ՏՏՀ/Ատաղձագործական աշխատանքներ

ԱՏԱՂՁԱԳՈՐԾԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐ, հիմնական Ա. ա. են գերանների և չորսուների հատումը, կիսափայտ թործումը, տաշումը, սղոցումը, քառորդանների և փորակների պատրաստումը։ Գերանները մշակելիս պետք է ամուր ամրացնել (նկ. 1), այսպես կոչված հակադարձ (շինարարական), պահանգներով, որոնց ծայրերը միմյանց նկատմամբ ուղիղ անկյուն են կազմում։ Գերանը ծայրերով դնում են տակդիրին (կլորակոճղ, չորսու), մի ծայրը գամում տակդիրին, մյուսը՝ գերանին։ Կարելի է տակդիրի վրա անել ուղղանկյուն հատում և դրա մեջ սեպով ամրակապել գերանի ծայրը։

Գերանը հատելիս ամրացնում են, կացնով հարվածում գերանի մակերևույթին՝ ուղիղ և 45° անկյան տակ, նախօրոք նշված գծով հատում մինչև կեսը, հետո շրջում են և հատում մինչև վերջ։

Կիսափայտ թործումը սովորաբար կատարում են գերանների կցորդմամբ ուղիղ անկյան տակ (նկ. 2)։ Դրա համար նշում են թործման տեղերը այն հաշվով, որ գերանները թործումից հետո ամուր հոդակապվեն փորակներում, որոնք կարելի է պատրաստել նաև սղոցով։ Դրա համար նշումներով կատարում են համապատասխան սղոցվածք մինչև գերանի մեջտեղը և սղոցվածքների միջև փայտանյութը կացինով կամ դուրով կոտրում են։

Տաշվածք կատարելիս գերանները լավ ամրացնում են։ Հակառակ դեպքում գերանը կացնի հարվածներից պտտվում է և անհնար է դառնում ճիշտ տաշել եզրակը։ Սովորաբար գերանները տաշում են 1, 2, 3 կամ 4 եզրակով՝ ըստ կավճապատ ձգված քուղով խփված գծերի։ Գծանշելու համար քուղն ամրացնում են գերանի ծայրերին արված նիշերում և ուժեղ ձգում։ Հետո քուղը մի քիչ հետ են քաշում և բաց թողնում՝ խփվելով գերանին, այն թողնում է սպիտակ հետք։ Այդ հետքով տաշում են գերանը։

Աշխատանքը դյուրացնելու համար յուրաքանչյուր 400-500 մմ-ից հետո անում են սղոցվածք տաշվածքի խորության վրա։ Նախապես կացնով գերանը կոպտատաշում են։

Փայտանյութը սղոցում են թելերի լայնակի և երկայնակի ուղղությամբ։ Երկայնակի սղոցելիս գերանն ամրացնում են դազգահին կամ հատուկ տակդիրներին պտուտակամամուլով կամ այլ եղանակով, երբեմն մեխերով։ Հետո նշաններ են դնում և անցկացնում համատարած (անընդհատ) գծեր սղոցաղուրի ենթադրվող տեղում։ Սղոցման ժամանակ սղոցաղուրի տարված գիծը պետք է մնա սղոցից ձախ (եթե սղոցում են աջ ձեռքով)։ Երկայնակի սղոցման համար ավելի լավ է փայտանյութն ամրացնել, բայց կարելի է օգտագործել իշոտնուկ։ Սղոցվող նյութը (տախտակ, չորսու, գերան) ազատ դնում են 45-60°–ի տակ միացած իշոտնուկի հենակների միջև, որտեղ այն ինքնասեպվում է։

Քառորդանների փորակահանումը արվում է լուսամուտների և դռների շրջանակներում ագույցներ սարքելու համար։ Դրա համար գերանը դնում են տակդիրի վրա, ամրացնում և երկու գլխանիստերում նշում են փորակահանման եզրերը, այնուհետև կավճապատ քուղով (կամ չորսուի) մակերևույթի վրա գծերի միջև անում են քերթ (ծրատ), որից հետո հարկավոր խորությամբ ըստ գծերի կացնով հատում են փորվածք, ստանում քառորդան։ Անհրաժեշտության դեպքում փորվածքի կողմերը (քառորդանները) մաքրում են դուրով կամ ռանդում։

Ուղղանկյուն բացվածք փորակահանելիս գերանի գլխանիստը նշում են, ինչպես քառորդանների փորակահանման ժամանակ։ Բացվածքի լայնությունը հաճախ պետք է հավասար լինի գերանի բարակ ծայրի տրամագծի 1/6-ին, իսկ խորությունը 1/4-ին։ Նշելով գերանի գլխանիստերը՝ տանում են գծեր գերանի մակերևույթի վրա։ Գծերի միջև կացնի ծայրով թելիկներին երկայնակի ուղղությամբ անում են քերթ, հետո գծերով աստիճանաբար կոտրատում են փայտանյութը, հետո մաքրում դուրով։

Կցանում կոչվում է շինարարական կոնստրուկցիաների տարրերի (սյուների, կանգնակների և այլն) երկարացումը նույնատիպ կամ նման տարրերով, ուղղագիծ, իսկ հաստացումը տարրերի երկարացումը հորիզոնական ուղղությամբ։ Կցանումը կատարում են ծայրիծայր կամ մակադրակով և հեղույսով։ Ծայրիծայր կցանման դեպքում կոնստրուկցիաների տարրերի ծայրերը կտրում են այնպես, որ կտրվածքի հարթությունը լինի փոխուղղահայաց տարրի առանցքին։ Գլխանիստերի կենտրոնում գչիրով շաղափում են անցքեր, որտեղ դնում են ցցաձող, որը 2 գլխանիստերում շաղափված անցքերից 20-30 մմ-ով պետք է կարճ լինի և կիպ մտնի դրանց մեջ։ Ցցաձողի հաստությունը վերցվում է միացվող տարրերի տրամագծի 1/5-1/3-ին (երկայնակի չափ) հավասար։

Մակադրակներով և հեղույսներով կցանման համար միացվող տարրերի ծայրերը հղկում են 2 հակառակ կողմերից գերանի կամ չորսուի տրամագծի 1/5-1/6 մասով, որ մակադրակները լինեն հարթ մակերևույթների վրա։ Մակադրակները երկարությամբ պետք է հավասար լինեն կցանվող տարրերի գլխանիստերի 4 տրամագծերին, լայնությամբ՝ 2/3-ին, իսկ հաստությամբ՝ 1/3-1/4-ին: Մակադրակներն ամրացնում են ամրացվող հեղույսներով կամ անուրներով։ Կցանել և հաստացնել սյուները և հեծանները կարելի է նաև կիսափայտ մակադրակով ուղիղ կամ շեղ անկյան տակ (նկ. 2) սղոցելով և հարմարեցնելով հաստացվող տարրերի գլխանիստերը։

Գերանների (չորսու) սերտակցումը կատարվում է սովորաբար ուղիղ (կամ շեղ) միացքով կամ ձգովի սեպի հետ ուղիղ միացքով։ Որպեսզի սերտակցվող մասերն աշխատեն ձգումով, հատում են ուղիղ միացք։ Այս դեպքում սերտակցվող մասերի ծայրերը պետք է հատվեն միանման, իսկ գլխանիստերը ճշգրտորեն սղոցված։ Հատելով միացքը՝ սերտակցվող չորսուներից մեկի գլխանիստի բարձրությունը բաժանում են 5 հավասար մասերի և տանում են 4 գիծ։ Գերանաճակատ չորսուի երկայնքով չափում են 2 հատված չորսուի հաստության 1,25 կամ 1,5 չափով և տանում են 2 խազ առաջին և երկրորդ սղոցվածքի համար։ Ըստ առաջին և երկրորդ խազերի չորսուի հաստության 3/5-ով սղոցվածք են անում։ Հետո գերանաճակատը կոտրում են մինչև 2-րդ սղոցվածքը չորսուի հաստության 2/5-ով և մաքրում են սղոցվածքի միջև մնացած փայտանյութը։ Ստացված մակերևույթը մանրակրկիտ մաքրում են, չորսուները դնում մեկը մյուսի վրա, կտրվածքները լրիվ համապատասխանեցնում են և ամրացնում հեղույսներով։ Գերանները նույն ձևով նախապատրաստում են թեք միացքով սերտակցման համար, բայց միացքի շփվող մակերևույթը սերտակցվող գերանների մակերևույթին զուգահեռ չեն կատարվում, այլ որոշ անկյան տակ։ Հաճախ թեք միացք կիրառվում է գերանների, երբեմն նաև չորսուների սերտակցման համար։ Գերանների կամ չորսուների լայնակի T-աձև միացման ժամանակ կիրառում են ծիծեռնատուտ կամ կիսածիծեռնատուտ միացում։ Դրա համար միացվող գերանաճակատից չափում են գերանի տրամագծին հավասար հեռավորություն և սղոցվածք են անում գերանի կեսի չափով, հետո փայտը կոտրում են և մակերևույթը մաքրում դուրով։ Այդ մակերևույթին գերանաճակատի եզրերից դեպի սղոցվածքը տանում են 2 թեք գիծ, սղոցվածքի հարթությունում գծերը պետք է հարթության եզրից հեռանան գերանի տրամագծի 1/5-1/6-ի չափով։ Այդ գծերը փայտանյութը հարթեցնում են այնպես, որ նոր մակերևույթները լինեն սկզբում արվածին փոխուղղահայաց։ Այդպես նախապատրաստված գերանաճակատը դնում են հիմնական գերանին (չորսու), նշագծում են, որով հետո անում են 2 թեք կիսագերան սղոցվածք և զատում դրանց միջև եղած փայտանյութը։

Եթե բոլոր գործընթացները կատարվել են ճշգրտորեն, ապա միացվող գերանները կիպ կպնում են իրար՝ ապահովելով ամուր միացում։ Անհրաժեշտության դեպքում միացման տեղը կարելի է լրացուցիչ ամրացնել հեղույսով։

Կիսածիծեռնատուտի միացումը կատարվում է նույն ձևով, միայն թեք հարթությունն արվում է միացվող գերանի մի կողմից, համապատասխանաբար հիմնական գերանի վրա մի սղոցվածքն արվում է ուղիղ։

Բների թործումը (փորումը) և շաղափումը (գայլիկոնումը)։ Որոշելով բների պահանջվող չափերը՝ դրանք դրոշմվում են մշակվող մասի վրա։ Հաշվի առնելով փայտի չորանվազումը՝ բները պետք է անել ներդրվող բութակի երկարությունից 15-20 մմ-ով խոր։ Թործման ժամանակ դուրը պետք է պահել խիստ ուղղաձիգ, թելիկներին լայնակի, երեսակը բնի ներսը։ Դուրը խորացնելով 10-15 մմ՝ հանում են, դնում բնի մեջտեղը 40-45° անկյան տակ և հատում են փայտանյութի մի մասը։ Նույնը կրկնում են բնի մյուս կողմի համար, մինչև ստացվի պահանջվող խորությունը։ Ապա բնի պատերը և հատակը մաքրում են դուրով։ Եթե բութակը գլանաձև է, ավելի լավ է բունը շաղափել։ Երբեմն ուղղանկյուն բներ սարքելիս սկզբում շաղափում են անցքերը (օրինակ, ապագա բների անկյուններով), հետո դրանց վրայի փայտանյութը մաքրում են դուրով և ձևավորում պատերը։

Փայտանյութի մշակման համար կիրառում են տարբեր սղոցներ, կացիններ, ռանդաներ, դուրեր, շաղափներ, գչիրներ և այլ գործիքներ։

Սղոցները լինում են երկբռնակ, միաբռնակ (ձեռնասղոց), աղեղասղոց՝ խառը սղոցման համար։ Երկբռնակ սղոցները և ձեռնասղոցները սովորաբար օգտագործում են լայնակի սղոցման համար, աղեղասղոցները՝ լայնակի և երկայնակի, խառը սղոցներով սղոցում են ոչ միայն փայտանյութի թելիկների երկայնքով և լայնքով, այլ ցանկացած անկյան տակ։ Որքան մանր են ատամները, այնքան մաքուր է սղոցվածքը։

Կացինները լինում են կլորացված կամ ուղիղ սայրով։ Կացինը պետք է ամուր հագած լինի կացնակոթին։

Ռանդաները (խարաբուզ) լինում են զոլաղ (կոպտառանդա), մաքուր ռանդող և մեծառանդա. վերջինս ռանդում է առավել մաքուր և ճիշտ։ 2 բռնակներով ռանդայով կարելի է ռանդել երկուսով։ Դուրերը գործածում են փայտանյութի վրա տարբեր անցքեր թործելու համար։ Դրանք պետք է լինեն հաստ և ամուր, սայրի լայնությանը՝ 5-25 մմ։

Գայլիկոնների և գչիրների միջոցով անցքերն ավելի արագ են բացվում, քան դուրերով։ Կիրառվում են մետաղի սովորական և փայտի հատուկ շաղափները։ Փոքր անցք (10-12 մմ տրամագծով) բացելու համար օգտագործում են գայլիկոնիչ, մեծ անցքերը շաղափում են գչիրով կամ շաղափիչով։

Ցանկացած Ա. ա-ի համար անհրաժեշտ գործիքներ են ուղղալարը, հարթաչափը և հարթացույցը, գծիչը, խազքաշը, ռեյսմուսը և այլն։

Ատաղձագործի գործիքի սրման որակով է պայմանավորված փայտե իրերի մշակման մաքրությունը։ Կացինները ավելի լավ է սրել կացնակոթի վրա հագցրած։ Խորհուրդ է տրվում սրել կացինները 2 իջեցումով՝ մեկը 38-40 մմ սայրի սուր ծայրից հեռու, մյուսը՝ 18-20 մմ։ Ստացվում է կրկնակի երեսակ՝ 2,5-3 կացնի սայրի հաստության լայնությամբ։ Կացինը հեսանի վրա սրում են ձեռքով։ Սղոցի ատամներն ավելի լավ է սրել, այսպես կոչված, թավշեխարտոցով (շատ մանր քերթերով)՝ սեղմելով սղոցի շեղբը մամլակով կամ հատուկ փայտե սեղմակով։ Սրման եղանակը շատ բանով կախված է ատամների ձևից։ Լայնակի սղոցների ատամներն ունեն հավասարակողմ, երկայնակիրները՝ շեղանկյուն, խառը սղոցներինը՝ ուղղանկյուն եռանկյունու ձև։

Սրումից առաջ սղոցի ատամները չափռաստում են, ուղղում են բացվածքը։ Լայնակի սղոցման սղոցների ատամները սրում են խարտոցով՝ սղոցի շեղբի նկատմամբ 45° անկյան տակ։