«Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթը 2009թ. սեպտեմբերի 18-ի հանրահավաքում»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
չNo edit summary
 
Տող 11.
 
'''Սիրելի հայրենակիցներ,'''<br />
Ուղիղ երկուսուկես ամիս է անցել Հայ ազգայինԱզգային կոնգրեսիԿոնգրեսի գումարած նախորդ հանրահավաքից, ևեւ այդ ժամանակահատվածում մեր երկրում դրական առումով գրեթե ոչինչ չի փոխվել:փոխվել։ Դժվար է մատնացույց անել ներքին թե արտաքին քաղաքականության որևէորեւէ բնագավառ, որում եթե ոչ իսկ շոշափելի նվաճում, ապա թեկուզ չնչին առաջընթաց արձանագրված լինի:լինի։ Ընդհակառակը, ամենուրեք մենք ականատեսն ենք ավազակապետական համակարգին բնորոշ արատավոր երևույթներիերեւույթների խորացման, պետության կատարյալ քրեականացման ևեւ երկրի առջևառջեւ կանգնած խնդիրների էլ ավելի բարդացման:բարդացման։
 
====Տնտեսություն====
Թե ինչ է կատարվում տնտեսության բնագավառում, հայտնի է բոլորին: Չնայած Հայաստանին տրամադրված հսկայական միջազգային վարկերին ու կառավարության ձեռնարկած հակաճգնաժամային միջոցառումներին, տնտեսությունը ինչպես գահավիժում էր, այնպես էլ շարունակում է գահավիժել, այն էլ՝ ավելի արագացված տեմպերով: Դրա ամենապերճախոս վկայությունն է նախորդ տարվա համապատասխան ամիսների համեմատ ընթացիկ տարվա տնտեսական անկման դինամիկան. հունվար-ապրիլ՝ 9.3%, հունվար-մայիս՝ 15.7%, հունվար-հունիս՝ 16.3%, հունվար-հուլիս՝ 18.5%: Եթե սրան գումարենք նաև արտաքին առևտրի, մանավանդ արտահանման ծավալների շարունակվող կրճատումը, կապիտալի չդադարող արտահանումը, արտասահմանյան ներդրումների և բյուջեի հարկային եկամուտների անընդհատ նվազումը, ապա Հայաստանի տնտեսական վիճակի գնահատման այլ չափանիշ փնտրելու կարիք չի լինի:
 
Թե ինչ է կատարվում տնտեսության բնագավառում, հայտնի է բոլորին:բոլորին։ Չնայած Հայաստանին տրամադրված հսկայական միջազգային վարկերին ու կառավարության ձեռնարկած հակաճգնաժամային միջոցառումներին, տնտեսությունը ինչպես գահավիժումգահա­վի­ժում էր, այնպես էլ շարունակում է գահավիժել, այն էլ՝ ավելի արագացված տեմպերով:տեմպերով։ Դրա ամենապերճախոս վկայությունն է նախորդ տարվա համապատասխանհամապատաս­խան ամիսների համեմատ ընթացիկ տարվա տնտեսական անկման դինամիկան. հունվար-ապրիլ՝հունվար–ապրիլ՝ 9.3%, հունվար-մայիս՝հունվար–մայիս՝ 15.7%, հունվար-հունիս՝հունվար–հունիս՝ 16.3%, հունվար-հուլիս՝­­–հուլիս՝ 18.5%:։ Եթե սրան գումարենքգու­մա­րենք նաևնաեւ արտաքին առևտրիառեւտրի, մանավանդ արտահանման ծավալների շարունակվողշարու­նակ­վող կրճատումը, կապիտալի չդադարող արտահանումը, արտասահմանյան ներդրումներիներդրում­ների ևեւ բյուջեի հարկային եկամուտների անընդհատ նվազումը, ապա Հայաստանի տնտեսական վիճակի գնահատման այլ չափանիշ փնտրելու կարիք չի լինի:լինի։
Էլ որտե՞ղ, եթե ոչ նշված մակրոտնտեսական ցուցանիշներում պետք է արտացոլվեր միջազգային վարկերի և կառավարության հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետությունը, ինչը, սակայն, իսպառ բացակայում է: Իսկ սա նշանակում է, որ կա՛մ կառավարության հակաճգնաժամային միջոցառումները իրավիճակին համարժեք չեն, կա՛մ արտերկրից փոխառված ֆինանսական միջոցները ճիշտ չեն օգտագործվում, կա՛մ էլ՝ դրանք պարզապես մսխվում են: Մի բան ակնհայտ է, որ այդ միջոցներից համարյա ոչինչ չի հասնում արդյունաբերողներին, մանր ու միջին բիզնեսին և գյուղատնտեսությանը, որոնց խթանման հետ է կապված, առաջին հերթին, երկրի տնտեսության վերականգնման ու զարգացման հույսը: Ամենաողբալի վիճակում են հայտնվել մանավանդ մանր ու միջին ձեռնարկատերերը, որոնք մի կողմից ենթարկվում են անխնա հարկային կամայականությունների, մյուս կողմից՝ բարձր տոկոսադրույքների պատճառով զրկված են վարկեր ձեռքբերելու հնարավորությունից, իսկ երրորդ կողմից՝ խեղդվում են ապօրինի մաքսային արտոնություններով օժտված մենաշնորհային ընկերությունների մրցակցությունից: Հրատապ միջոցներ ձեռք չառնելու պարագայում մանր ու միջին ձեռնարկատիրությունը մեկ տարի հետո պարզապես կդադարի գոյություն ունենալ, և երկրի ողջ տնտեսությունը կհայտնվի մոնոպոլիաների, իսկ ավելի ճիշտ, քրեաօլիգարխիկ համակարգի ձեռքում:
 
Էլ որտե՞ղորտեղ, եթե ոչ նշված մակրոտնտեսական ցուցանիշներում պետք է արտացոլվերարտացոլ­վեր միջազգային վարկերի ևեւ կառավարության հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետությունը, ինչը, սակայն, իսպառ բացակայում է:է։ Իսկ սա նշանակում է, որ կա՛մ կառավարության հակաճգնաժամային միջոցառումները իրավիճակին համարժեք չեն, կա՛մ արտերկրից փոխառված ֆինանսական միջոցները ճիշտ չեն օգտագործվում, կա՛մ էլ՝ դրանք պարզապես մսխվում են:են։ Մի բան ակնհայտ է, որ այդ միջոցներից համարյահա­մար­յա ոչինչ չի հասնում արդյունաբերողներին, մանր ու միջին բիզնեսին ևեւ գյուղատնտեսությանըգյու­ղա­տնտեսությանը, որոնց խթանման հետ է կապված, առաջին հերթին, երկրի տնտեսությանտնտեսու­թյան վերականգնման ու զարգացման հույսը:հույսը։ Ամենաողբալի վիճակում են հայտնվել մանավանդ մանր ու միջին ձեռնարկատերերը, որոնք մի կողմից ենթարկվում են անխնա հարկային կամայականությունների, մյուս կողմից՝ բարձր տոկոսադրույքների պատճառով զրկված են վարկեր ձեռքբերելու հնարավորությունից, իսկ երրորդ կողմից՝ խեղդվում են ապօրինի մաքսային արտոնություններով օժտված մենաշնորհային ընկերությունների մրցակցությունից:մրցակցությունից։ Հրատապ միջոցներ ձեռք չառնելու պարագայում մանր ու միջին ձեռնարկատիրությունը մեկ տարի հետո պարզապես կդադարի գոյությունգոյու­թյուն ունենալ, ևեւ երկրի ողջ տնտեսությունը կհայտնվի մոնոպոլիաների, իսկ ավելի ճիշտ, քրեաօլիգարխիկ համակարգի ձեռքում:ձեռքում։
Իսկ ճգնաժամի խորացմանն ու սոցիալական դրության վատթարացմանը զուգընթաց, առաջիկա ձմռանը ժողովուրդը կզգա նաև գազի ու էլեկտրաէներգիայի թանկացման հետևանքով իր վրա ընկած լրացուցիչ բեռի ծանրությունը: Հետևաբար, ստեղծված իրավիճակում կառավարության գործունեությունն այլ կերպ, քան ոչ արհեստավարժ, կամ հանցավոր, կամ էլ՝ անմեղսունակ, չի կարելի համարել: Ընդ որում, խնդիրն ամենևին անձերին չի վերաբերում, որովհետև նրանց փոփոխությունն անզոր է որևէ կերպ ազդելու իրականության վրա: Քոչարյանի և Սարգսյանի ձևավորած ավազակապետական համակարգում այլ տիպի ու որակի կառավարություն չի կարող գոյություն ունենալ: Անդրանիկ Մարգարյանի, Սերժ Սարգսյանի և Տիգրան Սարգսյանի գլխավորած կառավարություններն էությամբ իրարից ոչնչով չեն տարբերվում: Եթե Սերժ Սարգսյանը շարունակի զբաղեցնել նախագահի աթոռը, հաջորդ կառավարությունը ևս նրանցից ոչնչով չի տարբերվելու: Այնպես որ, անիմաստ է որևէ հույս կապել վարչապետի և կառավարության հնարավոր փոփոխության հետ, ինչի մասին խոսակցությունները վերջերս հաճախակի են դարձել: Դա, իհարկե, բացառված չէ, քանի որ Սերժ Սարգսյանին ինչ-որ պահի անպայման քավության նոխազ պետք է գալու: Բայց այդ առթիվ ո՛չ պետք է ուրախանալ, ո՛չ էլ տխրել, քանի որ, ինչպես ասացի, դրանից ոչինչ չի փոխվելու:
 
Իսկ ճգնաժամի խորացմանն ու սոցիալական դրության վատթարացմանը զուգընթացզուգ­ըն­թաց, առաջիկա ձմռանը ժողովուրդը կզգա նաևնաեւ գազի ու էլեկտրաէներգիայի թանկացմանթանկաց­ման հետևանքովհետեւանքով իր վրա ընկած լրացուցիչ բեռի ծանրությունը:ծանրությունը։ ՀետևաբարՀետեւաբար, ստեղծված իրավիճակում կառավարության գործունեությունն այլ կերպ, քան ոչ արհեստավարժարհես­տա­վարժ, կամ հանցավոր, կամ էլ՝ անմեղսունակ, չի կարելի համարել:համարել։ Ընդ որում, խնդիրն ամենևինամե­նեւին անձերին չի վերաբերում, որովհետևորովհետեւ նրանց փոփոխությունն անզոր է որևէորեւէ կերպ ազդելու իրականության վրա:վրա։ Քոչարյանի ևեւ Սարգսյանի ձևավորածձեւավորած ավազակապետականավազա­կա­պե­տա­կան համակարգում այլ տիպի ու որակի կառավարություն չի կարող գոյություն ունենալ:ունենալ։ Անդրանիկ Մարգարյանի, Սերժ Սարգսյանի ևեւ Տիգրան Սարգսյանի գլխավորածգլխա­վո­րած կառավարություններնկառա­վարություններն էությամբ իրարից ոչնչով չեն տարբերվում:տարբերվում։ Եթե Սերժ ՍարգսյանըՍարգս­յանը շարունակի զբաղեցնել նախագահի աթոռը, հաջորդ կառավարությունըկառավարությու­նը ևսեւս նրանցից ոչնչով չի տարբերվելու:տարբերվելու։ Այնպես որ, անիմաստ է որևէորեւէ հույս կապել վարչապետի ևեւ կառավարության հնարավոր փոփոխության հետ, ինչի մասին խոսակցությունները վերջերս հաճախակի են դարձել:դարձել։ Դա, իհարկե, բացառված չէ, քանի որ Սերժ ՍարգսյանինՍարգսյա­նին ինչ-որ պահի անպայման քավության նոխազ պետք է գալու:գալու։ Բայց այդ առթիվ ո՛չ պետք է ուրախանալ, ո՛չ էլ տխրել, քանի որ, ինչպես ասացի, դրանից ոչինչ չի փոխվելու:փոխվելու։
 
Կարող է թվալ, թե ես մռայլ գույներով եմ ներկայացնում Հայաստանի տնտեսական վիճակը:վիճակը։ Հավատացնում եմ՝ իրականությունը շատ ավելի մռայլ է, քան իմ ներկայացրածը:ներկայաց­րածը։ Պատահական չէ, որ Ա1+ գործակալության անցկացրած սոցիոլոգիական հարցումներիհար­ցում­ների համաձայն՝ հարցվածների 83%-ը դժգոհ է Հայաստանի իշխանություններից, իսկ 58%-ը պատրաստ է մշտական բնակություն հաստատել արտասահմանում:արտասահմանում։ Ես ո՛չ աղետ եմ գուժում, ո՛չ էլ ուզում եմ հուսահատություն սերմանել:սերմանել։ Բայց չեմ կարող նաևնաեւ ճշմարտությունը թաքցնել, քանի որ դա անհարիր է թե՛ իմ, թե՛ Հայ Ազգային Կոնգրեսի սկզբունքներին:սկզբունքներին։ Մեր ուժը ևեւ միակ զենքը ճշմարտությունն է, այլապես ժողովուրդը շուրջ երկու տարի չէր գա մեր ետևից:ետեւից։ ՈրևէՈրեւէ շեղում այս ճանապարհից՝ մեզ չի ներվի, ևեւ ժողովուրդը երես կթեքի մեզանից:մեզանից։ Բարոյական լինելուց բացի, ճշմարտությունը նաևնաեւ քաղաքական կատեգորիա է, որովհետևորովհետեւ այն չի կարող վերջիվերջո չհաղթանակել:չհաղթանակել։
 
Կարող է թվալ, թե ես մռայլ գույներով եմ ներկայացնում Հայաստանի տնտեսական վիճակը: Հավատացնում եմ՝ իրականությունը շատ ավելի մռայլ է, քան իմ ներկայացրածը: Պատահական չէ, որ Ա1+ գործակալության անցկացրած սոցիոլոգիական հարցումների համաձայն՝ հարցվածների 83%-ը դժգոհ է Հայաստանի իշխանություններից, իսկ 58%-ը պատրաստ է մշտական բնակություն հաստատել արտասահմանում: Ես ո՛չ աղետ եմ գուժում, ո՛չ էլ ուզում եմ հուսահատություն սերմանել: Բայց չեմ կարող նաև ճշմարտությունը թաքցնել, քանի որ դա անհարիր է թե՛ իմ, թե՛ Հայ Ազգային Կոնգրեսի սկզբունքներին: Մեր ուժը և միակ զենքը ճշմարտությունն է, այլապես ժողովուրդը շուրջ երկու տարի չէր գա մեր ետևից: Որևէ շեղում այս ճանապարհից՝ մեզ չի ներվի, և ժողովուրդը երես կթեքի մեզանից: Բարոյական լինելուց բացի, ճշմարտությունը նաև քաղաքական կատեգորիա է, որովհետև այն չի կարող վերջիվերջո չհաղթանակել:
 
====Ժողովրդավարություն և օրինականություն====
Տնտեսականից ավելի անմխիթար վիճակում է շարունակում մնալ ժողովրդավարության և օրինականության բնագավառը՝ ավելի անմխիթար բացառապես այն պատճառով, որ վերջինս, ի տարբերություն տնտեսության, կախված է միայնումիայն իշխանությունների կամքից: Ոչ թե օբյեկտիվ հանգամանքները, այլ իշխանություններն իրենք են որոշել, որ Հայաստանում օրինական ընտրություններ չպետք է անցկացվեն, որ ընդդիմություն չպետք է գոյություն ունենա, որ այլախոհությունը տեղ չպետք է գտնի տեղեկատվության էլեկտրոնային միջոցներում, որ ոչ ոք չպետք է համարձակվի մասնակցել հանրահավաքների, երթերի ու բողոքի ցույցերի, որ այս երևույթները չհանդուրժողներն ու դրանց դեմ ըմբոստացողները պետք է ենթարկվեն հարկային ու ոստիկանական տեռորի, հեռացվեն աշխատանքից կամ հայտնվեն զնդաններում, իսկ իրական հանցագործները՝ ավազակապետության հենարանը հանդիսացող քրեական հեղինակությունները, կաշառակեր պաշտոնյաները, հարկերից խուսափող խոշոր ձեռնարկատերերը, պաշտոնատար անձանց և օլիգարխների ձեռքի տակ գործող զինված բանդաները, մարդասպաններն ու խուլիգանները պետք է զերծ մնան պատասխանատվությունից, ինչի վկայությունն են համարյա բոլոր աղմկոտ սպանությունների, կողոպուտների, ներիշխանական հաշվեհարդարների կանոնավոր պարտակումները:
 
Տնտեսականից ավելի անմխիթար վիճակում է շարունակում մնալ ժողովրդավարությանժողովրդավա­րության ևեւ օրինականության բնագավառը՝ ավելի անմխիթար բացառապես այն պատճառովպատ­ճա­ռով, որ վերջինս, ի տարբերություն տնտեսության, կախված է միայնումիայն իշխանություններիիշխա­նու­թյուն­ների կամքից:կամքից։ Ոչ թե օբյեկտիվ հանգամանքները, այլ իշխանություններն իրենք են որոշելորո­շել, որ Հայաստանում օրինական ընտրություններ չպետք է անցկացվեն, որ ընդդիմությունընդ­դի­մու­թյուն չպետք է գոյություն ունենա, որ այլախոհությունը տեղ չպետք է գտնի տեղեկատվությանտեղե­կատվության էլեկտրոնային միջոցներում, որ ոչ ոք չպետք է համարձակվի մասնակցել հանրահավաքների, երթերի ու բողոքի ցույցերի, որ այս երևույթներըերեւույթները չհանդուրժողներն ու դրանց դեմ ըմբոստացողները պետք է ենթարկվեն հարկային ու ոստիկանական տեռորիտե­ռորի, հեռացվեն աշխատանքից կամ հայտնվեն զնդաններում, իսկ իրական հանցագործները՝հանցագործ­ները՝ ավազակապետության հենարանը հանդիսացող քրեական հեղինակությունները, կաշառակեր պաշտոնյաները, հարկերից խուսափող խոշոր ձեռնարկատերերը, պաշտոնատարպաշտո­նատար անձանց ևեւ օլիգարխների ձեռքի տակ գործող զինված բանդաները, մարդասպաններնմարդա­սպաններն ու խուլիգանները պետք է զերծ մնան պատասխանատվությունից, ինչի վկայություննվկա­յությունն են համարյա բոլոր աղմկոտ սպանությունների, կողոպուտների, ներիշխանականներիշխանա­կան հաշվեհարդարների կանոնավոր պարտակումները:պարտակումները։
Այս ամենի մասին այնքան է խոսվել ու գրվել, որ չարժե դրա վրա առանձնապես ծանրանալ: Սակայն չեմ կարող շրջանցել հետևյալ երկու կոնկրետ իրողությունները, որոնք էական նշանակություն ունեն երկրի բարոյահոգեբանական մթնոլորտի պայմանավորման, հետևաբար, հույժ հրատապ քաղաքական բովանդակության առումով.
 
Այս ամենի մասին այնքան է խոսվել ու գրվել, որ չարժե դրա վրա առանձնապես ծանրանալ:ծանրանալ։ Սակայն չեմ կարող շրջանցել հետևյալհետեւյալ երկու կոնկրետ իրողությունները, որոնք էական նշանակություն ունեն երկրի բարոյահոգեբանական մթնոլորտի պայմանավորմանպայմա­նավոր­ման, հետևաբարհետեւաբար, հույժ հրատապ քաղաքական բովանդակության առումով.
* Հայ ժողովրդի ամենաարժանավոր զավակներից 19-ը դեռևս շարունակում է մնալ բանտերում: Նրանց ներկայացված են նույն շինծու մեղադրանքները, որոնցով դատապարտված էին համաներմամբ ազատ արձակված մնացյալ քաղբանտարկյալները: Ի՞նչն է, արդ, պատճառը, որ նույն մեղադրանքներով ամբաստանված մարդկանցից ոմանց վրա տարածվեց համաներումը, իսկ մյուսների վրա՝ ոչ: Պատճառներից մեկը ես նշել եմ իմ նախորդ ելույթներից մեկում. դա Սերժ Սարգսյանի քինախնդրությունն է, իշխանություն բանեցնելուց ու ցավ պատճառելուց ստացած հաճույքը, մեծահոգի գործ կատարելու անընդունակությունը, եթե կուզեք՝ սադիզմը:
 
*1. Հայ ժողովրդի ամենաարժանավոր զավակներից 19-ը դեռևսդեռեւս շարունակում է մնալ բանտերում:բանտերում։ Նրանց ներկայացված են նույն շինծու մեղադրանքները, որոնցով դատապարտված էին համաներմամբ ազատ արձակված մնացյալ քաղբանտարկյալները:քաղբանտարկյալնե­րը։ Ի՞նչն է, արդ, պատճառը, որ նույն մեղադրանքներով ամբաստանված մարդկանցից ոմանց վրա տարածվեց համաներումը, իսկ մյուսների վրա՝ ոչ:ոչ։ Պատճառներից մեկը ես նշել եմ իմ նախորդ ելույթներից մեկում. դա Սերժ Սարգսյանի քինախնդրությունն է, իշխանություն բանեցնելուց ու ցավ պատճառելուց ստացած հաճույքը, մեծահոգի գործ կատարելու անընդունակությունը, եթե կուզեք՝ սադիզմը:սադիզմը։
Սակայն եթե այս պատճառը նողկալի է մարդկային առումով, մանավանդ պետականպետա­կան այրի պարագայում, ապա մյուսն ավելի նենգ ու դավադրական է քաղաքական տեսակետից:տե­սակետից։ Տասնինը հոգին պատանդ են պահվում Ղարաբաղյան հակամարտության մոտալուտ հանգուցալուծման առթիվ սպասվող ժողովրդական հուզումները զսպելու կամ նվազեցնելու նկատառումով:նկատառու­մով։ Վարչախմբին թվում է, թե եթե վերջիններս մնան բանտերումբան­տերում, մարդիկ կզգուշանան մասնակցել բողոքի ցույցերին՝ նրանց բախտին չարժանանալուչարժանա­նա­լու համար:համար։ Ավելորդ է նշել, իհարկե, որ սա սին հույս է, քանի որ, երբ քաղբանտարկյալներնքաղբան­տարկյալներն անգամ շատ ավելի բազմաթիվ էին, միևնույնմիեւնույն է, այդ հանգամանքը չվախեցրեցչվա­խեցրեց մարդկանց, որոնք մեկուկես տարի շարունակ չլքեցին պայքարի առաջին գիծը:գիծը։
 
Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ քանի դեռ վերջին քաղբանտարկյալը տուն չի վերադարձել, խնդիրը, ինչպես նախկինումնախկի­նում, մնալու է Կոնգրեսի ևեւ Համաժողովրդական շարժման գլխավոր առաջնահերթություններիցառաջնահերթու­թյուն­ներից մեկը:մեկը։ Քաղբանտարկյալների անհապաղ ազատ արձակումը բխում է թե՛ հասարակության, թե՛ պետության, ևեւ թե՛ Ղարաբաղի շահերից՝ մանավանդ եթե նկատի ունենանք, որ նրանցից շատերը Ղարաբաղյան ազատամարտի մասնակիցներ ու հերոսներհերոս­ներ են:են։ Ուստի իշխանությունների հապաղումն այս հարցում ոչ միայն հակարդյունավետհակարդյունա­վետ է, այլևայլեւ քաղաքականապես անհեռատես ու վտանգավոր, եթե չասենք՝ դավաճանական:դավաճանա­կան։
 
*2. Մյուս ցավոտ, բայց չլուծված խնդիրը մնում է մարտի 1-ի ոճրագործության լիակատարլիա­կա­տար բացահայտումը ևեւ նրա բուն պատասխանատուների նկատմամբ արդարադատությանարդարադա­տու­թյան իրականացումը:իրականացումը։ Պատրանքներ չպետք է փայփայել. հակառակ հասարակականհասարակա­կան պահանջին ու միջազգային հանրության ճնշումներին, ներկա իշխանությունների օրոք, ինչպես հոկտեմբերի 27-ի պարագայում, այս ոճրագործությունը չի բացահայտվելուբացահայտվե­լու ևեւ իրական հանցագործները պատասխանատվության չեն ենթարկվելու:ենթարկվելու։ Դա ապացուցելն առանձնապես մեծ ջանք չի պահանջում, որովհետևորովհետեւ բոլորիս աչքի առջևառջեւ, մեկուկես տարի շարունակ, Հայաստանի ոստիկանությունը, Ազգային անվտանգության ծառայությունը, Հատուկ քննչական ծառայությունը, Դատախազությունը ևեւ դատարաններըդատարան­նե­րը ցինիկաբար զբաղված են կատարված հանցագործությունները կոծկելու, հետաքննությանհետա­քննու­թյան ընթացքը շեղելու, վկաներին ահաբեկելու կամ կաշառելու, իրեղեն ապացույցները կեղծելու կամ ոչնչացնելու գործով:գործով։
Սակայն ինչ էլ անեն, միևնույնմիեւնույն է, կեղծիքի այս հանցավոր մեքենան մշտապես կանգնած է լինելու հետևյալհետեւյալ կոնկրետ հարցերին պատասխանելու հարկադրանքի առջևառջեւ. ովքե՞ր են սպանությունների հեղինակները ևեւ ի՞նչ պատժի են ենթարկվել նրանք:նրանք։ Հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործության պարագայում, գոնե բուն կատարողներին դատելով, իշխանությունները կարողացան, թեկուզ ժամանակավորապես, իրենց զերծ պահել պատասխանատվությունից:պատասխանատվությունից։ Մարտի 1-ի դեպքում դա շատ ավելի դժվար, գրեթե անհնար է լինելու:լինելու։ Ուստի կարծում եմ, սպանությունների գծով իշխանությունները վերջիվերջո դատելու են մեկ-երկու ցածրաստիճան ոստիկանի, ևեւ դրանով խնդիրը փակված համարելու:համարելու։ Արդյոք դա կբավարարի միջազգային հանրությանը, թե՞ ոչ՝ չգիտեմ:չգի­տեմ։ Բայց որ Հայաստանի հասարակությունը այդ դեղահաբը կուլ չի տա՝ չեմ կասկածում:կասկա­ծում։
 
Համենայն դեպս, Հայ Ազգային Կոնգրեսը վճռականորեն է տրամադրված ինչպես ոճրագործության ամբողջական բացահայտման, այնպես էլ նրա բոլոր դերակատարներին՝դերակատարնե­րին՝ սադրիչներին, կազմակերպիչներին ու մարդասպաններին համարժեք իրավական պատասխանատվության ենթարկելու հարցում՝ ընդհուպ մինչևմինչեւ Հաագայի դատարան:դատարան։ Կոնգրեսին, Ժառանգություն կուսակցության համագործակցությամբ, արդեն իսկ հաջողվել է Փաստահավաք խմբի միջոցով ապշեցուցիչ ու անհերքելի բացահայտումներ կատարել, որոնք շուտով կհասցվեն ավարտի, ևեւ մարտի 1-ի եղկելի ոճրագործության ողջ պատկերը պարզ կդառնա յուրաքանչյուր բանական մարդու համար:համար։ Եթե Ռոբերտ Քոչարյանին ևեւ Սերժ Սարգսյանին թվում է, թե իրենք մարտի 1-ը մարսելու են, ապա նրանք չարաչար սխալվում են:են։
Սակայն ինչ էլ անեն, միևնույն է, կեղծիքի այս հանցավոր մեքենան մշտապես կանգնած է լինելու հետևյալ կոնկրետ հարցերին պատասխանելու հարկադրանքի առջև. ովքե՞ր են սպանությունների հեղինակները և ի՞նչ պատժի են ենթարկվել նրանք: Հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործության պարագայում, գոնե բուն կատարողներին դատելով, իշխանությունները կարողացան, թեկուզ ժամանակավորապես, իրենց զերծ պահել պատասխանատվությունից: Մարտի 1-ի դեպքում դա շատ ավելի դժվար, գրեթե անհնար է լինելու: Ուստի կարծում եմ, սպանությունների գծով իշխանությունները վերջիվերջո դատելու են մեկ-երկու ցածրաստիճան ոստիկանի, և դրանով խնդիրը փակված համարելու: Արդյոք դա կբավարարի միջազգային հանրությանը, թե՞ ոչ՝ չգիտեմ: Բայց որ Հայաստանի հասարակությունը այդ դեղահաբը կուլ չի տա՝ չեմ կասկածում:
Համենայն դեպս, Հայ Ազգային Կոնգրեսը վճռականորեն է տրամադրված ինչպես ոճրագործության ամբողջական բացահայտման, այնպես էլ նրա բոլոր դերակատարներին՝ սադրիչներին, կազմակերպիչներին ու մարդասպաններին համարժեք իրավական պատասխանատվության ենթարկելու հարցում՝ ընդհուպ մինչև Հաագայի դատարան: Կոնգրեսին, Ժառանգություն կուսակցության համագործակցությամբ, արդեն իսկ հաջողվել է Փաստահավաք խմբի միջոցով ապշեցուցիչ ու անհերքելի բացահայտումներ կատարել, որոնք շուտով կհասցվեն ավարտի, և մարտի 1-ի եղկելի ոճրագործության ողջ պատկերը պարզ կդառնա յուրաքանչյուր բանական մարդու համար: Եթե Ռոբերտ Քոչարյանին և Սերժ Սարգսյանին թվում է, թե իրենք մարտի 1-ը մարսելու են, ապա նրանք չարաչար սխալվում են:
 
====Հայ-թուրքական հարաբերություններ====
Անցնելով Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մարտահրավերների քննությանը, բնականաբար, մենք պետք է կանգ առնենք հայ-թուրքական հարաբերությունների և Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման խնդիրների վրա: Հայ-թուրքական հարաբերություններում ամեն ինչ պարզ է: Սերժ Սարգսյանից կորզելով հայ և թուրք պատմաբանների հանձնաժողով ստեղծելու մասին համաձայնությունը, Թուրքիան կարողացավ հմտորեն կանխել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման վտանգը և սահմանի բացումը հետաձգել մինչև Ղարաբաղի հարցի լուծումը կամ, առնվազն, լուծման գործընթացում նշանակալի առաջընթացի արձանագրումը: Հայաստանն, ըստ այդմ, մինչև Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորումը Թուրքիայի հարցում անելիք չունի և դատապարտված է կրավորական դերակատարության:
 
Անցնելով Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մարտահրավերների քննությանըքննու­թյա­նը, բնականաբար, մենք պետք է կանգ առնենք հայ-թուրքականհայ–թուրքական հարաբերություններիհարաբե­րություն­նե­րի ևեւ Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման խնդիրների վրա:վրա։ Հայ-թուրքականՀայ–թուրքա­կան հարաբերություններում ամեն ինչ պարզ է:է։ Սերժ Սարգսյանից կորզելով հայ ևեւ թուրք պատմաբանների հանձնաժողով ստեղծելու մասին համաձայնությունը, ԹուրքիանԹուր­քիան կարողացավ հմտորեն կանխել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման վտանգը ևեւ սահմանի բացումը հետաձգել մինչևմինչեւ ՂարաբաղիՂարա­բա­ղի հարցի լուծումը կամ, առնվազն, լուծման գործընթացում նշանակալի առաջընթացիառաջըն­թա­ցի արձանագրումը:արձանագրումը։ Հայաստանն, ըստ այդմ, մինչևմինչեւ Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորումըկարգավորու­մը Թուրքիայի հարցում անելիք չունի ևեւ դատապարտված է կրավորական դերակատարության:դերակատա­րու­թյան։
Ներկայումս մեր երկրում քննարկվող ամենագլխավոր թեման Ֆուտբոլային դիվանագիտության շրջանակներում Սերժ Սարգսյանի Թուրքիա մեկնել-չմեկնելու հարցն է դարձել, կարծես ավելի կարևոր հարց գոյություն չունի կամ դրանից ինչ-որ բան է կախված: Հայ Ազգային Կոնգրեսն, ի դեմս Լևոն Զուրաբյանի և Աշոտ Սարգսյանի, արդեն տվել է այս հարցի սպառիչ պատասխանը, որը, մասնակի լրացումներով, հարկ եմ համարում կրկնել ավելի լայն լսարանի առջև, որպիսին սույն հանրահավաքն է: Սերժ Սարգսյանի Թուրքիա մեկնել-չմեկնելն այլևս որևէ նշանակություն չունի, քանի որ Հայ-թուրքական հարաբերությունների բնագավառում նա ինչ սխալ, որ կարող էր գործել, արդեն իսկ գործել է, մանավանդ Ցեղասպանության իրողությունը կասկածի տակ դնելու և այն սակարկության առարկա դարձնելու հարցում: Ուստի ո՛չ մեկնելով, ո՛չ էլ չմեկնելով վիճակը շտկել հնարավոր չէ:
 
Ներկայումս մեր երկրում քննարկվող ամենագլխավոր թեման Ֆուտբոլային դիվանագիտության շրջանակներում Սերժ Սարգսյանի Թուրքիա մեկնել-չմեկնելու հարցն է դարձել, կարծես ավելի կարևորկարեւոր հարց գոյություն չունի կամ դրանից ինչ-որ բան է կախված:կախված։ Հայ Ազգային Կոնգրեսն, ի դեմս ԼևոնԼեւոն Զուրաբյանի ևեւ Աշոտ ՍարգսյանիՍարգսյա­նի, արդեն տվել է այս հարցի սպառիչ պատասխանը, որը, մասնակի լրացումներով, հարկ եմ համարում կրկնել ավելի լայն լսարանի առջևառջեւ, որպիսին սույն հանրահավաքն է:է։ Սերժ Սարգսյանի Թուրքիա մեկնել-չմեկնելն այլևսայլեւս որևէորեւէ նշանակություն չունի, քանի որ Հայ-թուրքականՀայ–թուրքական հարաբերությունների բնագավառում նա ինչ սխալ, որ կարող էր գործել, արդեն իսկ գործել է, մանավանդ Ցեղասպանության իրողությունը կասկածիկասկա­ծի տակ դնելու ևեւ այն սակարկության առարկա դարձնելու հարցում:հարցում։ Ուստի ո՛չ մեկնելովմեկնե­լով, ո՛չ էլ չմեկնելով վիճակը շտկել հնարավոր չէ:չէ։
Ինչպես ձեզ հայտնի է, վերջերս Սերժ Սարգսյանը կտրուկ հայտարարել է, որ Թուրքիա կմեկնի միայն մի պարագայում՝ այն է, եթե սահմանը մինչ այդ բացված լինի: Վերջնագիր թվացող այս հայտարարությունը երկու իրողություն է բացահայտում: Առաջին, որ, այսպես կոչված, «Ճանապարհային քարտեզը» ստորագրելու դիմաց ապրիլի 22-ին Թուրքիան Սերժ Սարգսյանին խոստացել է բացել սահմանը: և երկրորդ, որ Սարգսյանը նեղացած է թուրքերից՝ այդ խոստումը դրժելու պատճառով: Այնուամենայնիվ, տվյալ հայտարարությունը վերջնագիր համարել չի կարելի, քանի որ Սարգսյանը նույն հայտարարության մեջ հարկ է համարել անմիջապես ավելացնել, որ պատրաստ է Թուրքիա մեկնել նաև այն դեպքում, եթե դրությունը մոտ լինի սահմանի բացման շեմին: Սույն լրացմամբ նա կամա թե ակամա մատնում է, որ արդեն կայացրել է մեկնելու վճիռը, քանի որ «շեմ» բառն այնքան առաձգական է, որ ինչ ասես կարելի է դրա տակ հասկանալ:
 
Ինչպես ձեզ հայտնի է, վերջերս Սերժ Սարգսյանը կտրուկ հայտարարել է, որ Թուրքիա կմեկնի միայն մի պարագայում՝ այն է, եթե սահմանը մինչ այդ բացված լինի:լինի։ Վերջնագիր թվացող այս հայտարարությունը երկու իրողություն է բացահայտում:բացահայտում։ ԱռաջինԱռա­ջին, որ, այսպես կոչված, «Ճանապարհային քարտեզը» ստորագրելու դիմաց ապրիլի 22-ին Թուրքիան Սերժ Սարգսյանին խոստացել է բացել սահմանը:սահմանը։ ևԵւ երկրորդ, որ ՍարգսյանըՍարգս­յանը նեղացած է թուրքերից՝ այդ խոստումը դրժելու պատճառով:պատճառով։ ԱյնուամենայնիվԱյնուամե­նայնիվ, տվյալ հայտարարությունը վերջնագիր համարել չի կարելի, քանի որ Սարգսյանը նույն հայտարարության մեջ հարկ է համարել անմիջապես ավելացնել, որ պատրաստ է Թուրքիա մեկնել նաևնաեւ այն դեպքում, եթե դրությունը մոտ լինի սահմանի բացման շեմին:շեմին։ Սույն լրացմամբ նա կամա թե ակամա մատնում է, որ արդեն կայացրել է մեկնելու վճիռը, քանի որ «շեմ» բառն այնքան առաձգական է, որ ինչ ասես կարելի է դրա տակ հասկանալ:հասկանալ։
Սակայն սա չէ էականը, այլ այն, թե ինչու է, այնուամենայնիվ, Սարգսյանը նեղացել թուրքերից: Որ քեզ խաբե՞լ են: Է՛հ, թող չխաբվեիր: Մի՞թե պարզ չէ, որ եթե ոչ մարդկային հարաբերություններում, ապա քաղաքականության մեջ, որքան էլ բարոյական առումով մերժելի, մեղավորը ոչ թե խաբողն է, այլ խաբվողը: Ուստի եթե խաբվել ես, ապա պիտի նեղանաս, առաջին հերթին, քեզանից: Կամ էլ, եթե Թուրքիան իսկապես խախտել է պայմանավորվածությունները, ապա քաջություն ունեցիր բացեիբաց հայտարարել այդ մասին և ճշգրտումներ մտցրու քո քաղաքականության մեջ: Ինչևէ, սրանք զուտ հռետորական հարցեր ու բացականչություններ են, քանի որ միևնույն է, Սերժ Սարգսյանը ուզի-չուզի գնալու է Թուրքիա՝ նախ, որովհետև հակառակը նրան թույլ չեն տա, և երկրորդ, նա չի կարող խափանել Ֆուտբոլային դիվանագիտությունը, քանի որ այն ինքն է նախաձեռնել: Իսկ չմեկնելու պարագայում, որը քիչ հավանական է, Սարգսյանը ավելի մեծ վնաս կպատճառի մեր երկրին և ավելի նվաստացուցիչ ու ծիծաղելի վիճակի մեջ կդնի իրեն: Ինչ վերաբերում է օգոստոսի 31-ին հրապարակված հայ-թուրքական արձանագրություններին, ապա առայժմ բավարար համարելով Հայ Ազգային Կոնգրեսի ձեզ ծանոթ պաշտոնական գնահատականը, չեմ բացառում, որ մի այլ առիթով դրանց անդրադառնամ ավելի հանգամանորեն:
 
Սակայն սա չէ էականը, այլ այն, թե ինչու է, այնուամենայնիվ, Սարգսյանը նեղացել թուրքերից:թուրքերից։ Որ քեզ խաբե՞լ են:են։ Է՛հ, թող չխաբվեիր:չխաբվեիր։ Մի՞թե պարզ չէ, որ եթե ոչ մարդկային հարաբերություններում, ապա քաղաքականության մեջ, որքան էլ բարոյական առումով մերժելի, մեղավորը ոչ թե խաբողն է, այլ խաբվողը:խաբվողը։ Ուստի եթե խաբվել ես, ապա պիտի նեղանաս, առաջին հերթին, քեզանից:քեզանից։ Կամ էլ, եթե Թուրքիան իսկապես խախտել է պայմանավորվածությունները, ապա քաջություն ունեցիր բացեիբաց հայտարարել այդ մասին ևեւ ճշգրտումներ մտցրու քո քաղաքականության մեջ:մեջ։ ԻնչևէԻնչեւէ, սրանք զուտ հռետորականհռե­տորական հարցեր ու բացականչություններ են, քանի որ միևնույնմիեւնույն է, Սերժ ՍարգսյանըՍարգսյա­նը ուզի-չուզի գնալու է Թուրքիա՝ նախ, որովհետևորովհետեւ հակառակը նրան թույլ չեն տա, ևեւ երկրորդ, նա չի կարող խափանել Ֆուտբոլային դիվանագիտությունը, քանի որ այն ինքն է նախաձեռնել:նախաձեռնել։ Իսկ չմեկնելու պարագայում, որը քիչ հավանական է, Սարգսյանը ավելի մեծ վնաս կպատճառի մեր երկրին ևեւ ավելի նվաստացուցիչ ու ծիծաղելի վիճակի մեջ կդնի իրեն:իրեն։ Ինչ վերաբերում է օգոստոսի 31-ին հրապարակված հայ-թուրքականհայ–թուրքական արձանագրություններինարձա­նա­գրություններին, ապա առայժմ բավարար համարելով Հայ Ազգային Կոնգրեսի ձեզ ծանոթ պաշտոնական գնահատականը, չեմ բացառում, որ մի այլ առիթով դրանց անդրադառնամ ավելի հանգամանորեն:հանգամանորեն։
Այս պահին հարկ եմ համարում շեշտել միայն հետևյալը. նույնիսկ Սերժ Սարգսյանի կողմից Ցեղասպանությունը զոհաբերելու դիմաց, Թուրքիան այդ արձանագրությունները չի վավերացնելու և Հայաստանի հետ սահմանը չի բացելու մինչև չլուծվի Ղարաբաղի հարցը: Ինչ վերաբերում է Կոնգրեսի հայտարարության առթիվ արտահայտված որոշ դժգոհություններին, ապա ստիպված եմ հիշեցնել, որ այն ամենի մասին, որոնց շուրջ այսօր աղաղակում են մնացյալ քաղաքական ուժերը, մենք բազմիցս ահազանգել ենք վերջին երկու տարիների ընթացքում, բայց մեր ահազանգերին ոչ ոք ուշադրություն չի դարձրել: Մենք մեր խոսքն ասել ենք ժամանակին, այլ ոչ թե ուրիշների պես սպասել հանգուցալուծման փաստի առաջ կանգնելուն, որպեսզի դրանից հետո վայնասուն բարձրացնենք: Ո՞ւմ է պետք ուշացած վայնասունը, երբ այլևս գործընթացի վրա գրեթե անհնար է ազդել: Ես մեծ մտավախություն ունեմ, որ հակառակ Կոնգրեսի հնչեցրած մշտական ահազանգերին, նույնը տեղի է ունենալու նաև Ղարաբաղի պարագայում. մի օր արթնանալու են, տեսնեն ամեն ինչ ստորագրված-վերջացած է, ու դրանից հետո սուգուշիվան անեն:
 
Այս պահին հարկ եմ համարում շեշտել միայն հետևյալըհետեւյալը. նույնիսկ Սերժ ՍարգսյանիՍարգս­յա­նի կողմից Ցեղասպանությունը զոհաբերելու դիմաց, Թուրքիան այդ արձանագրություններըարձանագրու­թյուն­ները չի վավերացնելու ևեւ Հայաստանի հետ սահմանը չի բացելու մինչևմինչեւ չլուծվի Ղարաբաղի հարցը:հարցը։ Ինչ վերաբերում է Կոնգրեսի հայտարարության առթիվ արտահայտվածար­տա­հայտ­ված որոշ դժգոհություններին, ապա ստիպված եմ հիշեցնել, որ այն ամենի մասին, որոնց շուրջ այսօր աղաղակում են մնացյալ քաղաքական ուժերը, մենք բազմիցս ահազանգելահա­զան­գել ենք վերջին երկու տարիների ընթացքում, բայց մեր ահազանգերին ոչ ոք ուշադրությունուշա­դրու­թյուն չի դարձրել:դարձրել։ Մենք մեր խոսքն ասել ենք ժամանակին, այլ ոչ թե ուրիշների պես սպասել հանգուցալուծման փաստի առաջ կանգնելուն, որպեսզի դրանից հետո վայնասունվայնա­սուն բարձրացնենք:բարձրացնենք։ Ո՞ւմ է պետք ուշացած վայնասունը, երբ այլևսայլեւս գործընթացի վրա գրեթե անհնար է ազդել:ազդել։ Ես մեծ մտավախություն ունեմ, որ հակառակ Կոնգրեսի հնչեցրածհնչեց­րած մշտական ահազանգերին, նույնը տեղի է ունենալու նաևնաեւ Ղարաբաղի պարագայումպարագա­յում. մի օր արթնանալու են, տեսնեն ամեն ինչ ստորագրված-վերջացած է, ու դրանից հետո սուգուշիվան անեն:անեն։
====Լեռնային Ղարաբաղ====
 
Եթե հայ-թուրքական հարաբերություններում, ինչպես ասվեց, ամեն ինչ պարզ է, ապա շատ ավելի բարդ է Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացում տիրող վիճակը: Պնդումներ են շրջանառվում, թե իբր Մեդվեդև-Ալիև-Սարգսյան վերջին հանդիպման ժամանակ (17/18.07.2009) ստորագրվել է, այսպես կոչված, շրջանակային համաձայնագիրը: Թե ինչ հիմքեր ունեն այդ պնդումները, ես չգիտեմ. հավանաբար, նախնական ինչ-որ արձանագրություն ստորագրվել է: Բայց սա չէ կարևորը: Ամբողջ խնդիրն այն է, որ անկախ ստորագրված լինելու կամ չլինելու հանգամանքից, կարգավորման գործընթացը մտել է մի հանգրվան, որից Սերժ Սարգսյանը նահանջի կամ ետդարձի ճանապարհ չունի:
 
====Լեռնային Ղարաբաղ====
Ի՞նչն է ինձ հիմք տալիս նման կտրուկ եզրակացություն կատարելու: Առաջին հերթին, անշուշտ, նախագահներ Օբամայի, Մեդվեդևի և Սարկոզիի հուլիսի 10-ի աննախադեպ հայտարարությունը, որով նրանք փաստորեն ազդարարում են իրենց անձնական ներգրավվածությունը Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում, ու դրանով նշանակալիորեն բարձրացնում սեփական երկրների միջնորդական առաքելության մակարդակը: Նման բան, սովորաբար տեղի է ունենում հակամարտությունների կարգավորման ավարտական փուլում, ինչը նշանակում է, որ հեռու չէ նաև Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման ավարտը:
 
Եթե հայ-թուրքականհայ–թուրքական հարաբերություններում, ինչպես ասվեց, ամեն ինչ պարզ է, ապա շատ ավելի բարդ է Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացումգործ­ըն­թա­ցում տիրող վիճակը:վիճակը։ Պնդումներ են շրջանառվում, թե իբր Մեդվեդև-Ալիև-ՍարգսյանՄեդվեդեւ–Ալիեւ–Սարգսյան վերջին հանդիպման ժամանակ (17/18.07.2009) ստորագրվել է, այսպես կոչված, շրջանակային համաձայնագիրը:համաձայնագիրը։ Թե ինչ հիմքեր ունեն այդ պնդումները, ես չգիտեմ. հավանաբար, նախնական ինչ-որ արձանագրություն ստորագրվել է:է։ Բայց սա չէ կարևորը:կարե­ւո­րը։ Ամբողջ խնդիրն այն է, որ անկախ ստորագրված լինելու կամ չլինելու հանգամանքիցհանգա­մանքից, կարգավորման գործընթացը մտել է մի հանգրվան, որից Սերժ Սարգսյանը նահանջի կամ ետդարձի ճանապարհ չունի:չունի։
Նույնքան նշանակալի է նաև հայտարարության բուն բովանդակությունը, որում բացահայտված են կարգավորման հիմնական սկզբունքներից հետևյալ վեցը.
 
Ի՞նչն է ինձ հիմք տալիս նման կտրուկ եզրակացություն կատարելու:կատարելու։ Առաջին հերթին, անշուշտ, նախագահներ Օբամայի, ՄեդվեդևիՄեդվեդեւի ևեւ Սարկոզիի հուլիսի 10-ի աննախադեպ հայտարարությունը, որով նրանք փաստորեն ազդարարում են իրենց անձնական ներգրավվածությունը Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում, ու դրանով նշանակալիորեն բարձրացնում սեփական երկրների միջնորդական առաքելությանառաքելու­թյան մակարդակը:մակարդակը։ Նման բան, սովորաբար տեղի է ունենում հակամարտությունների կարգավորման ավարտական փուլում, ինչը նշանակում է, որ հեռու չէ նաևնաեւ ՂարաբաղյանՂարաբաղ­յան հակամարտության կարգավորման ավարտը:ավարտը։
* Լեռնային Ղարաբաղի հարակից շրջանների վերադարձ Ադրբեջանի վերահսկողությանը.
Նույնքան նշանակալի է նաևնաեւ հայտարարության բուն բովանդակությունը, որում բացահայտված են կարգավորման հիմնական սկզբունքներից հետևյալհետեւյալ վեցը.
* Լեռնային Ղարաբաղի միջանկյալ կարգավիճակ՝ անվտանգության և ինքնակառավարման երաշխիքների ապահովմամբ.
 
* Լեռնային Ղարաբաղի հարակից շրջանների վերադարձ Ադրբեջանի վերահսկողությանըվերահսկո­ղու­թյանը.
* Լեռնային Ղարաբաղի միջանկյալ կարգավիճակ՝ անվտանգության ևեւ ինքնակառավարմանինքնակա­ռա­վարման երաշխիքների ապահովմամբ.
* Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղին կապող միջանցք.
* Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական իրավական կարգավիճակի սահմանում՝ իրավականորենիրա­վա­կանորեն պարտավորեցնող կամարտահայտության միջոցով.
* Բոլոր ներքին տեղահանվածների ու փախստականների՝ իրենց նախկին բնակությանբնակու­թյան վայրերը վերադառնալու իրավունք.
* Անվտանգության միջազգային երաշխիքներ՝ խաղաղապահ գործողության ներառմամբ:ներ­առմամբ։
 
Քանի որ հայտարարությունն արվել է նախագահների մակարդակով, ապա պետք է ենթադրել, որ սրանք այն սկզբունքներն են, որոնք այլևսայլեւս բանակցելի ու փոփոխության ենթակա չեն:չեն։ ԱլիևնԱլիեւն ու Սարգսյանը հո չեն նստի-վիճի Օբամայի, ՄեդվեդևիՄեդվեդեւի ևեւ ՍարկոզիիՍարկո­զիի հետ, ինչպես կարող էին վարվել Բրայզայի, Մերզլյակովի ևեւ Ֆասիեի պարագայում:պարագայում։ Վիճելն անիմաստ է, որովհետևորովհետեւ Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում ներգրավվածներգրավ­ված երեք գերտերությունների նախագահներն արդեն կայացրել ու ազդարարել են իրենց վերջնական վճիռը:վճիռը։ Դատելով պաշտոնական արձագանքից, Ադրբեջանը կարծես‑թեկար­ծես‑թե վիճելու խնդիր էլ չունի, քանի որ անթաքույց ցնծությամբ է ընդունել կարգավորմանկարգավոր­ման առկա ծրագիրը, միաժամանակ կատարելով որոշ այլ մանրամասների բացահայտումներբացահայ­տում­ներ, որոնցից գլխավորն այն է, որ հինգ շրջաններ վերադարձվելու են անմիջապես, իսկ Քելբաջարը ևեւ Լաչինը՝ հինգ-վեցհինգ–վեց տարի հետո:հետո։
 
Ինչ վերաբերում է Հայաստանի արձագանքին, ապա պաշտոնական քարոզչամեքենանքարոզչամեքե­նան զերծ է մնում մանրամասների բացահայտումից ևեւ առանց որևէորեւէ խանդավառության թութակի պես շարունակ կրկնում, որ խնդրո առարկա ծրագիրը լիովին բավարարում է հայկական կողմի երեք հիմնական պահանջները՝ Ղարաբաղի անվտանգության միջազգայինմիջազ­գա­յին երաշխիքների ապահովում, Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջևմիջեւ ցամաքային կապի հաստատում, ևեւ Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքի իրագործում:իրագործում։ Այժմ տեսնենք՝ երեք նախագահների հայտարարության պարունակած սկզբունքները հաստատո՞ւմ են այս պնդումները, թե ոչ:ոչ։ Սակայն մինչ այդ նշենք, որ հայտարարությունը շարադրված է եզովպոսյան լեզվով, այլաբանությունների ևեւ ևֆիմիզմներիեւֆիմիզմների առատ գործածությամբ, ինչը նպատակ է հետապնդում հեշտացնել հակամարտող կողմերի պատասխանատուներիպատասխանատու­նե­րի գործը, այսինքն նրանցից յուրաքանչյուրին հնարավորություն տալ իր ուզածի պես մեկնաբանելումեկ­նա­բանելու վերոհիշյալ սկզբունքները ևեւ դրանք մատուցելու սեփական հասարակություններին:հասարակու­թյուն­ներին։ Դիվանագիտության մեջ այսպիսի հոգեբանական հնարքների կիրառումն ամենևինամենեւին հազվադեպ չէ:չէ։
Քանի որ հայտարարությունն արվել է նախագահների մակարդակով, ապա պետք է ենթադրել, որ սրանք այն սկզբունքներն են, որոնք այլևս բանակցելի ու փոփոխության ենթակա չեն: Ալիևն ու Սարգսյանը հո չեն նստի-վիճի Օբամայի, Մեդվեդևի և Սարկոզիի հետ, ինչպես կարող էին վարվել Բրայզայի, Մերզլյակովի և Ֆասիեի պարագայում: Վիճելն անիմաստ է, որովհետև Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում ներգրավված երեք գերտերությունների նախագահներն արդեն կայացրել ու ազդարարել են իրենց վերջնական վճիռը: Դատելով պաշտոնական արձագանքից, Ադրբեջանը կարծես‑թե վիճելու խնդիր էլ չունի, քանի որ անթաքույց ցնծությամբ է ընդունել կարգավորման առկա ծրագիրը, միաժամանակ կատարելով որոշ այլ մանրամասների բացահայտումներ, որոնցից գլխավորն այն է, որ հինգ շրջաններ վերադարձվելու են անմիջապես, իսկ Քելբաջարը և Լաչինը՝ հինգ-վեց տարի հետո:
 
ԻնչևէԻնչեւէ, ինչպես նշեցինք, Հայաստանի իշխանությունների պնդումներից մեկի համաձայն՝հա­մա­ձայն՝ կարգավորման առկա ծրագիրը Ղարաբաղի անվտանգության միջազգային երաշխիքներ է ապահովում, նկատի ունենալով, անկասկած, տարածքների վերադարձիցվերադար­ձից հետո Լեռնային Ղարաբաղի նախկին ինքնավար մարզի սահմանների երկայնքով բազմազգ խաղաղապահ ուժերի տեղակայումը:տեղակայումը։ Թվում է, գերտերությունների նախագահներինախա­գահ­­նե­րի հայտարարությունը հաստատում է այս իրողությունը, քանի որ նրա 6-րդ կետումկե­տում նշված է. «Անվտանգության միջազգային երաշխիքներ՝ խաղաղապահ գործողությանգործողու­թյան ներառմամբ»:։ Սակայն հարց է ծագում, թե ինչու է Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում դեռևսդեռեւս 1990-ական թվականների կեսերից շրջանառության մեջ գտնվող «խաղաղապահ ուժերի տեղակայում» հասկացությունը հանկարծ վերածվել «խաղաղապահխաղաղա­պահ գործողություն» անորոշ արտահայտության:արտահայտության։ Արդյոք սա պատահական վրիպո՞ւմ կամ մանրո՞ւք է. չեմ կարծում:կարծում։ Ամենայն հավանականությամբ, տեղի է ունեցել հետևյալը:հետեւյա­լը։ Հանդիպելով բարդությունների ևեւ համաձայնության չգալով խաղաղապահ ուժերի ազգային կազմի ու թվաքանակի շուրջ, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահությունը որոշել է շրջանցել այդ հարցը ևեւ ներկա պահին գտնել մի ձևակերպումձեւակերպում, որը կքողարկի խնդրի էությունը, իսկ ապագայում կարող է հիմք դառնալ տարբեր մեկնաբանությունների:մեկնաբանություն­ների։ Չեմ բացառում, որ «խաղաղապահ գործողություն» կոչեցյալը վերջիվերջո ավարտվիավարտ­վի ոչ թե խաղաղապահ ուժերի, այլ մեկ-երկու հազար միջազգային դիտորդների տեղակայմամբ, ինչը, ամենամեծ ցանկության դեպքում անգամ, դժվար է Ղարաբաղի անվտանգության երաշխիք համարել:համարել։ Ի դեպ, որ բանը կարող է վերջանալ դրանով, բխում է ոչ միայն վերը բերված փաստարկներից, այլևայլեւ կողմնակիորեն հաստատվում Մինսկի խմբի համանախագահների թափանցիկ ակնարկներով:ակնարկներով։
Ինչ վերաբերում է Հայաստանի արձագանքին, ապա պաշտոնական քարոզչամեքենան զերծ է մնում մանրամասների բացահայտումից և առանց որևէ խանդավառության թութակի պես շարունակ կրկնում, որ խնդրո առարկա ծրագիրը լիովին բավարարում է հայկական կողմի երեք հիմնական պահանջները՝ Ղարաբաղի անվտանգության միջազգային երաշխիքների ապահովում, Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջև ցամաքային կապի հաստատում, և Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքի իրագործում: Այժմ տեսնենք՝ երեք նախագահների հայտարարության պարունակած սկզբունքները հաստատո՞ւմ են այս պնդումները, թե ոչ: Սակայն մինչ այդ նշենք, որ հայտարարությունը շարադրված է եզովպոսյան լեզվով, այլաբանությունների և ևֆիմիզմների առատ գործածությամբ, ինչը նպատակ է հետապնդում հեշտացնել հակամարտող կողմերի պատասխանատուների գործը, այսինքն նրանցից յուրաքանչյուրին հնարավորություն տալ իր ուզածի պես մեկնաբանելու վերոհիշյալ սկզբունքները և դրանք մատուցելու սեփական հասարակություններին: Դիվանագիտության մեջ այսպիսի հոգեբանական հնարքների կիրառումն ամենևին հազվադեպ չէ:
 
Նույնքան կասկածելի ու երերուն է «Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջևմիջեւ ցամաքային կապի հաստատման» մասին արվող պնդումը:պնդումը։ ԹեևԹեեւ Օբամայի, ՄեդվեդևիՄեդվեդեւի ևեւ Սարկոզիի հայտարարության մեջ ամրագրված է «Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղին կապող միջանցքի» ստեղծման գաղափարը, սակայն հայտնի չէ, թե ինչ է իրենից ներկայացնում այդ միջանցքը:միջանցքը։ Մասնավորապես պարզ չեն հետևյալհետեւյալ հարցերը. ե՞րբ է որոշվելու միջանցքիմիջանց­քի կարգավիճակը; ի՞նչ լայնություն է ունենալու այն; ևեւ վերջապես, ո՞ւմ վերահսկողությանվե­րա­հսկո­ղության տակ է գտնվելու նրա տարածքը:տարածքը։ Հինգ շրջանների վերադարձի դիմաց հայկականհայ­կական կողմը պետք է ստանար գոնե տվյալ հարցերի սպառիչ պատասխանը:պատասխանը։ Կամ ավելին՝ միջանցքի կարգավիճակի հարցը ոչ թե պետք է թողնվեր ապագային, այլ լուծվեր կարգավորման ներկա փուլում:փուլում։ Ժամանակին Մինսկի խմբի համանախագահներըհամանախագահնե­րը շրջանառության մեջ էին դրել Լաչինի միջանցքի հարցի լուծման երեք տարբերակ. - այն փոխանակել Մարդակերտի ևեւ Մարտունու շրջանների Ադրբեջանի կողմից գրավված տարածքների հետ, շուրջ 400 քառ. կմ. մակերեսով. - միջանցքի տարածքը 99 տարվա ժամկետով վարձակալության հանձնել Հայաստանին. - նույն ժամկետով միջանցքըմիջանց­քը դնել միջազգային վերահսկողության տակ:տակ։ Խնդիրն այն չէ, թե որքան ընդունելիընդու­նելի էին նշված առաջարկները, այլ այն, որ միջանցքի կարգավիճակի սահմանումը օրակարգի հարց էր դեռևսդեռեւս տարածքների վերադարձին նախորդող փուլում:փուլում։ Մինչդեռ այսօր այդ հարցում կատարյալ անորոշություն է տիրում, ինչը մտավախություն է առաջացնում, որ տարածքները վերադարձնելուց հետո միջանցքի գաղափարն ինչ-որ պահի պարզապես կարող է հանգեցվել Հայաստանի ևեւ Ղարաբաղի միջևմիջեւ ազատ տրանզիտի ապահովման գաղափարին:գաղափարին։ ևսԵւս մի մտավախության տեղիք է տալիս այն, որ եթե միջանցքի հարցը չկապակցվի տարածքների վերադարձի հետ ևեւ նրա կարգավիճակնկարգավի­ճակն այս փուլում չսահմանվի, ապա Ադրբեջանը, օգտագործելով Լաչինի ևեւ Մեղրու շրջանների փոխանակման վերաբերյալ Ռոբերտ Քոչարյանի տխրահռչակ առաջարկի նախադեպը, մի օր կվերարծարծի դեպի ՆախիջևանՆախիջեւան համարժեք միջանցքի տրամադրմանտրամա­դրման կամ ազատ տրանզիտային ճանապարհի ապահովման պահանջը:պահանջը։
Ինչևէ, ինչպես նշեցինք, Հայաստանի իշխանությունների պնդումներից մեկի համաձայն՝ կարգավորման առկա ծրագիրը Ղարաբաղի անվտանգության միջազգային երաշխիքներ է ապահովում, նկատի ունենալով, անկասկած, տարածքների վերադարձից հետո Լեռնային Ղարաբաղի նախկին ինքնավար մարզի սահմանների երկայնքով բազմազգ խաղաղապահ ուժերի տեղակայումը: Թվում է, գերտերությունների նախագահների հայտարարությունը հաստատում է այս իրողությունը, քանի որ նրա 6-րդ կետում նշված է. «Անվտանգության միջազգային երաշխիքներ՝ խաղաղապահ գործողության ներառմամբ»: Սակայն հարց է ծագում, թե ինչու է Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում դեռևս 1990-ական թվականների կեսերից շրջանառության մեջ գտնվող «խաղաղապահ ուժերի տեղակայում» հասկացությունը հանկարծ վերածվել «խաղաղապահ գործողություն» անորոշ արտահայտության: Արդյոք սա պատահական վրիպո՞ւմ կամ մանրո՞ւք է. չեմ կարծում: Ամենայն հավանականությամբ, տեղի է ունեցել հետևյալը: Հանդիպելով բարդությունների և համաձայնության չգալով խաղաղապահ ուժերի ազգային կազմի ու թվաքանակի շուրջ, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահությունը որոշել է շրջանցել այդ հարցը և ներկա պահին գտնել մի ձևակերպում, որը կքողարկի խնդրի էությունը, իսկ ապագայում կարող է հիմք դառնալ տարբեր մեկնաբանությունների: Չեմ բացառում, որ «խաղաղապահ գործողություն» կոչեցյալը վերջիվերջո ավարտվի ոչ թե խաղաղապահ ուժերի, այլ մեկ-երկու հազար միջազգային դիտորդների տեղակայմամբ, ինչը, ամենամեծ ցանկության դեպքում անգամ, դժվար է Ղարաբաղի անվտանգության երաշխիք համարել: Ի դեպ, որ բանը կարող է վերջանալ դրանով, բխում է ոչ միայն վերը բերված փաստարկներից, այլև կողմնակիորեն հաստատվում Մինսկի խմբի համանախագահների թափանցիկ ակնարկներով:
 
Ինչ վերաբերում է Հայաստանի իշխանությունների երրորդ պնդմանը, ըստ որի, կարգավորման քննարկվող ծրագիրը «Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքի իրագործումիրագոր­ծում» է նախատեսում կամ պաշտոնական քարոզչության մի այլ ձևակերպմամբ՝ձեւակերպմամբ՝ այդ ծրագրում «Ղարաբաղը ճանաչվում է որպես ինքնորոշման իրավունքի սուբյեկտ», ապա այն ավելի հանգամանալից բացատրության կարիք է զգում:զգում։ Այս պնդման հիմքն, ակնհայտորենակն­հայ­տորեն, միջնորդ երկրների երեք նախագահների հուլիսի 10-ի հայտարարության հետևյալհետեւյալ կետերն են - ա. «Հիմնական սկզբունքներն արտացոլում են բանական փոխզիջումփոխզի­ջում, հիմնված Հելսինկյան վերջնական ակտի՝ Ուժի չկիրառման, Տարածքային ամբողջականությանամբող­ջա­կանության ևեւ Ժողովուրդների հավասար իրավունքների ու Ինքնորոշման սկզբունքներիսկզբունք­նե­րի հիման վրա» - բ. «Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի սահմանում՝ իրավականորեն պարտավորեցնող կամարտահայտության միջոցով»:։ Քանի որ տարածքայինտարած­քային ամբողջականության ևեւ ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքներն ի բնե հակասում են միմյանց, ապա առաջին կետն ունի զուտ հոգեբանական նշանակություն, հետևաբարհետեւաբար, անիմաստ է նրանից քաղաքական եզրակացություններ կատարել:կատարել։ ՓաստաթղթումՓաս­տաթղթում այդ կետը տեղ է գտել միայն այն նպատակով, որպեսզի Ադրբեջանի ևեւ Հայաստանի ղեկավարությունը տվյալ փուլում սեփական հասարակություններին կարողանա համոզել, թե իբր Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցն ապագայում լուծվելու է կողմերից յուրաքանչյուրի ակնկալած սկզբունքի հիման վրա:վրա։
Նույնքան կասկածելի ու երերուն է «Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջև ցամաքային կապի հաստատման» մասին արվող պնդումը: Թեև Օբամայի, Մեդվեդևի և Սարկոզիի հայտարարության մեջ ամրագրված է «Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղին կապող միջանցքի» ստեղծման գաղափարը, սակայն հայտնի չէ, թե ինչ է իրենից ներկայացնում այդ միջանցքը: Մասնավորապես պարզ չեն հետևյալ հարցերը. ե՞րբ է որոշվելու միջանցքի կարգավիճակը; ի՞նչ լայնություն է ունենալու այն; և վերջապես, ո՞ւմ վերահսկողության տակ է գտնվելու նրա տարածքը: Հինգ շրջանների վերադարձի դիմաց հայկական կողմը պետք է ստանար գոնե տվյալ հարցերի սպառիչ պատասխանը: Կամ ավելին՝ միջանցքի կարգավիճակի հարցը ոչ թե պետք է թողնվեր ապագային, այլ լուծվեր կարգավորման ներկա փուլում: Ժամանակին Մինսկի խմբի համանախագահները շրջանառության մեջ էին դրել Լաչինի միջանցքի հարցի լուծման երեք տարբերակ. - այն փոխանակել Մարդակերտի և Մարտունու շրջանների Ադրբեջանի կողմից գրավված տարածքների հետ, շուրջ 400 քառ. կմ. մակերեսով. - միջանցքի տարածքը 99 տարվա ժամկետով վարձակալության հանձնել Հայաստանին. - նույն ժամկետով միջանցքը դնել միջազգային վերահսկողության տակ: Խնդիրն այն չէ, թե որքան ընդունելի էին նշված առաջարկները, այլ այն, որ միջանցքի կարգավիճակի սահմանումը օրակարգի հարց էր դեռևս տարածքների վերադարձին նախորդող փուլում: Մինչդեռ այսօր այդ հարցում կատարյալ անորոշություն է տիրում, ինչը մտավախություն է առաջացնում, որ տարածքները վերադարձնելուց հետո միջանցքի գաղափարն ինչ-որ պահի պարզապես կարող է հանգեցվել Հայաստանի և Ղարաբաղի միջև ազատ տրանզիտի ապահովման գաղափարին: ևս մի մտավախության տեղիք է տալիս այն, որ եթե միջանցքի հարցը չկապակցվի տարածքների վերադարձի հետ և նրա կարգավիճակն այս փուլում չսահմանվի, ապա Ադրբեջանը, օգտագործելով Լաչինի և Մեղրու շրջանների փոխանակման վերաբերյալ Ռոբերտ Քոչարյանի տխրահռչակ առաջարկի նախադեպը, մի օր կվերարծարծի դեպի Նախիջևան համարժեք միջանցքի տրամադրման կամ ազատ տրանզիտային ճանապարհի ապահովման պահանջը:
 
Առաջին հայացքից ավելի առարկայական է թվում մյուս կետը, որը Հայաստանի պաշտոնական քարոզչությունը ներկայացնում է որպես Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակիկար­գավիճակի հարցով հանրաքվեի անցկացման որոշման ամրագրում:ամրագրում։ Սակայն անհասկանալիանհաս­կանալի է մնում, որ եթե խոսքն իսկապես վերաբերում է հանրաքվեին, ապա ինչու այդ բառի փոխարեն հայտարարության բնագրում տեղ է գտել «կամարտահայտություն» բառը:բառը։ Հանրաքվե նշանակելու համար պետք է օգտագործվեր գոնե «ժողովրդի կամարտահայտությունկամար­տա­հայտություն» կապակցությունը:կապակցությունը։ Ըստ այդմ, ակնհայտ է, որ ամեն ինչ արվել է «հանրաքվե» բառից խուսափելու համար:համար։ Ինչո՞ւ:Ինչո՞ւ։
Ինչ վերաբերում է Հայաստանի իշխանությունների երրորդ պնդմանը, ըստ որի, կարգավորման քննարկվող ծրագիրը «Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքի իրագործում» է նախատեսում կամ պաշտոնական քարոզչության մի այլ ձևակերպմամբ՝ այդ ծրագրում «Ղարաբաղը ճանաչվում է որպես ինքնորոշման իրավունքի սուբյեկտ», ապա այն ավելի հանգամանալից բացատրության կարիք է զգում: Այս պնդման հիմքն, ակնհայտորեն, միջնորդ երկրների երեք նախագահների հուլիսի 10-ի հայտարարության հետևյալ կետերն են - ա. «Հիմնական սկզբունքներն արտացոլում են բանական փոխզիջում, հիմնված Հելսինկյան վերջնական ակտի՝ Ուժի չկիրառման, Տարածքային ամբողջականության և Ժողովուրդների հավասար իրավունքների ու Ինքնորոշման սկզբունքների հիման վրա» - բ. «Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի սահմանում՝ իրավականորեն պարտավորեցնող կամարտահայտության միջոցով»: Քանի որ տարածքային ամբողջականության և ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքներն ի բնե հակասում են միմյանց, ապա առաջին կետն ունի զուտ հոգեբանական նշանակություն, հետևաբար, անիմաստ է նրանից քաղաքական եզրակացություններ կատարել: Փաստաթղթում այդ կետը տեղ է գտել միայն այն նպատակով, որպեսզի Ադրբեջանի և Հայաստանի ղեկավարությունը տվյալ փուլում սեփական հասարակություններին կարողանա համոզել, թե իբր Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցն ապագայում լուծվելու է կողմերից յուրաքանչյուրի ակնկալած սկզբունքի հիման վրա:
 
Հիշեցնեմ, հանրաքվեի գաղափարը շրջանառության մեջ է դրվել, այսպես կոչված, Պրահյան գործընթացում ևեւ ապա տեղ գտել Մադրիդյան առաջարկներում:առաջարկներում։ ԱյնուհետևԱյնուհետեւ հանդիպելով ադրբեջանական կողմի դիմադրությանը, համանախագահներն ստիպված եղան այդ բառը փոխարինել «պլեբիսցիտ» կամ «ժողովրդական հարցում» բառերով:բառերով։ Երբ դա էլ չգոհացրեց ադրբեջանցիներին, հայտնվեց, ահա, «կամարտահայտություն» անորոշ ձևակերպումըձեւակերպումը, ինչը հակամարտության կողմերին հնարավորություն է տալիս այն մեկնաբանել ու իրենց հասարակություններին մատուցել սեփական հայեցողությամբ:հայեցողու­թյամբ։ «Կամարտահայտությունն», այո՛, կարող է մեկնաբանվել որպես հանրաքվե, սակայն ցանկության դեպքում «կամարտահայտություն» կարող է համարվել նաևնաեւ Ղարաբաղի նախագահի ստորագրությունը կամ Ազգային Ժողովի որոշումը:որոշումը։ Դատելով զարգացումներից, պետք է արձանագրել, որ խնդիրը, դժբախտաբար, վերջիվերջո հանգելուհան­գե­լու է նման իրողության:իրողության։
Առաջին հայացքից ավելի առարկայական է թվում մյուս կետը, որը Հայաստանի պաշտոնական քարոզչությունը ներկայացնում է որպես Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցով հանրաքվեի անցկացման որոշման ամրագրում: Սակայն անհասկանալի է մնում, որ եթե խոսքն իսկապես վերաբերում է հանրաքվեին, ապա ինչու այդ բառի փոխարեն հայտարարության բնագրում տեղ է գտել «կամարտահայտություն» բառը: Հանրաքվե նշանակելու համար պետք է օգտագործվեր գոնե «ժողովրդի կամարտահայտություն» կապակցությունը: Ըստ այդմ, ակնհայտ է, որ ամեն ինչ արվել է «հանրաքվե» բառից խուսափելու համար: Ինչո՞ւ:
Այդուհանդերձ, նույնիսկ սա չէ էականը:էականը։ Եթե կարգավորման սկզբունքներում թեկուզ հստակորեն նշված լիներ «հանրաքվե» բառը, ապա դա դեռևսդեռեւս ոչինչ չէր նշանակինշանա­կի, որովհետևորովհետեւ առանց որոշակի պայմանների հստակեցման, այն կմնար որպես դատարկ հնչյուն:հնչյուն։ Այդ պայմանները, որոնք ես ներկայացրել եմ իմ նախորդ ելույթներից մեկում, հետևյալնհետեւյալն են. - ո՞վ է կազմակերպելու հանրաքվեն՝ ՄԱ՞Կ-ը, ԵԱ՞ՀԿ-ը, Ադրբեջա՞նը, թե՞ Ղարաբաղը. - ե՞րբ է տեղի ունենալու հանրաքվեն. - ո՞ր տարածքում է անցկացվելու հանրաքվեն. - ովքե՞ր են մասնակցելու հանրաքվեին. - ինչպե՞ս է ձևակերպվելուձեւա­կերպ­վելու հանրաքվեի դրված հարցը. - ինչպիսի՞ իրավական հետևանքներհետեւանքներ է ունենալուունենա­լու հանրաքվեն:հանրաքվեն։ Որքան էլ տհաճ, անհնար է չնկատել, որ նորացված Մադրիդյան առաջարկներում ո՛չ այս հարցերն են հստակեցված, ո՛չ իսկ «հանրաքվե» բառն է օգտագործված:օգտագործված։
 
Այսպիսով, Հայաստանի պաշտոնական քարոզչության երեք հիմնական պնդումներնպնդում­ներն էլ չեն համապատասխանում իրականությանը. կարգավորման ներկա ծրագիրը ո՛չ Ղարաբաղի անվտանգության միջազգային երաշխիքներ է պարունակում, ո՛չ Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջևմիջեւ ցամաքային կապ ապահովում, ո՛չ էլ Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքի իրագործման հնարավորություն նախատեսում:նախատեսում։ Այս էական տարրերի բացակայությունը նշանակում է, որ սկզբնապես որպես կարգավորման փաթեթայինփա­թե­թային տարբերակ մտահղացված Մադրիդյան առաջարկը վերածվել է զուտ փուլային տարբերակի:տարբերակի։ Այսինքն, Հայաստանի իշխանությունները, երկար դեգերումներից ու խարխափումներիցխար­խափումներից հետո, վերադարձել են տասը տարի առաջ իրենց կողմից կտրականապեսկտրակա­նա­պես մերժված ևեւ պարտվողական համարված տարբերակին, ինչը խոստովանելու քաջություն նրանք, բնականաբար, չունեն:չունեն։
Հիշեցնեմ, հանրաքվեի գաղափարը շրջանառության մեջ է դրվել, այսպես կոչված, Պրահյան գործընթացում և ապա տեղ գտել Մադրիդյան առաջարկներում: Այնուհետև հանդիպելով ադրբեջանական կողմի դիմադրությանը, համանախագահներն ստիպված եղան այդ բառը փոխարինել «պլեբիսցիտ» կամ «ժողովրդական հարցում» բառերով: Երբ դա էլ չգոհացրեց ադրբեջանցիներին, հայտնվեց, ահա, «կամարտահայտություն» անորոշ ձևակերպումը, ինչը հակամարտության կողմերին հնարավորություն է տալիս այն մեկնաբանել ու իրենց հասարակություններին մատուցել սեփական հայեցողությամբ: «Կամարտահայտությունն», այո՛, կարող է մեկնաբանվել որպես հանրաքվե, սակայն ցանկության դեպքում «կամարտահայտություն» կարող է համարվել նաև Ղարաբաղի նախագահի ստորագրությունը կամ Ազգային Ժողովի որոշումը: Դատելով զարգացումներից, պետք է արձանագրել, որ խնդիրը, դժբախտաբար, վերջիվերջո հանգելու է նման իրողության:
 
Հարց է առաջանում. եթե պիտի վերադառնայիք փուլային տարբերակին, ապա ինչի՞ համար էր այս տասը տարվա կորուստը, իր բոլոր բացասական հետևանքներով՝հետեւանքներով՝ Հայաստանի ևեւ Ղարաբաղի բնակչության նվազում, ուժերի հարաբերակցության փոփոխություն հօգուտ Ադրբեջանի, միջազգային ասպարեզում Հայաստանի դիրքերի թուլացում ևեւ այլն:այլն։ Բայց սա հարցի միայն մի կողմն է:է։ Մյուս, ավելի ցավալի կողմն այն է, որ 1997թ. փուլային տարբերակը հայկական կողմի համար շատ ավելի նպաստավոր էր, քան այսօրվա լուծումը, թեկուզ միայն շնորհիվ այն բանի, որ նրանում հստակորեն երաշխավորված էր միջազգային խաղաղարար ուժերի տեղակայումը ևեւ խոսք չկար ադրբեջանցի փախստականների բուն Ղարաբաղ վերադառնալու մասին:մասին։
Այդուհանդերձ, նույնիսկ սա չէ էականը: Եթե կարգավորման սկզբունքներում թեկուզ հստակորեն նշված լիներ «հանրաքվե» բառը, ապա դա դեռևս ոչինչ չէր նշանակի, որովհետև առանց որոշակի պայմանների հստակեցման, այն կմնար որպես դատարկ հնչյուն: Այդ պայմանները, որոնք ես ներկայացրել եմ իմ նախորդ ելույթներից մեկում, հետևյալն են. - ո՞վ է կազմակերպելու հանրաքվեն՝ ՄԱ՞Կ-ը, ԵԱ՞ՀԿ-ը, Ադրբեջա՞նը, թե՞ Ղարաբաղը. - ե՞րբ է տեղի ունենալու հանրաքվեն. - ո՞ր տարածքում է անցկացվելու հանրաքվեն. - ովքե՞ր են մասնակցելու հանրաքվեին. - ինչպե՞ս է ձևակերպվելու հանրաքվեի դրված հարցը. - ինչպիսի՞ իրավական հետևանքներ է ունենալու հանրաքվեն: Որքան էլ տհաճ, անհնար է չնկատել, որ նորացված Մադրիդյան առաջարկներում ո՛չ այս հարցերն են հստակեցված, ո՛չ իսկ «հանրաքվե» բառն է օգտագործված:
Այսպիսով, Հայաստանի պաշտոնական քարոզչության երեք հիմնական պնդումներն էլ չեն համապատասխանում իրականությանը. կարգավորման ներկա ծրագիրը ո՛չ Ղարաբաղի անվտանգության միջազգային երաշխիքներ է պարունակում, ո՛չ Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջև ցամաքային կապ ապահովում, ո՛չ էլ Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքի իրագործման հնարավորություն նախատեսում: Այս էական տարրերի բացակայությունը նշանակում է, որ սկզբնապես որպես կարգավորման փաթեթային տարբերակ մտահղացված Մադրիդյան առաջարկը վերածվել է զուտ փուլային տարբերակի: Այսինքն, Հայաստանի իշխանությունները, երկար դեգերումներից ու խարխափումներից հետո, վերադարձել են տասը տարի առաջ իրենց կողմից կտրականապես մերժված և պարտվողական համարված տարբերակին, ինչը խոստովանելու քաջություն նրանք, բնականաբար, չունեն:
 
Ի՞նչ պատճառով է Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացը հասել այսօրվա անմխիթարանմխի­թար վիճակին:վիճակին։ Առաջին ևեւ գլխավոր պատճառն, անշուշտ, Ղարաբաղի՝ որպես հակամարտության կողմի դուրսմղումն է այդ գործընթացից:գործընթացից։ Քաղաքական գործիչներից ու իշխանամետ քաղաքագետներից շատերը թերագնահատում են այս փաստի նշանակությունընշանա­կությունը, իսկ ոմանք՝ նաևնաեւ աղավաղում նրա էությունը, այն հանգեցնելով բանակցություններինբանակցու­թյուն­ներին Ղարաբաղի մասնակցելու կամ չմասնակցելու հարցին:հարցին։ Այնինչ հակամարտությանհակամար­տու­թյան կողմ լինելու իրողության էությունը ոչ թե այդ ֆորմալ հանգամանքն է, այլ այն, որ մինչևմինչեւ 1998 թվականը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահները իրենց մշակած գրավորգրա­վոր առաջարկները, Հայաստանից ու Ադրբեջանից բացի, ներկայացրել են նաևնաեւ ՂարաբաղինՂա­րա­բաղին, ինչը նշանակում է, որ վերջինիս համաձայնությունը պարտադիր էր կարգավորմանկար­գա­վորման որևէորեւէ տարբերակի իրագործման համար:համար։ Այլ կերպ ասած, Ղարաբաղյան կարգավորմանկար­գավորման գործընթացում Հայաստանը, Ադրբեջանը ևեւ Լեռնային Ղարաբաղը լիովինլիո­վին իրավահավասարիրա­վահավասար սուբյեկտներ էին՝ օժտված վետոյի իրավունքով:իրավունքով։ Երբ այս պարզ ճշմարտությունը չեն հասկանում Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացից հեռու մարդիկ, ներելի է, իսկ երբ չի հասկանում կամ ձևացնումձեւացնում է, թե չի հասկանում Վարդան Օսկանյանը, դա արդեն տարօրինակ է, եթե չասենք՝ անբարոյական:անբարոյական։
Հարց է առաջանում. եթե պիտի վերադառնայիք փուլային տարբերակին, ապա ինչի՞ համար էր այս տասը տարվա կորուստը, իր բոլոր բացասական հետևանքներով՝ Հայաստանի և Ղարաբաղի բնակչության նվազում, ուժերի հարաբերակցության փոփոխություն հօգուտ Ադրբեջանի, միջազգային ասպարեզում Հայաստանի դիրքերի թուլացում և այլն: Բայց սա հարցի միայն մի կողմն է: Մյուս, ավելի ցավալի կողմն այն է, որ 1997թ. փուլային տարբերակը հայկական կողմի համար շատ ավելի նպաստավոր էր, քան այսօրվա լուծումը, թեկուզ միայն շնորհիվ այն բանի, որ նրանում հստակորեն երաշխավորված էր միջազգային խաղաղարար ուժերի տեղակայումը և խոսք չկար ադրբեջանցի փախստականների բուն Ղարաբաղ վերադառնալու մասին:
 
Վերջին գրավոր առաջարկըառա­ջարկը, որ ներկայացվել է Ղարաբաղին, այսպես կոչված, «Ընդհանուր պետության» տարբերակն է:է։ Դրանից հետո մշակված առաջարկները՝ Քի-Վեստյան ևեւ Մադրիդյան տարբերակներըտարբերակ­ները, ներկայացվել են միայն Ադրբեջանին ևեւ Հայաստանին:Հայաստանին։ Այսինքն, 1999 թվականից սկսած, Ղարաբաղը դե ֆակտո դադարել է հակամարտության կողմ լինելուց, թեևթեեւ դե յուրե պահպանում է ԵԱՀԿ Բուդապեշտյան գագաթնաժողովում ձեռքբերված այդ կարգավիճակը:կարգավիճակը։ Ողջ դժբախտությունն այն է, որ Բուդապեշտյան գագաթնաժողովի որոշումը, որը թերևսթերեւս Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում հայկական դիվանագիտությանդիվա­նա­գիտության մեծագույն նվաճումը կարելի է համարել, ոտնատակ է արվել ոչ թե համանախագահներիհա­մա­նախագահների կամ Ադրբեջանի, այլ հայկական կողմի, մասնավորապես, Ռոբերտ Քոչարյանի, Վարդան Օսկանյանի ևեւ Արկադի Ղուկասյանի ջանքերով:ջանքերով։ Նրանք գործել են բանական հիմնավորում ևեւ արդարացում չունեցող ճակատագրական սխալ, որի հետևանքներըհետե­ւանքները ծանր են նստելու Հայաստանի ևեւ Ղարաբաղի վրա:վրա։
Ի՞նչ պատճառով է Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացը հասել այսօրվա անմխիթար վիճակին: Առաջին և գլխավոր պատճառն, անշուշտ, Ղարաբաղի՝ որպես հակամարտության կողմի դուրսմղումն է այդ գործընթացից: Քաղաքական գործիչներից ու իշխանամետ քաղաքագետներից շատերը թերագնահատում են այս փաստի նշանակությունը, իսկ ոմանք՝ նաև աղավաղում նրա էությունը, այն հանգեցնելով բանակցություններին Ղարաբաղի մասնակցելու կամ չմասնակցելու հարցին: Այնինչ հակամարտության կողմ լինելու իրողության էությունը ոչ թե այդ ֆորմալ հանգամանքն է, այլ այն, որ մինչև 1998 թվականը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահները իրենց մշակած գրավոր առաջարկները, Հայաստանից ու Ադրբեջանից բացի, ներկայացրել են նաև Ղարաբաղին, ինչը նշանակում է, որ վերջինիս համաձայնությունը պարտադիր էր կարգավորման որևէ տարբերակի իրագործման համար: Այլ կերպ ասած, Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում Հայաստանը, Ադրբեջանը և Լեռնային Ղարաբաղը լիովին իրավահավասար սուբյեկտներ էին՝ օժտված վետոյի իրավունքով: Երբ այս պարզ ճշմարտությունը չեն հասկանում Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացից հեռու մարդիկ, ներելի է, իսկ երբ չի հասկանում կամ ձևացնում է, թե չի հասկանում Վարդան Օսկանյանը, դա արդեն տարօրինակ է, եթե չասենք՝ անբարոյական:
 
Ղարաբաղյան հակամարտության մեզ համար ոչ նպաստավոր մոտալուտ հանգուցալուծմանհանգու­ցալուծման մյուս պատճառը, որքան էլ պարադոքսալ թվա, ավազակապետությանավազակապետու­թյան կողմից Հայաստանի ազգային հարստության սանձարձակ կողոպուտն է, որի մեջ ներքաշված են ինչպես ողջ պետական համակարգը, այնպես էլ քրեաօլիգարխիկ տնտեսականտնտե­սական վերնախավը:վերնախավը։ Ես առիթներ ունեցել եմ կոնկրետ փաստերի հիման վրա հայտարարելուհայտա­րա­րելու, որ վերջին տասը տարիների ընթացքում բարձրաստիճան պետական պաշտոնյաներիպաշ­տոնյա­ների ևեւ իշխանությունների հովանավորությունը վայելող խոշոր ձեռնարկատերերիձեռնարկատե­րերի կողմից հափշտակվել է Հայաստանի ազգային հարստության կեսից ավելին, միլիարդավոր դոլարների հասնող մի գումար, որը մեր հայրենասեր «ընտրյալների» ձեռքով կա՛մ ծախսվել է վայելքների, ցոփությունների ու շքեղությունների վրա, կա՛մ էլ արտահանվել օտար երկրներ:երկրներ։ Կարելի է տարակուսել, թե ինչ կապ կա այդ երևույթիերեւույթի ևեւ Ղարաբաղի հարցի միջև:միջեւ։ Կապն ուղղակի ևեւ ակնհայտ է:է։ Դա ես բացահայտել եմ դեռևսդեռեւս 2007թ. հոկտեմբերի 26-ի իմ ելույթում, նշելով հետևյալհետեւյալ պարզ ճշմարտությունը. «Եթե այդ գումարը ներդրվեր Արցախում, ապա վերջինս արդեն անկախ կլիներ»:։ Անկախության մասին ասվածը թերևսթերեւս չափազանցություն է, բայց որ այդ պարագայում Արցախն այսօր բազմամարդ ու ծաղկուն երկիր կլիներ, հետևաբարհետեւաբար, իրադարձություններիիրադարձություն­նե­րի վրա ազդող լուրջ քաղաքական գործոն կհանդիսանար, կասկածից վեր է:է։
Վերջին գրավոր առաջարկը, որ ներկայացվել է Ղարաբաղին, այսպես կոչված, «Ընդհանուր պետության» տարբերակն է: Դրանից հետո մշակված առաջարկները՝ Քի-Վեստյան և Մադրիդյան տարբերակները, ներկայացվել են միայն Ադրբեջանին և Հայաստանին: Այսինքն, 1999 թվականից սկսած, Ղարաբաղը դե ֆակտո դադարել է հակամարտության կողմ լինելուց, թեև դե յուրե պահպանում է ԵԱՀԿ Բուդապեշտյան գագաթնաժողովում ձեռքբերված այդ կարգավիճակը: Ողջ դժբախտությունն այն է, որ Բուդապեշտյան գագաթնաժողովի որոշումը, որը թերևս Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում հայկական դիվանագիտության մեծագույն նվաճումը կարելի է համարել, ոտնատակ է արվել ոչ թե համանախագահների կամ Ադրբեջանի, այլ հայկական կողմի, մասնավորապես, Ռոբերտ Քոչարյանի, Վարդան Օսկանյանի և Արկադի Ղուկասյանի ջանքերով: Նրանք գործել են բանական հիմնավորում և արդարացում չունեցող ճակատագրական սխալ, որի հետևանքները ծանր են նստելու Հայաստանի և Ղարաբաղի վրա:
Ղարաբաղյան հակամարտության մեզ համար ոչ նպաստավոր մոտալուտ հանգուցալուծման մյուս պատճառը, որքան էլ պարադոքսալ թվա, ավազակապետության կողմից Հայաստանի ազգային հարստության սանձարձակ կողոպուտն է, որի մեջ ներքաշված են ինչպես ողջ պետական համակարգը, այնպես էլ քրեաօլիգարխիկ տնտեսական վերնախավը: Ես առիթներ ունեցել եմ կոնկրետ փաստերի հիման վրա հայտարարելու, որ վերջին տասը տարիների ընթացքում բարձրաստիճան պետական պաշտոնյաների և իշխանությունների հովանավորությունը վայելող խոշոր ձեռնարկատերերի կողմից հափշտակվել է Հայաստանի ազգային հարստության կեսից ավելին, միլիարդավոր դոլարների հասնող մի գումար, որը մեր հայրենասեր «ընտրյալների» ձեռքով կա՛մ ծախսվել է վայելքների, ցոփությունների ու շքեղությունների վրա, կա՛մ էլ արտահանվել օտար երկրներ: Կարելի է տարակուսել, թե ինչ կապ կա այդ երևույթի և Ղարաբաղի հարցի միջև: Կապն ուղղակի և ակնհայտ է: Դա ես բացահայտել եմ դեռևս 2007թ. հոկտեմբերի 26-ի իմ ելույթում, նշելով հետևյալ պարզ ճշմարտությունը. «Եթե այդ գումարը ներդրվեր Արցախում, ապա վերջինս արդեն անկախ կլիներ»: Անկախության մասին ասվածը թերևս չափազանցություն է, բայց որ այդ պարագայում Արցախն այսօր բազմամարդ ու ծաղկուն երկիր կլիներ, հետևաբար, իրադարձությունների վրա ազդող լուրջ քաղաքական գործոն կհանդիսանար, կասկածից վեր է:
 
Իսկ երրորդ պատճառը, թերևսթերեւս կարիք էլ չկա հիշեցնելու, Սերժ Սարգսյանի ոչ լեգիտիմ լինելու իրողությունն է, ինչը նրան ստիպում է միջազգային հանրությանը հաճոյանալու ևեւ դրա շնորհիվ որոշ լեգիտիմություն ձեռքբերելու նպատակով անհարկի զիջումներ կատարել թե՛ հայ-թուրքականհայ–թուրքական հարաբերությունների, ևեւ թե՛ Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացում:գործընթացում։ Որքան էլ փորձենք, այս հարցերում նրա դրսևորածդրսեւորած տարօրինակ վարքագծի այլ բացատրություն դժվար է գտնել:գտնել։ ԼեգիտիմությանԼեգիտի­մության խնդիր չունենալու պարագայում նրան ոչինչ չէր ստիպում հայտարարել, որ սահմանի բացման դիմաց պատրաստ է համաձայնել հայ ևեւ թուրք պատմաբանների հանձնաժողովի ստեղծմանը կամ խիստ զիջողական դիրք գրավել Ղարաբաղյան կարգավորմանկար­գավորման գործընթացում:գործընթացում։ Տպավորություն է ստեղծվում, որ հանուն իր բռնազավթած իշխանության լեգիտիմացման, նա պատանդ է դարձել այնպիսի անխախտելի պայմանավորվածությունների, որոնցից ետ կանգնելու որևէորեւէ հնարավորություն չունի:չունի։ Ընդ որում, այդ պայմանավորվածություններն, ըստ երևույթիներեւույթին, ձեռք են բերվել դեռևսդեռեւս նախագահական ընտրություններից առաջ:առաջ։ Այլապես անհնար է բացատրել միջազգային հանրության ընդգծված հանդուրժողական վերաբերմունքը ինչպես կեղծված ընտրություններիընտրու­թյուն­ների, այնպես էլ մարտի 1-ի ոճրագործության ևեւ ընդդիմության ու ժողովրդի դեմ կիրառված բռնությունների նկատմամբ:նկատմամբ։
 
Հայ Ազգային Կոնգրեսը, բացառությամբ իր մասը կազմող որոշ ուժերի, մշտապես հայտարարել է, որ կողմ է փոխզիջումների հիման վրա Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի խաղաղ կարգավորմանը, որպես գլխավոր սկզբունք դիտելով վերջինիս հավասարակշռվածությունը:հավասարա­կշռվա­ծու­թյունը։ Փաստերի վերը կատարված վերլուծությունը ցույց է տալիս, սակայն, որ կարգավորման ներկա ծրագրում խախտված է հենց այդ սկզբունքը. Ադրբեջանը ստանում է շատ ավելին, քան Ղարաբաղը ևեւ Հայաստանը:Հայաստանը։ Այլ կերպ արտահայտված, Սերժ Սարգսյանը, անընդունելի նկատառումներով, գնում է մի լուծման, որը, մեղմ ասած, նպաստավոր չէ հայկական կողմի համար, իսկ ավելի խիստ՝ վտանգի է ենթարկում Լեռնային Ղարաբաղի գոյությունը:գոյությունը։ Հնարավո՞ր է, արդյոք, շրջել իրադարձություններիիրադարձու­թյունների զարգացման ընթացքը կամ ինչ-որ կերպ ազդել նրա վրա:վրա։ Այս հարցերի քննությանն է նվիրված, ահա, ելույթիս վերջավորությունը:վերջավորությունը։
 
====Իրավիճակից դուրս գալու ելքը====
 
Իրադարձությունների ընթացքն, իհարկե, բոլորովին այլ կլիներ, եթե Լեռնային ՂարաբաղիՂա­րաբաղի ղեկավարությունը, արձագանքելով Կոնգրեսի՝ ժամանակին հնչեցրած ահազանգինահա­զան­գին, տեր կանգներ ԵԱՀԿ Բուդապեշտյան գագաթնաժողովի որոշմամբ սահմանված հակամարտության կողմի իր կարգավիճակին ևեւ Հայաստանի իշխանություններին արգելեր հանդես գալու իր անունից:անունից։ Դա չարվեց, ևեւ, անհարմար վիճակից դուրս գալու համար, Ղարաբաղի ղեկավարությունը բավարարվեց հակամարտության կարգավորմանկարգավոր­ման գործընթացում իր մասնակցության անհրաժեշտության մասին արված արտաքուստարտա­քուստ սկզբունքային, բայց իրականում դատարկ հայտարարություններով:հայտարարություններով։ Ղարաբաղի պաշտոնյաներն ու քաղաքական գործիչները սիրում են տեղի-անտեղի կրկնել, որ հավատում են Սերժ Սարգսյանին ևեւ համոզված են, որ նա փաստաթուղթ չի ստորագրի կամ, իրենց խոսքով ասած, Ղարաբաղը չի տա:տա։ Հավատն, անշուշտ, հարգանքի արժանի զգացում է, բայց, դժբախտաբար, ո՛չ քաղաքական կատեգորիա:կատեգորիա։ Վերջին հաշվով, Սերժ Սարգսյանն էլ, իր հերթին, հավատաց թուրքերին, բայց դա չխանգարեց, որ վերջիններս հուսախաբ անեն նրան:նրան։ Ուստի, թող ներվի ասել, ղարաբաղցիների հավատն այս հարցումհար­ցում հավատ չի ներշնչում:ներշնչում։
 
Բանականությունը հուշում է, որ Ղարաբաղի ղեկավարների վարքագծի հիմքում բոլորովին այլ դրդապատճառներ են թաքնված:թաքնված։ Սերժ Սարգսյանը չէր կարող ամենայն մանրամասնությամբ նրանց ներկայացրած չլինել կարգավորման ծրագրի ողջ բովանդակությունը:բովան­դա­կու­թյունը։ ՀետևաբարՀետեւաբար, եթե տեղեկացված լինելու պարագայում անգամ, ղարաբաղցիներըղարաբաղ­ցիները որևէորեւէ շոշափելի քայլ չեն ձեռնարկում սեփական խնդրի անցանկալի լուծումը կանխելու ուղղությամբ, ապա դա նշանակում է, նրանք համաձայն են այդ լուծմանը:լուծմանը։ Իսկ եթե, համաձայն չլինելով հանդերձ, չեն ուզում հակադրվել Սերժ Սարգսյանին, ապա դա է՛լ ավելի վատ բան է նշանակում, այն է՝ նրանց համար ավելի կարևորկարեւոր է ոչ թե ՂարաբաղիՂարա­բաղի ճակատագիրը, այլ Հայաստանում ղարաբաղյան կլանի իշխանության պահպանումը:պահպա­նումը։
 
Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի կարգավորման աննպաստ ընթացքը շրջելու առումովառու­մով շատ ավելի մեծ նշանակություն կունենար Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը ևեւ Հայաստանում սահմանադրական կարգի վերականգնումն ու լեգիտիմ իշխանության ձևավորումը:ձեւավորումը։ Եթե անգամ իշխանափոխությունը չհանգեցներ Ղարաբաղյան կարգավորմանկարգա­վոր­ման տրամաբանության արմատական փոփոխությանը, ապա առնվազն նախադրյալներնախա­դրյալ­ներ կստեղծեր էապես բարելավելու ներկայումս քննարկվող ծրագիրը:ծրագիրը։ Լեգիտիմ իշխանությունըիշ­խանությունը հարկադրված չէր լինի անհարկի զիջումներ կատարելու ևեւ նահանջելու հայկականհայկա­կան կողմի երբեմնի ուժեղ դիրքերից, որքան էլ դրանք խարխլված լինեն Ռոբերտ Քոչարյանի ևեւ Սերժ Սարգսյանի ապաշնորհ ու անպատասխանատու քաղաքականությանքաղաքականու­թյան հետևանքով:հետեւանքով։ Իշխանափոխությունն, ըստ այդմ, Ղարաբաղյան կարգավորման ներկաներ­կա գործընթացի վրա վճռորոշ ազդեցություն գործելու ևեւ նրա վտանգավոր հետևանքներըհետե­ւանքները կանխելու միակ միջոցն է:է։
 
Իշխանափոխությունը կարող է տեղի ունենալ երկու ճանապարհով:ճանապարհով։ Առաջին ևեւ ամենամեղմ ճանապարհը Սերժ Սարգսյանի ինքնակամ հրաժարականն է:է։ Հայաստանի ևեւ Ղարաբաղի իշխանամերձ շրջանակներում շշուկներ են պտտվում, թե անկախ իր պահվածքիցպահ­վածքից ու կատարած հայտարարություններից, միևնույնմիեւնույն է, Սարգսյանը որևէորեւէ փաստաթուղթ չի ստորագրի, իսկ եթե այնուամենայնիվ հարկադրված լինի ստորագրել, ապա հրաժարական կտա:կտա։ Պնդողներ կան, որ վերջինս ինքն էլ անձնական զրույցներում բազմիցս հաստատել է Ղարաբաղի խնդրի անընդունելի լուծման պարտադրանքի պարագայումպա­րա­գայում հրաժարական տալու իր մտադրությունը:մտադրությունը։ Այդուհանդերձ, այդ շշուկներնշշուկ­ներն, իմ կարծիքով, հիմքեր չունեն ևեւ տարածվում են ընդամենը Ղարաբաղի ճակատագրովճակատա­գրով մտահոգվածներիմտա­հոգվածների մտավախությունները թեկուզ ժամանակավորապես փարատելու նպատակով:նպատակով։ Սերժ Սարգսյանն այնքան է խճճվել իր լեգիտիմության ճանաչման դիմաց միջազգային հանրության առջևառջեւ ստանձնած պարտավորությունների ցանցում, որ ամենամեծ ցանկության դեպքում անգամ չի կարող չստորագրել իրեն առաջարկված վերջնական համաձայնագիրը:համաձայնագիրը։ Միջազգային հանրությունը բազմաթիվ լծակներ ունի այդ բանը Սարգսյանին թույլ չտալու համար՝ սկսած նրա լեգիտիմության խնդրի ևեւ Հայաստանում քաղբանտարկյալների առկայության փաստի արծարծումից, ավարտած նրա դեմ կուտակած վարկաբեկիչ նյութերով, այլ կերպ ասած, կոմպրոմատներով:կոմպրոմատներով։
 
Իշխանափոխության մյուս ճանապարհը Սերժ Սարգսյանի հարկադրական հրաժարականնհրա­ժա­րականն է, որը կարող է տեղի ունենալ համաժողովրդական դժգոհության հզոր ու տևականտեւական ալիքի բարձրացման միջոցով:միջոցով։ Ինչպես հանգամանալից քննությամբ փորձել եմ հիմնավորել 2008թ. դեկտեմբերի 21-ի իմ ելույթում, Հայ Ազգային Կոնգրեսը միայնակ ի զորու չէ լուծելու այդ խնդիրը:խնդիրը։ Ժամանակն ու տեղը չեն ներում կրկնել այդ ելույթի բոլորբո­լոր փաստարկները:փաստարկները։ Ցանկացողները կարող են դրանց ծանոթանալ «Վերադարձ» վերնագիրըվեր­նա­գիրը կրող վերջերս հրատարակված իմ գրքում:գրքում։ Փաստ է, որ Կոնգրեսը Հայաստանի միակ քաղաքական կազմակերպությունն է, որ հստակորեն դրել ևեւ հետևողականորենհետեւողականորեն հետապնդում է Սարգսյանի հրաժարականի ևեւ արտահերթ խորհրդարանական ու նախագահականնա­խա­գահական ընտրությունների անցկացման պահանջը:պահանջը։ Ուրիշ ոչ ոք առայժմ նման պահանջովպա­հան­ջով հանդես չի եկել:եկել։ Դա ինչ‑որ կերպ կարելի էր հասկանալ, քանի դեռ իշխանափոխությունըիշխա­նա­փո­խու­թյունը դիտվում էր սոսկ որպես սահմանադրական կարգի վերականգնմաննվերա­կանգնմանն ուղղված ներքաղաքական խնդիր, որի հետ շատերը կարող էին չհամաձայնելչհամա­ձայնել, բայց բոլորովին անհասկանալի է այն պարագայում, երբ ակնհայտորեն դրանից է կախված ԼեռնայինԼեռ­նային Ղարաբաղի բախտը:բախտը։
 
Ուրեմն, մնում է եզրակացնել, որ ո՛չ ժողովրդավարությունը, ո՛չ էլ Ղարաբաղը մնացյալմնաց­­յալ քաղաքական ուժերին պետք չեն:չեն։ Ընդ որում, պետք չեն ոչ միայն իշխանական կոալիցիայի մաս կազմող կուսակցություններին, այլևայլեւ համակարգի բարիքներից օգտվող գրպանային քաղաքական կազմակերպություններինկազմակերպություննե­րին, քրեաօլիգարխիկ տնտեսականտնտե­սական վերնախավինվերնախա­վին, հայրենասիրությամբ զբաղվող նոմենկլատուրայիննո­մենկլատուրային մտավորականությանըմտավորա­կա­­նու­թյանը, գիտությունների ակադեմիայի նախագահությանննախագահու­թյանն ու ակադեմիական ինստիտուտներիինս­տիտուտների տնօրեններին, պետական բուհերի ռեկտորներինռեկտոր­ներին, ինչպես նաևնաեւ բազմաթիվբազմա­թիվ լրագրողների ու քաղաքագետների:քաղաքագետների։ Ես չեմ ուզում անուններանուն­ներ տալ. դրանք հայտնի են բոլորիդ:բոլորիդ։ Ո՞ւր են այդ մարդիկ, ինչո՞ւ են լռում, ինչո՞ւ աղաղակ չեն բարձրացնում:բարձրացնում։ Եթե նրանց իսկապես մտահոգում է Ղարաբաղի ապագան, ապա ի՞նչն է խանգարում, որ մի անգամ էլ իրենք փողոց դուրս գան, վրաններ խփեն, շուրջօրյա հանրահավաքներ ու երթեր կազմակերպեն, բանտեր ընկնեն, կանգնեն Հայոց փառապանծ բանակի ու ՂարաբաղիցՂա­րա­բա­ղից բերված զորքերի արձակած գնդակների առջև:առջեւ։ Թե՞ կարծում են, որ զրկանքներն ու զոհողություններն ուրիշների բաժինն են, իսկ իրենք կոչված են միայն հայրենասիրությունհայրե­նա­սի­րու­թյուն խաղալու ևեւ փափուկ կյանք վայելելու:վայելելու։
 
Հայ Ազգային Կոնգրեսն ապացուցելու կարիք չունի, որ հանուն ժողովրդի իղձերի իրականացմանիրա­կանացման պատրաստ է ցանկացած զոհողության ու զրկանքի:զրկանքի։ Սակայն դժբախտաբարդժբախ­տա­բար, մինչևմինչեւ բոլոր նշածս ուժերը ոտքի չկանգնեն ևեւ բացահայտ կերպով Սերժ ՍարգսյանիցՍարգս­յանից հաշիվ չպահանջեն Ղարաբաղյան կարգավորման բնագավառում վարած կործանարար քաղաքականության համար, Կոնգրեսն իր ջանքերի առավելագույն մոբիլիզացմանմոբի­լիզացման պարագայում անգամ չի կարող միայնակ կանխել Ղարաբաղին սպառնացող վտանգը:վտանգը։ Այս դառը ճշմարտությունը ոմանց կասկածելի է թվում, ևեւ Կոնգրեսին երբեմն մեղադրում են, թե խուսափելով վճռական գործողություններից, նա սպասում է ՂարաբաղիՂարա­բա­ղի հարցում Սերժ Սարգսյանի ձախողմանը, որպեսզի դրանից հետո, ժողովրդական ընդվզման անխուսափելի ալիքի վրա, տիրի Հայաստանի իշխանությանը:իշխանությանը։ Մի կողմ թող­նելով այն հարցը, թե ինչու նման պարագայում Կոնգրեսի քննադատներն իրենք ոտքի չեն հանում ժողովրդին, այդ կասկածներին մեկընդմիշտ վերջ դնելու նպատակով հայ­տա­րարում եմ.
 
*ա. Հայ Ազգային Կոնգրեսին Ղարաբաղի կորստյան գնով ձեռքբերված իշխանությունիշխանու­թյուն պետք չէ.
Մի կողմ թողնելով այն հարցը, թե ինչու նման պարագայում Կոնգրեսի քննադատներն իրենք ոտքի չեն հանում ժողովրդին, այդ կասկածներին մեկընդմիշտ վերջ դնելու նպատակով հայտարարում եմ.
 
*բ. Նախագահի պաշտոնից Սարգսյանի հրաժարականի պարագայում ես իմ թեկնածությունը չեմ առաջադրելու, բացառությամբ Ռոբերտ Քոչարյանի առաջադրման դեպքի.
* Հայ Ազգային Կոնգրեսին Ղարաբաղի կորստյան գնով ձեռքբերված իշխանություն պետք չէ.
 
*գ. Հայաստանում սահմանադրական կարգի վերականգնման գործում ես ինձ համարել եմ ընդամենը գործիք, ևեւ պատրաստ եմ մինչևմինչեւ վերջ կատարել այդ դերը:դերը։
* Նախագահի պաշտոնից Սարգսյանի հրաժարականի պարագայում ես իմ թեկնածությունը չեմ առաջադրելու, բացառությամբ Ռոբերտ Քոչարյանի առաջադրման դեպքի.
 
Սպասելով Հայաստանի մյուս քաղաքական ուժերի ակտիվացմանը ևեւ ասպարեզը ժամանակավորապես տրամադրելով նրանց, Կոնգրեսն այսօր չի հայտարարում իր հաջորդհա­ջորդ հանրահավաքի օրը, որի մասին ձեզ կտեղեկացվի լրացուցիչ:լրացուցիչ։ Կախված այդ ուժերի արձագանքիցար­ձագանքից, մենք ձեզ հետ միասին կորոշենք մեր հետագա անելիքը:անելիքը։ Ես ընդհանրապեսընդհան­րա­պես չեմ սիրում խնդիրներն անձնավորել, բայց երբ անուններ չեն հնչում, բոլորը ձևացնումձեւաց­նում են, թե խոսքն իրենց չի վերաբերում:վերաբերում։ Ուստի եթե արձագանք չլինի, ապա հաջորդ հանրահավաքումհան­րահավաքում, թերևսթերեւս, ստիպված լինեմ նաևնաեւ անուններ տալ:տալ։ Հարկ եմ համարում ավելացնել, որ հաջորդ հանրահավաքի օրը չհայտարարելու որոշումը պայմանավորվածպայմանա­վոր­ված է նաևնաեւ մի այլ ծանրակշիռ հանգամանքով:հանգամանքով։ Ի զարմանս ողջ հասարակության, վերջինվեր­ջին մեկուկես տարվա ընթացքում շուրջ հարյուր անգամ մերժելով հանրահավաք անցկացնելուանց­կաց­նելու վերաբերյալ Կոնգրեսի ներկայացրած դիմումները, իշխանություններըիշխա­նու­թյունները հանկարծհան­կարծ մեզ թույլատրել են անցկացնել միանգամից վեց, այն էլ անընդմեջանընդ­մեջ հանրահավաք:հանրահավաք։ Ի՞նչ կարող է սա նշանակել:նշանակել։ Ըստ երևույթիներեւույթին երկու բան. կա՛մ ևրոխորհրդիԵւրո­խորհրդի ԽորհրդարանականԽորհրդա­րանական Վեհաժողովի առաջիկա նիստից առաջ, իշխանություններնիշխանություն­ներն ուզում են ցույց տալ, թե Հայաստանում վերացված են հանրահավաքների, երթերի ու ցույցերի անցկացմանանցկաց­ման սահմանափակումները, կա՛մ էլ, որ ավելի հավանական է, Սերժ Սարգսյանը ծրագրելծրա­գրել է Կոնգրեսին ներքաշել ինչ-որ ստոր խաղի մեջ, որին մենք, բնականաբար, տուրք տալու իրավունք չունենք:չունենք։
* Հայաստանում սահմանադրական կարգի վերականգնման գործում ես ինձ համարել եմ ընդամենը գործիք, և պատրաստ եմ մինչև վերջ կատարել այդ դերը:
 
Սպասելով Հայաստանի մյուս քաղաքական ուժերի ակտիվացմանը և ասպարեզը ժամանակավորապես տրամադրելով նրանց, Կոնգրեսն այսօր չի հայտարարում իր հաջորդ հանրահավաքի օրը, որի մասին ձեզ կտեղեկացվի լրացուցիչ: Կախված այդ ուժերի արձագանքից, մենք ձեզ հետ միասին կորոշենք մեր հետագա անելիքը: Ես ընդհանրապես չեմ սիրում խնդիրներն անձնավորել, բայց երբ անուններ չեն հնչում, բոլորը ձևացնում են, թե խոսքն իրենց չի վերաբերում: Ուստի եթե արձագանք չլինի, ապա հաջորդ հանրահավաքում, թերևս, ստիպված լինեմ նաև անուններ տալ: Հարկ եմ համարում ավելացնել, որ հաջորդ հանրահավաքի օրը չհայտարարելու որոշումը պայմանավորված է նաև մի այլ ծանրակշիռ հանգամանքով: Ի զարմանս ողջ հասարակության, վերջին մեկուկես տարվա ընթացքում շուրջ հարյուր անգամ մերժելով հանրահավաք անցկացնելու վերաբերյալ Կոնգրեսի ներկայացրած դիմումները, իշխանությունները հանկարծ մեզ թույլատրել են անցկացնել միանգամից վեց, այն էլ անընդմեջ հանրահավաք: Ի՞նչ կարող է սա նշանակել: Ըստ երևույթին երկու բան. կա՛մ ևրոխորհրդի Խորհրդարանական Վեհաժողովի առաջիկա նիստից առաջ, իշխանություններն ուզում են ցույց տալ, թե Հայաստանում վերացված են հանրահավաքների, երթերի ու ցույցերի անցկացման սահմանափակումները, կա՛մ էլ, որ ավելի հավանական է, Սերժ Սարգսյանը ծրագրել է Կոնգրեսին ներքաշել ինչ-որ ստոր խաղի մեջ, որին մենք, բնականաբար, տուրք տալու իրավունք չունենք:
 
Իսկ այժմ՝ բարի երթ և մինչ նոր հանդիպում: