացում: Կենդանու համար կենսականորեն կարևոր շատ հոգեկան երևույթներ ունի նաև մարդը, բայց զար– գացած, «զտված», «մարդկայնացած» ձևով: Բացի դրանից, մարդը ունի գիտակցություն (ներառյալ և ինքնագիտակցությունը), որը Հ–ի զարգացման բարձրագույն աստիճանն է, Հ–ի զուտ մարդկային ձևը: Գիտակցությունն արտաքին աշխարհի, այդ թվում իր իսկ մարդու, որպես կենսբ. ու հասարակական էակի, իմաստավորված, ընդհանրացված արտացոլումն է, որը հիմնված է սուբյեկտի և օբյեկտի որոշակի տարբերակման վրա և դրսևորվում է մասնավորապես նպատակաուղղված գործունեության մեջ: Ի տարբերություն կենդանու, մարդը ոչ միայն արտացոլում է աշխարհը, այլև գիտե, գիտակցում է, որ արտացոլում է, նա իրեն առանձնացնում է մնացած աշխարհից և հակադրում նրան: Մարդու Հ–ի որոշ շերտեր, գիտակցության հետ եղած հարաբերության մեջ, կոչվում են ենթագիտակցություն: Դրանք մարդու ներաշխարհի այն երևույթներն են, որոնք գոյություն ունեն, ընթանում են, բայց սովորական պայմաններում չեն գիտակցվում, և դրանց մասին կարելի է դատել միայն անուղղակի ճանապարհով: Մարդու Հ. կենդանու Հ–ից տարբերվում է ոչ միայն զարգացման բարձր աստիճանով, խիստ տարբերակվածությամբ ու բարդությամբ, այլև հասարակական պայմանավորվածությամբ և ուղղվածությամբ:

Հ–ի նյութական, ֆիզիոլոգիական սուբստրատը (կրողը, հիմքը) նյարդային համակարգն է, ուստի Հ–ի վերլուծությունը ֆիզիոլոգիական առումով, այսինքն՝ նրա հիմքում ընկած ֆիզիոլոգիական պրոցեսների, մեխանիզմների վերլուծությունը խիստ կարևոր է նրա գիտական ըմբռնման համար: Ընդ որում, այդ վերլուծության ժամանակ պետք է խուսափել այնպիսի ծայրահեղություններից, ինչպիսիք են Հ–ի անջատումը ֆիզիոլոգիականից կամ հանգեցումը նրան (տես Հոգեֆիզիկական էկրոբւեմ): Բայց Հ–ի ֆիզիոլոգիական վեր– լուծությունը բավարար չէ նրա էության բացահայտման համար, քանի որ Հ. ունի այնպիսի յուրահատկություններ, որոնք անմիջականորեն բացատրելի չեն ֆիզիոլոգիականով: Այս առումով անհրաժեշտ է դառնում Հ–ի զուտ հոգեբանական ուսումնասիրությունը, որի դեպքում Հ. քննվում է իր զարգացման մեջ ու դրսևորման ձևերով, որպես միջավայրի հետ անձնավորության կամ կենդանական անհատի փո– խազդեցության միջոց, որպես նրանց բնութագրություն՝ պայմանավորված ընդհանուր և կոնկրետ կենսապայմաններով, արտացոլվող իրականությամբ: Այսպիսով, Հ. մի առումով պայմանավորված է ֆիզիոլոգիականով, մեկ այլ առումով՝ արտաքին (մարդու մեջ՝ նաև հասարակական) իրականությամբ, որը բովանդակություն է տալիս Հ–ին: Հ–ի ֆիզիոլոգիական և զուտ հոգեբանական վերլուծությունը կոնկրետ գիտական վերլուծություն է: Մարդու Հ. քննվում է նաև իմացաբանական, փիլիսոփայական առումով, փիլիսոփայության հիմնական հարցի շրջանակներում, այն է՝ իր մեջ արտացոլված օբյեկտիվ իրականության նկատմամբ իր հարաբերության, մատերիայի նկատմամբ իր հակադրության տեսակետից, դիտված վերացականորեն, որպես ընդհանրապես մարդկային (և ոչ թե հատկապես անձնավորության) Հ.: Արտացոլման մարքսիստական տեսությունը կարևորագույն նշանակություն ունի Հ–ի կոնկրետ գիտական ըմբռնման համար որպես ընդհանուր մեթոդաբանական հիմք:

Հ–ի կարևորագույն առանձնահատկու– թյունը նրա իդեալական, սուբյեկտիվ, աննյութական, ոչ մատերիական բնույթն է, որի հետևանքով առանձին մարդու Հ. անմիջականորեն մատչելի է մնում միայն իրեն, այսինքն՝ ներհայեցողությանը, ինքնադիտմանը, բայց ոչ ուրիշներին, ոչ օբյեկտիվ դիտմանը: Բայց Հ. օբյեկտիվանում, առարկայանում է զանազան ձևերով (արտահայտիչ շարժումներ, վարք, գործունեություն, մարդու ստեղծած առարկաներ, լեզու ևն), որի շնորհիվ միջնորդավորված ձևով մատչելի է դառնում նաև օբյեկտիվ դիտմանը: Հ–ի, հատկապես մարդու Հ–ի, մի կարևոր առանձնահատկությունն է նաև նրա ակտիվությունը: Հ. իրականության ոչ թե հայելային, այլ ընտրողական, տարբերակված, ճկուն ար– տացոլումն է: Ծագելով կենդանի նյութի զարգացման որոշակի աստիճանում՝ Հ. դարձել է օրգանիզմի գոյությունը կարգավորող, կառավարող գործոն, կյանքի հետագա զարգացման պայման:

Հ. (ինչպես անվանում էին սկզբնապես, հոգին) միշտ էլ գրավել է մարդու ուշադրությունը: Բոլոր դարերի փիլիսոփայական միտքն զբաղվել է Հ–ի հարցերով՝ մերթ իդեալիստական դիրքերից՝ այն անջատելով իր մատերիական հիմքից և դիտելով որպես ինքնաբավ էություն, մերթ էլ մեխանիստական մատերիալիզմի դիր– քերից՝ այն նույնացնելով նյութականին, դիտելով որպես նրա մի տեսակ: Հ–ի գիտական ուսումնասիրությունը համակարգված բնույթ ընդունեց և մեծ արդյունքներ տվեց XIX դ., հոգեբանության որպես ինքնուրույն գիտության ձևավորմամբ, առանձնապես այդ բնագավառում գիտափորձի կիրառմամբ: Ներկայումս հոգեբանական հետազոտությունների մեջ հաջողությամբ կիրառվում են նաև կիբեռնետիկական մեթոդներ:

'''ՀՈԳԵԿԱՆ ՀԻՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ''', մարդու օրգանիզմի կենսագործունեության ընդհանուր խանգարում, բնորոշվում է գւխուղեղի և նրա հիմնական ֆունկցիայի՝ հոգեկան գործունեության: