«Մասնակից:ԿտրիչԲոտ/փորձնական»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
Բոտ՝ մաքրում է ժամանակավոր կաղապարները |
Բոտ՝ մաքրում է ժամանակավոր կաղապարները |
||
Տող 1.
<noinclude><pagequality level="1" user="XelgenBot" /><div class="pagetext">
</noinclude>ԱԾԽԱՋՐԵՐ 209
օքսիդներից՝ անջատելով մետաղը (2ո,
Շժ, ք՝6, Րե, Տե ևն) կամ նրա կարբիդը
(ՕշւՕշ, ք՝630, ^0, 1՝2ւՕ են)։ Այս հատ¬
կությունն օգտագործվում է երկաթ ե մի
շարք այլ մետաղներ ստանալու համար։
Ա-ի ստացման ե կիրառման մասին տես՝
Աչմաստ, Գրաֆիտ, Ածուխ, Մուր, Փայ¬
տածուխ, Ակտիվացրած ածուխ հոդված¬
ներում։ Վ. Ազւսւոյան
ԱԾԽԱԾՆԻ ՏԵՏՐԱՔԼՈՐԻԴ (քառսւքլո–
րիդ), տետրաքլորմեթան, պ ե ր–
քլորմեթսւն, ՇՇկ, ածխածնի ե
քլորի միացությունը։ Անգույն, չայրվող,
քլորաֆորմի հոտով հեղուկ է։ Բեկման
ցուցիչը՝ 1,4607, եռման ջերմաստիճանը՝
76,7°Շ։ Ջրում քիչ է լուծվում։ Լավ է լուծ¬
վում օյւգ. լուծիչներում։ Ջրի, մեթանոլի,
մրջնաթթվի ենի հետ առաջացնում է ազեո–
տրո՚պ խառնուրդներ: Կայուն է օդի, լույ¬
սի, խիտ ծծմբական թթվի ե այլ ագդակնե¬
րի նկատմամբ։ Սովորական ջերմաստի¬
ճաններում, կատալիզատորների (Ճ1, Բօ)
առկայությամբ, փոխազդեցության մեջ է
մտնում ջրի հետ։ Ա. տ. ստացվում է ծծըմ–
բածխածնի, նաե մեթանի քլորացումից։
Օգտագործվում է տեխնիկայում որպես
չայրվող լուծիչ՝ խեժերի, լաքերի, ճարպե¬
րի, մոմերի ենի համար, հատուկ կրակ¬
մարիչներում, Էնանտի ե ֆրեոնի արտա¬
դրություններում։ Ա. տ-ի տեխնիկական
անունն է «տետրսւ»։ Ա. տ-ի գոլորշիները
թունավոր են, օդում նրա թույլատրելի քա¬
նակությունը 0,02 ւէգ/ւ է։
ԱԾԽԱԾՆԻ ՕՔՍԻԴՆԵՐ, ածխածնի միա¬
ցությունները թթվածնի հետ։ Տարածված
են երկօքսիդը՝ Շ02 ե օքսիդը՝ ՇՕ։ Հայտ¬
նի է նաև ենթօքսիդը՝ 0302։
Ածխածնի երկօքսիդը (ած¬
խաթթվական գազ, ածխաթթվական ան¬
հիդրիդ) ածխածնի և օրգ. միացություննե¬
րի այրման վերջնական արդյունքն է։ Ան¬
գույն, թույլ թթվահոտ և թթվահամ, օդից
1,5 անգամ ծանր գազ է։ Հեղուկանում է
միայն բարձր ճնշումների տակ։ Մթնոլոր¬
տային ճնշման տակ պնդանում է առանց
հեղուկանալու (-78,52°Շ)՝ առաջացնելով
«չոր սառույց»։ Լուծվում է ջրում՝ առաջաց¬
նելով ածխաթթու, հիմքերում՝ կարբոնատ¬
ներ, ե օրգ. լուծիչներում։ Քիմիապես ի–
ներտ է։ Բարձր ջերմաստիճաններում օք¬
սիդացնում է ածխածինը և որոշ մետաղ¬
ներ։ Օդը, որպես խառնուրդ, պարու¬
նակում է -—^0,03 ծավալային % Շ02։ Այն
առաջանում է կենդանի օրգանիզմներում
որպես նյութափոխանակման արդյունք
և օրգ. միացությունների քայքայման,
այրման, խմորման ժամանակ։ Կարևոր
դեր ունի բույսերի կյանքում (տես Ֆոտո¬
սինթեզ)։ Արդյունաբերության մեջ ստա¬
նում են կրաքարի կիզումով։ Օգտագործ¬
վում է հիմնականում շաքարի, գարեջրի,
զովացուցիչ ե հանքային ջրերի, պահա¬
ծոների, սոդայի, միզանյութի արդյունա¬
բերության մեջ, ինչպես նաև կրակմարիչ¬
ներում։ «Չոր սառույցը» օգտագործվում է
որպես սառեցնող միջոց։ ՕՕշ-ի փոքր քա¬
նակները (<3%) օդում թունավոր չեն,
մեծ քանակները (>10%) առաջացնում են
շնչառական օրգանների գրգռում, աղմուկ
ականջներում, գլխապտույտ և կենսա–
կենտրոնների կաթված։ Ածխածնի
օքսիդը (շմոլք գազ) անգույն, անհոտ
14, ձՍձ 1 քւատոո
թունավոր գազ է (եռման ջերմաստիճանը՝
-191,5°Շ, հալմանը՝ -205°Շ)։ Ջրում վատ
է լուծվում։ Օդում բռնկվում (700°Շ) և այր¬
վում է կապույտ բոցով։ Սենյակի ջերմաս¬
տիճանում 1^ոՕ–ի և ՕսՕ-ի առկայու¬
թյամբ օքսիդանում է մինչև 002։ Այդ հատ¬
կությունն օգտագործվում է հակագազե–
րում՝ օդը շմոլք գազից մաքրելու համար։
Տաքացնելիս վերականգնում է մետաղների
օքսիդները։ Միանում է ծծմբի և քլորի
հետ՝ առաջացնելով ծծմբածխածին և ֆոս¬
գեն, մետաղների հետ՝ կսւրբոնիլներ և
կարբիդներ, հիմքերի հետ՝ մրջնաթթվի
աղեր։ Ծխնելուզային գազերը պարունա¬
կում են 1—4%, ավտոմեքենայի ծուխը՝
2—10%, ծխախոտինը՝ 0,5% ՕՕ։ Չնչին
քանակությամբ կա օդում։ Հայտնաբեր¬
վել է նաև Արեգակի մթնոլորտում։ Ար¬
դյունաբերության մեջ ստացվում է ածխի
թերայրմամբ։ Օգտագործվում է որպես
գազային վառելանյութ (լուսագազ, ջրա–
գազ, գեներատորային գազ), ելա¬
նյութ՝ բազմաթիվ օրգ. միացությունների
(սպիրտներ, օրգ. թթուներ, ալդեհիդներ,
արհեստական բենզին՝ սինտին ևն) և մի
շարք մետաղների ստացման համար:
Ածխածնի օքսիդով թունավորումը օրգա¬
նիզմում առաջացնում է թթվածնի սով։
Առաջին օգնությունն է մաքուր օդը, ա–
նուշադրի սպիրտի գոլորշիների կարճա¬
տև ներշնչումը, թթվածինը, մուգ և քաղցր
թեյը։ Ա– Քւսնքսւնյան
ԱԾԽԱՋՐԱԾԻՆՆ ԵՐ, ածխածնից և ջրած¬
նից կազմված օրգ. միացությունների
խումբ, որն ընդգրկում է գազային, հեղուկ
կամ պինդ վիճակում գտնվող անգույն, օ–
դում հեշտ այրվող բազմահազար նյութեր։
Ա-ի պարզագույն ներկայացուցիչը մեթանն
է։ Ա-ի մոլեկուլներում ածխածնի ատոմնե–
րը առաջացնում են բաց շղթաներ (երբե–
մըն՝ ճյուղավորված) կամ օղակներ։ Առա¬
ջինները կոչվում են ացիկլիկ Ա.,
երկրորդները՝ կարբոցիկլիկ Ա.։
Այն Ա., որոնց մոլեկուլներում ածխածնի
ատոմներն իրար հետ միացած են մեկա¬
կան կապերով, կոչվում են հագեցած
(սահմանային) Ա. կամ սյարաֆիններ
(օրինակ՝ մեթան, էթան, պրոպան ևն)։
Իսկ այն Ա., որոնց մոլեկուլում կա գոնե
մեկ կրկնակի կամ եռակի կապ, կոչվում
են չհագեցած Ա. (օրինակ՝ էթիլեն,
ացետիլեն, դիվինիլ, իզոպրեն ևն)։ Հա¬
գեցած կարբոցիկլիկ Ա. հայտնի են ցիկ–
լոպարաֆիններ, իսկ չհագեցածները՝
ցիկլոօլեֆիններ անվանումնե¬
րով։ Կարբոցիկլիկ Ա-ի ներկայացուցիչ¬
ներն են ցիկլոպրոպանը, բենզոչը, անտ¬
րացենը ևն։ Ցիկլոօլեֆինների խմբում
հատուկ տեղ են գրավում արոմատիկ Ա.:
Որպես կանոն, մոլեկուլում մինչև 4—5
ատոմ պարունակող Ա. գազեր են, մինչև
16 ատոմ պարունակողները՝ հեղուկներ,
իսկ մնացածները՝ պինդ նյութեր։ Ա. բա¬
վական տարածված են բնության մեջ։ Նավ¬
թը և այրվող բնական գազերը հիմնակա¬
նում Ա-ի խառնուրդներ են։ Ա. ստացվում
են նավթից, բնական գազերից, նաե՝ քա–
րածխի, գորշ ածխի, տորֆի և բիթումա–
յին խեժերի չոր թորմամբ։ Օգտագործվում
են որպես վառելանյութեր, քսայուղեր,
նաև ելանյութեր օրգ. սինթեզում՝ դեղա¬
նյութեր, կաուչուկ, պոլիմերներ, ներկա–
նյութեր, պայթուցիկ նյութեր ևև ստանա¬
լու համար։
ԱԾԽԱՋՐԵՐ, ածխաջրատներ, շա¬
քարներ, գլիցիդներ, օրգ. միացու¬
թյունների տարածված խումբ։ Ա. կազմը–
ված են ածխածնից, թթվածնից ե ջրած¬
նից։ Ջրածնի և թթվածնի ատոմների հա¬
րաբերությունն այնպես է, ինչպես ջրում՝
Շ6**ւշ°6 Կամ ^6(^շ°)6. այստեղից էլ՝
Ա. անունը։ Ա. բաժանվում են երկու
խմբի՝ պարզ և բարդ։
Պարզ Ա.՝ միաշաքարները (գլիկոզ–
ներ, մոնոզներ, պարզ շաքարներ), բազ–
մաօքսիալդեհիդներ (ալդոզներ) կամ
բազմաօքսիկետոններ (կետոզներ) են։
Լինում են ածխածնային բաց շղթայով
(ալդեհիդի կամ կետոնի ձեով) կամ ցիկ–
լիկ կիսաացետալների ձևով։ Միաշաքար–
ների բաց (ացիկլիկ) ձևերի ընդհանուր
բանաձևն է՝ ՕՏ2(ա(Շ11(ա)ոՇՀ^ (ալ–
դոզներ), ՇՈ20Տ(Շ90Ո)ոՇ0Շ«2(ա (կե¬
տոզներ). կիսաացետալային ձևերը կա¬
րելի է պատկերել այսպես՝
Ո ՕՈ
/
Շ
I
ՏՇ-ՕՏ
«օ
I
-ՇՈ
I
ՏՇ—օւ
I
ՈՇ
I
ՇՈշՕՈ
ալդոզ
ՕՏշՕՏ
I /օո
-ՇՈ
I
աշ–
կետոզ
Միաշաքարների ածխածնային շղթան
մեծ մասամբ ուղիղ է (չճյուղավորված)։
Նրանք ունեն մեկ կարբոնիլ խումբ, որը
կետոզներում սովորաբար գրավում է ած¬
խածնային շղթայի երկրորդ տեղը։ Ըստ
ածխածնի ատոմների քանակի, միաշաքար¬
ները բաժանվում են՝ տետրոզների
(04), պենտոզների (Օց). հ ե ք–
ս ո զ ն ե ր ի (06) ևն։ Միաշաքարների
ալդոզ կամ կետոզ լինելն արտահայտելու
համար օգտագործվում է «ալդո» կամ «կե–
տո» նախածանցը։ Հաճախ էլ կետոզների
անվան մեջ մտցվում է «ուլ» վերջածանցը։
Այսպես, ալդեհիդ խումբ ունեցող միաշա¬
քարները կոչվում են ալդոպենտոզներ,
ալդոհեքսոզներ, ալդոհեպտոզներ ևն,
իսկ կետո խումբ ունեցողները՝ կետոպեն–
տոզներ կամ պենտուլոզներ, կետոհեք–
սոզներ կամ հեքսուլոզներ ևն։
Միաշաքարները, ածխածնի ասիմետրիկ
ատոմներ ունենալու պատճառով, առա¬
ջացնում են օպտիկական իզոմերներ
(տես Տարածական իզոմերիա)։ Ալդո–
պենտոզներն ունեն 3, իսկ ալդոհեքսոզ–
ները՝ 4 ասիմետրիկ ածխածին ե առաջաց¬
նում են համապատասխանաբար 8 և 16
տարածական իզոմեր, որոնց կեսը (4 պեն–
տոզ ե 8 հեքսոզ) պատկանում են 1> շար¬
քին և աջադարձ են, իսկ մյուս կեսը՝ Լ
շարքին և ձախադարձ են։
Սիաշաքարների ցիկլիկ կիսաացետա–
լային ձևերև ավելի ճիշտ է պատկերում
Հեուորսի բանաձևը։ Ենթադրվում է, որ<noinclude></div></noinclude>
Նոր տող
| |||