«Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/18»–ի խմբագրումների տարբերություն

18 ԱԲԲԵ

դիրքավորումը ոստիկաննե րին նոր ասպատակությունների առիթ տվեց։ Բագրասաւնիներին ջլատելա, հայերին միմյանց դեմ լարելու համար արաբ, ամիրաները Հայաստանի նահանգ ներում, նույնիսկ գավառներում, իրենց կողմնակից հայ իշխաններից ոմանց գա հակալության իրավունք շնորհեցին։ Այս պես ստեղծվեցին Վասպուրականի և Սյու նիքի թագավորությունէւերը։ IX դարի վեր ջերին արաբական տիրապետությունը Հայաստանում հետզհետե վերացավ, առանձին քաղաքներում միայն պահպան վեցին տեղական մահմեդական իշխանու թյուններ։ 945-ին, երբ բուվւսյհիները (բոլիներ) գրավեցին Բաղդադը, Ա. փաստորեն կոր– ցըրին աշխարհիկ իշխանությունը բուն խալիֆայության ներսում, բայց պահպա– նեցին մահմեդականների կրոնապետի կոչումը և մնացին Բաղդադում նույնիսկ սելջուկների կողմից մայրաքաղաքը գրա վելուց (1055) հետո։ Մոնղոլների ներխու ժումից և Բաղդադի ավերումից (1258) հետո Աբբասյանները հարկադրված տեղափոխ վեցին Կահիրե։ 1517-ին օսմանյան սուլ թան Սելիմ I գրավեց Եգիպտոսը, յուրաց րեց մահմեդականների կրոնապետի կո չումը, նստավայրը տեղափոխեց Կ. Պոլիս։ Գրկ. Ստեփանոս Տարոնեցի (Ասողիկ), Պատմութիւն տիե՛զերական, ՍՊԲ, 1885։ Հ ով հ ա ն ն ես Դրասխանա կ ե ր տ ց ի, Պատմութիւն Հայոց, Թ., 1912։ Թովմա Արծրունի, Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց, Թ., 1917։ Ղնոնդ Մեծ, Պատմութիւն Հայոց, ՍՊԲ, 1887։ Ֆ ա ս մ ե ր Ռ., ժամանակագրություն արաբական ոստի– կաններու, «՛ՀԱ», 1928, 29, 32 թթ.։ 5 6 Ո X 6 3 Տ. ճ., ճբ&ճհւ, »շյւՑ1* » »ր&6շ«ւա x^սաՓշւ■^, XVI., 1965.tԱ. Տեր-ՂԼոնդյւսն

[[Պատկեր:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu|page=17|thumb|400px|center|ԱԲԲԱԱՅԱՆՆԵՐԻ ԽԱԼԻՖԱՅՈՒԹՑՈՒՆԸ VIII-IX դդ]]

<section begin=Աբբե/>'''ԱԲԲԵ''' (յհե6) Էռնեստ (1840—1905), գեր մանացի ֆիզիկոս, հաս. գործիչ։ Ծնվել է հունվարի 23-ին։ 1870-ից ֆիզիկայի պրո ֆեսոր Ենայի համալսարանում, 1877— 1890-ին՝ նույն քաղաքի աստղադիտարանի անօրեն։ Մանրադիտակում պատկերների գոյացման տեսության հեղինակ։ Ա-ի տե սությունն այդ բնագավառի առաջին գի տական սպառիչ ամփոփումն է։ Ենայի համալսարանի մեխանիկ Կառլ Ցայսի առաջարկով Ա. մասնակցել է նրա օպտիկական արհեստանոցի ստեղծմանը։ Ա-ի շնորհիվ Ցայսի արհեստանոցը վերած վեց համաշխարհային հռչակ վայելող ձեռ նարկության։ Ցայսի մահից հետո Ա, դարձավ ձեռնարկության փաստացի տերը։ Սակայն, ելնելով իր սոցիալ-քաղ. համոզ մունքներից, հրաժարվեց սեփականատի րոջ իրավունքից, ձեռնարկության համար մշակեց հատուկ կանոնադրություն, ըստ որի, ձեռնարկության վարչությունը պետք է կազմվեր կառավարության/Ենայի հա մալսարանի և բանվորների ներկայացու ցիչներից։ 1900-ին այնտեղ սահմանվեց ութժամյա բանվորական օր։ Գործարանի եկամտի որոշ մասը հատկացվում էր Ենա յի համալսարանի թոշակառուների ֆոն դին և լուսավորական նպատակների։ Ա. ազատամիտ-բարենորոգիչ էր, «լիբերալ ժողովրդական կուսակցության» անդամ։ Մահացել է հունվ. 14-ին։

<section end=Աբբե/>

<section begin=Աբգար/>'''ԱԲԳԱՐ''' (Աբգարոս, Աբգարիոս, Ա բ գ ա ր ե ս), Օսրոյենեի թագավորու թյան բոլոր գահակալների անունը։ Առա վել նշանավոր է Աբգար IX թագավորը (179—214), որն առաջինն ընդունեց քրիս տոնեությունը (207-ին)։ Ա. IX դարձի ավանդական պատմությունը, որի գրառու մը վերագրվում է նրա քարտուղար Լաբուբ– նային, երկրորդ անգամ խմբագրվել և ճոխացվել է IV դ. վերջին։ Ա. IX Քը– րիստոսի ժամանակակիցը դարձնելու և իրենց եկեղեցու հեղինակությունը բարձ րացնելու միտումով ասորի պատմիչներն աբգարյան ավանդությունը կապեցին Ա. V (I դ.) անվան հետ և III դ. եղելություն ները փոխադրեցին I դ.։ Հայոց թագավոր, Սանատրուկ Բ 91-ին արշավել է Եդեսիայի Ա. VI թագավորի (71 —91) դեմ և գրավել նրա գահը՝ ստանա լով նաև «Եդեսիոյ թագավոր» տիտղոսը (հավանաբար կրելով նաև Ա. անունը)։ Դա հիմք է հանդիսացել Ա-ին Հայոց թա գավոր համարելու և պնդելու, թե իբր նա նամակագրություն է ունեցել Քրիստոսի հեյ^։ Նույնի հիման վրա ստեղծվել է այն ավանդությունը, թե իբր մ. թ. I դ. քրիս տոնեությունը տարածվել է Հայաստանում։

<section end=Աբգար/>

<section begin=Աբգար Թոխաթեցի/>'''ԱԲԳԱՐ ԹՈԽԱԹԵՑԻ''' (Սաֆար Աբգար, Աբգար Եվդոկացի, Աբգար դպիր, ծն. թ. անհտ. - մոտ 1572), հայ տպագրիչ, հասարակական-քաղաքական գործիչ, ծածկագրերի մասնագետ։ Ծնվել է Թոխա– թում (Եվդոկիա), հայրը՝ Ամիրբեկ, մայրը՝ Եվա։ ժամանակակիցներին ներկայացել է իբրև հայոց թագավորների շառավիղ։ 1562-ին էջմիածնի Միքայել Սեբաստացի կաթողիկոսը, որ այդ ժամանակ ապաստա նել էր հայրենի Սեբաստիայում, Աբգարի գլխավորությամբ պատգամավորություն ուղարկեց Հռոմ՝ Հայաստանի ազատա գրության և դավանաբանական հարցերով։ Այդ առաքելությունը շոշափելի արդյունք չտվեց, բայց Աբգարի Իտալիայում գտնվելը կարևոր նշանակություն ունեցավ հայ տը– պագրության զարգացման համար։ Հռոմի Պիոս IV պապից և Վենետիկի Հերոնիմոս Դոժից հայերեն գրքեր տպագրելու իրա վունք ստանալով՝ Ա. Թ. 1565-ին վենե– տիկում տպագրեց «Խառնայ փնթուր տու մարի» օրացույցը (մեկ էջի վրա) և Սաղ մոսարան (վերջինս մինչև 1880-ական թը– վականները սխալմամբ համարվել է հա յերեն առաջին տպագիր գիրքը, իսկ Ա. Թ. առաջին հայ տպագրիչը)։ Այնուհետև տեղափոխվեց Կ. Պոլիս, որտեղ հիմնեց տպարան։ Այստեղ տպագրեց ևս 6 գիրք. 1567-ին՝ «Փոքր քերականութիւն», 1568-ին՝ «Պարզատումար», «ժամագիրք» և «Պատա– րագամատոյց» (միասին), «Տօնացոյց», «Տաղարան», 1569-ին՝ «Մաշտոց»։ Ուսում նասիրությունը ցույց է տվել, որ Ա. Թ. տպագրությունն սկսել է ձեռքի տակ ունե նալով հայ առաջին տպագրիչ Հակոբ Մեղապարտի գրքերը։ Պահպանվել է հա յերի դավանանքի և ազգային սովորու թյունների մասին Պիոս IV պապի առա ջարկով Աբգարի հեղինակած մի գրու թյունը (լատիներեն թարգմանությամբ)։ Գրկ. Չ ա մ չ յ ա ն Մ., Պատմութիւն ՚Հա– յոց, հ. 3, Վնտ., 1786։ Լ և ո, ՛Հայկական տպագրության, հ. 1, Թ., 1904։ 2 ա ր դ ա ր– յան վ., "Հիշատակարան (1512 — 1933), հ. 5, Կահիրե, 1939։ Լ և ո ն յ ա ն Գ., Տայ գիրքը ն տպագրության արվեստը, Ե., 1958։ Անաս– յանt՛Հայկական մատենագիտություն, հ. 1, Ե., 1959։tՌ. Իշխանյան

<section end=Աբգար Թոխաթեցի/>

<section begin=Աբգարիոսներ/>'''ԱԲԳԱՐԻՈՍՆԵՐ''' (Ա բ գ ա ր յ ա ն ն ե ր), արաբացած հայ գերդաստան։ 1.tՀակոբ եպիսկոպոս Լյուս– արացի (արաբ, հնչմամբ՝ .Ցաղուբ էփքարիոս, 1781—1845), գերդաստա նի նահապետը, 1823-ին ԵրուսԱւղեմում կարգաթող լինելուց հետո ընդունել է բո ղոքականություն, գաղթել Լիբանան, հաս տատվել Սայդայում, ապա Բեյրութում, դարձել մեծահարուստ։ Նրա անունով Բեյրութի պարսպի դռներից մեկը կոչվել է «Բաբ Ցաղուբ»։ Ունեցել է չորս զա վակ, որոնցից առավել հայտնի են Աբ գարիոս Իսքենդերը և Աբգարիոս Ցուհան– նան։ Մահացել է Բեյրութում։ 2.tԱբգարիոս Իսքենդեր (1826—1885), բանաստեղծ, գրականագետ, պատմաբան։ Ծնվել է Բեյրութում (Լիբա նան), սովորել տեղում, հետո՝ Անգլիայում, կարճատև պաշտոնավարել է Եգիպտոսի Իբրահիմ փաշայի պալատում, ապա նվիր վել գիտական և գրական գործունեության: Գրել է խոհական-փիլիսոփայական բա նաստեղծություններ, պատմա-գրական աշխատություններ։ Գլուխգործոցը «Շահ– րիար առյածակերպ անհաղթ արքայի պատմության մասին մտքերի բուրմունք» (1880) դյուցազներգությանն է։ Արաբ ժո ղովրդի պատմությանը և գրականությանն են նվիրված «Արաբների պատմության ասպարեզում ցանկությունների լրումը» (1852), «Ցանկությունների ճոխացված լը– րումը» (1867), «Արաբ քերթողների դա սակարգման գրական ծաղկաստան» (1858) և «Հոգու ըղձանքը Անթար Աբսի քերթված ներում» (1864) աշխատությունները։ Գրա– կան-պատմական որոշակի հետաքրքրու թյուն են ներկայացնում «Խըդիվ Իբրահիմի արժանիքներն ու սխրանքները» (1883) ներբողը և Լիբանանի 1860-ի արյունալի դեպքերը պատկերող «Արտասովոր ան ցուդարձեր Լեռնային Լիբանանի կյան քում» երկը (1869, հայեոեն հրտ., «Սար– սափներու գիրքը», 1935)։ Ունի նաև քնա րական բանաստեղծությունների ժողովա ծու՝ «Հոգու զբոսանք գեղեցկազարդ էջերում» (1883)։ Մահացել է Բեյրութում։ 3.tԱբգարիոս Ցուհաննա (Հովհաննես, այլ հնչմամբ՝ Ջան, 1832—1886), տնտեսագետ, բանաստեղծ, լեզվաբան։ Ծնվել է Բեյրութում։ Եղել է Բեյրութի անգլ. հյուպատոսության թարգ մանիչ։ Հիմնել է ժամանակին ամբողջ Ա– րևելքում հայտնի դրամատուն։ Արաբերեն գրել է բարոյա-խրատական պատմվածք ներ և նովելներ, գիրք համաշխարհային պատմության մասին, կազմել անգլերեն-արաբերեն<section end=Աբգարիոսներ/>