Տիկին Շուշանը
Վահրամ Թորգոմյան |
Կարդացինք թէ՝ պատերազմի միջոցին, Ամերիկեան դեսպանուհի Տիկին Մօրկընթաու Կարմիր Խաչի տարազը հագած, պարզ հիւանդապահուհիի պէս՝ դարմանատար եղած է վիրաւորներու:
Յարգելի Տիկինը իր այդ աստիճանի խոնարհամտութեամբ, որ կը բարձրացնէ զինքը գթասիրական վսեմ զգացմունքներու զենիթը, գեղեցիկ օրինակ մը և գրգիռ եղաւ անշուշտ փափկասուն կիներու, գրգասուն օրիորդներու՝ երամովին փութալու ինկած զինուորներու սնարը, անոնց արիւնահոս վէրքերը պատելու, և իրենց փափուկ ձեռքերով շոյելու այն երիտասարդ՝ բայց հիւանդ ճակատները, որոնք հայրենիքի պաշտպանութեան սիրոյն, դիմադրելու եղան՝ հրացանի, սուինի, թնդանօթի և՛ այլ մարդասպան նորահնար գործիքներու:
Կեանքի և մահու միջև տարուբերուող հէգ տառապեալներուն քով կին էակին ներկայութիւնը ո՜րչափ մխիթարական է, ո՜րչափ սփոփարար…
Բժիշկներու և վիրաբոյժներու դարմանները ա՜յնչափ ազդեցիկ չէին ըլլալ հիւանդին ու վերաւորին, եթէ կանացի անուշ նայուածքը խառնուած չըլլար անոնց. եթէ կնոջ գորովին ու ժպըին ազդեցութիւնը չհամեմէր անոնց պարունակութիւնը…
⁂
Ամերիկեան Դեսպանուհիին Մարդասիրական ծառայութիւնը՝ որ մեծ դրուատիքներ հիւսել կուտայ իր անունին և բազմերամ թշուառներու սրտաբուխղ օրհնութիւնները կը քաղէ, միտս կը բերէ յա՛նկարծ ազնուական հայ տիկին մը, որ շա՜տ հին ժամանակներում էջ իր քնքոյշ մարմինը պատերազմի ի սպաս դրած է, ոչ թե կռուելու, այլ վիրաւորներու, թշուառ հիւանդներու, դիտապաստ թշնամիներու, անխտիր խնամք և դարման փութացնելու:
Տիկին Շուշան էր անոր անունը, շուշանագեղ հայուհի-իշխանուհի մը, որ իր բարձր դիրքը, կանացի փափկութիւնը առ ոտն կոխելով կը վազէր կը սուրար արիւնի դաշտը և Բիւրատեան Սմբատ Բագրատունիի յաղթական զէնքերէն մազապուր փախչող վիրաւոր և Արաբները փրկելով, անոնց տխուր վիճակին ոչ միայն պահապան հրեշտակութիւն կ;ընէր, այլ և վէրքերնին կը պատեր կը բուժէր:
Կարմիր Խաչի Ընկերութիւն գոյութիւն չունէր, բա՛խտ, այն ատեն և Տիկին Շուշան ինքնիրենը կը ծառայէր գթութեան սուրբ գործին, թողլով անուն մը համեստ, զոր պիտի ներեմ ինձ ոսկետառ արձանագրել Հայ Բժշկական Պատմութեան մէջ:
⁂
Հազար երկու հարիւր տասը և աւելի տարի առաջ էր այս, Քրիստոսի 702 թուականներուն[1] Վարդանակերտի հռչակաւոր ճակատամարտի միջոցին, երբ հազարաւոր Արաբներու հրոսախումբ բանակը Երասխի ափերուն վրայ բնաջինջ կ՚ըլլար, չկարենալով տոկալ հայ ուժերուն և քաջամարտիկ զէնքերուն. այդ սոսկալի կռիւին էր, այո՛, որ Տիկին Շուշանը փոխանակ հայկական յաղթութիւններէն հպարտանալու, կը խոնարհէր թախծութեամբ սրտի, գթութեան քոյրի մը դերը ազնուաբար կ՚ստանձնէր, որպէս զի պատերազմին շինած արիւնլուայ վերքերը բժշկէր:
Կ՚արժէ կարդալ այսօր ի՜նչ որ գրած է այդ մասին 8րդ Դարու պատմագիր Ղեւոնդ վարդապետը:
«Եւ իբրեւ ազդ եղեւ զօրուն Հայոց վասն հինին, որ զարթուցեալ գայ ՚ի վերայ նոցա, յարուցեալ անցին ընդ գետն Երասխ, և բանակեցան ՚ի Վարդանակերտն աւանի, և զորն Տաճկաց պնդեալ գայր զկնի նոցա…
Իսկ զօրուն Հայոց պատգամ յղեալ առ զօրսն Տաճկաց «Ընդէ՞ր ասէ՝ պնդեալ գայք զկնի մեր զի՞նչ ինչ մեղաք ձեզ. Ահաւադիկ երկիրդ մեր առաջի ձեր է, ձեզ տուեալ եմք զբանականութիւնս մեր, զայգիս մեր, և զանտառս և զանդաստանս մեր, արդ՝ ընդէ՞ր և զանձինս մեր խնդրէք. թոյլ տո՛ւք մեզ գնալ ՚ի սահմանաց մերոց»: «Եւ ո՛չ կամեցան լսել զօրքն Իսմայէլի, զի ՚ի տեառնէ կարծրանային սիրտք նոցա զի մատնեսցին ի ձեռն որոյ: Իսկ զօրուն Հայոց ամրացուցեալ զփողոցս աւանին՝ կարգեցին ՚ի վերայ պահապանս մինչեւ ՚ի լուսանալ առաւօտին: Եւ ինքեանք զգիշերն ողջոյն ՚ի հսկումն աղօթից կանխեալ՝ հայցէին ՚Ի բոլորեցունց Տեառնէն զմեծազօր աջոյն օգնականութիւն ուղղութեամբ դատել ՚ի մէջ նոցա և թշնամեաց: Եւ իսկոյն ընդ ծագել առաւօտին իբրեւ յանգէր պաշտօնն առաւօտին, մատուցանէին և հոգեւոր պատարագն, և արժանաւորքն հաղորդէին մարմնոյ և արեան տեառն իբրև յետին թոշակ զայն համարեալ անձանց: Եւ առնուին սուղ ինչ կերակուր յաղագս զօրութեան Մարմնոյ: Եւ նոյն ժամայն յարուցեալ յարդարեցին գունդ առ գունդ և ճակատ առ ճակատ, և խմբեցաւ պատերազմն:
Անդ հասեալ յօգնականութիւն՝ մեծազօրն Աստուծոյ գնդին Հայոց՝ թէպէտեւ նուազունք էին քան զթիւ երկուգ հազարաց, սակայն զբաղումս հարեալ սատակէին ի սուր սուսերի: Քանզի էին աիուրք ցրտաշունչ սառնամանեաց, և եւս առաւել սաստկացեալ դառնաշունչ օդոյն, կասեցուցանէր զզօրսն Իսմայելի յարիական զօրութենէ իւրեանց, զի զգիշերն ամենայն ի վերայ ձեան օթագայեալ էին և ընդ ծագել լուսոյն անկան ի գետն Երասխ, քանզի պաղացեալ էր ի խստութենէ օդոյն: Եւ իբրեւ ելանէին ի վերայ պաղին բազմութիւն զօրացն, անդէն վաղվաղակի խորոց մատնէին խորտակեալ պաղին, որք ի սրոյն զործեալ էին, և այնպէս հեղձամահ վճարէին ի կենաց: Յորոց նուազունք ի փախուստ դարձեալ՝ իբրեւ արք երեքհարիւր՝ ապաւինէին առ Տիկինն Շուշան Զորոց զկնի հետամուտ եղեալ Սմբատ՝ որդի Աշոտայ զօրօքն իւրովք՝ կամէր արկանել զփախստեալսն ի սուր սուսերի: Որում ընդ առաջ եղեալ Տիկինն Շուշան՝ բազում աղերսանօք եւ դաշամբք թափեր զնոսա մերկս եւ բոկս եւ հետեւակս եւ վիրաւորս, զորոց առեալ պատէր զվէրս եւ ողջացուցանէր եւ զգեցուցանէր հանդերձիւք»: (Տե՛ս «Արշաւանք Արաբաց ի Հայս» արարեալ Ղեւոնդ Վարդապետի Հայոց: Հրատ. Կարապետ Վ. Շահնազարեանի, Փարիզ, 1857, էջ 46:)
⁂
Հայկական հին դիւցազներգութիւններու մէկ խիստ փառաւոր էջը յօրինող այս գրութեան վերջին պարբերութիւնն է, որ ուշադրութեանս մեծապէս առարկա եղած է միշտ, Տիկին Շուշանի վերաբերած մասը որ բժշկութիւն կը բուրէ, և այդու՝ 8րդ. Դարու Հայ Բժշկական Պատմութեան ալ չքնաղ գոհարը կ՚ըլլայ այն:
Ինչպէս կը կարդանք, պատերազմէն փախչող վիրաւորներ կամ հիւանդներ, կ՛ապաւինէին Տիկին Շուշանի քով, ի՛նչ որ ապացոյց է, թէ այս Տիկինը Վարդանակերտի շրջանակները ունէր յատուկ Ապաստանարան մը, չըսեմ տաղաւար-հիւանդանոց մը, ուր կ՚ընդունէր վիրաւորները, բոկոտները և մերկերը և անոնց վէրքերը կը պատէր, կ՚աղեկցունէր եւ կը հագուեցընէր զանոնք: Հմուտ էր ինքը վիրադարմանութեան, թե ունէր օգնականներ կամ բժիշկներ, որոնք կը կատարէին այդ պաշտօնը:
Քանի՜ խորհրդաւոր և նշանաւոր դէմք մ՚է Տիկին Շուշանը, որու սոյն բժշկական գործառնութեան մասին, ցաւալի է որ Ղեւոնդ պատմագիրին աւանդածը աւելի որոշ տեղեկութիւն չպարունակէր և ուրիշներ ալ բոլորովին լուռ կը մնան:
Տիկին Շուշանի Ապաստանարան-Հիւանդանոցին մէջ արդեօք ի՞նչպէս կը դարմանուէին վէրքերը. ի՞նչ տեսակ սպեղանիներ արդեօք կը գործածուէին հոն. սպեղանիներ՝ Հայաստանի լեռները ու ձորերը փթթող բիւրապիսի հոտեւան ծաղիկներու՝ բուրեան խէժերու հոյզերովը հարկաւ պատրաստուած, արդի բժշկութեան դեռ անծանօթ տեսակ տեսակ բալասաններ որոնք ո՞վ գիտէ ինչ հրաշալի ազդեցութիւններ կ՚ունենային վէրքերու և հիւանդութիւնների վրայ…: Բժշկական խորհրդածութեան, բժշկական հետազոտութիւններու ո՛րչափ հարուստ նիւթեր ես այդ բոլորը…:
Տիկին Շուշան 8րդ. Դարու Հայ Բժշկական Պատմութեան հիմնադիրը պիտի համարեմ ես, իր անունովը կ՚սկսի այն. և իր բուժական-մարդասիրական գործը մեր Ազգային Հիւանդանոցներու պատմութեան ալ լաւ էջ մը կը յաւերու, պատիւ անոր նուիրական յիշատակին:
⁂
Ո՞վ էր սակայն այս Տիկին Շուշանը.
Վարդանակերտի պատերազմին վրայ գրող մեր սակաւաթիւ պատմագիրներու աւանդածէն դատելով, այս Տիկին Շուշանը ո՛չ այլ ոք կրնար ըլլալ, բայց եթէ՝ Վահան Պատրիկի աղջիկը և Ներսէս Կամսարականի կինը՝ Շուշան Կամսարականը, որ Հայոց ՃԾԵ և Քրիստոսի 706 թուականին, չարաչար նահատակեցաւ Խառանի մէջ[2] և այս փնթադրութիւնս աւելի կը հաստատուի հետեւեալ յիշատակարանով որ կ՚ըսէ՝
«Մինչեւ ցհարիւր և ԾԵ (155+551=706 թուական նորոյ տոմարին լինի այս, յորում արար զնաւակատիս եկեղեցւոյն Վարդանակերտի՝ Գագիկ Կամսարական, եւ եհաս լուր աւետեաց թէ Շուշան Կամսարական դուստր Վահանայ Պատրիկի զխոստովանող անուն ժառանգեաց վասն Քրիստոսի Աստուծոյ չարչարեալ ի Խառան Միջագիտաց («Մայր ցուցակ ձեռագրաց Վիէննա» Հ. Յ. Տաշեանի. էջ 656):
Վարդանակերտի պատերազմէն չորս տարի յետոյ է ուրեմն, իր բուժական, մարդասիրական յիշատակելի գործերէն չորս գարուններ վերջն է, որ Տիկին Շուշան կը տարագրուի Խառան և հոն չարչարանքով կը թողու ի սպառ չարչարանքի այս աշխարհը, ուր չարչարուածներու չարչարանքը մեղմելու սուրբ գործին նուիրուեցաւ ինք հոգեւին:
Գթութեան քոյրերու, կամ Կարմիր Խաչի հիւանդապաշտ անձնուէրներու նշանաւորագոյնը չէ՝ միթէ այլ եւս Տիկին Շուշան Կամսարական մարտիրոսուհին…:
Բերա, 20 ՍԵՊՏ. 1919
- ↑ «Արշաւանք Արաբաց ՚ի Հայս արարեալ Ղեւոնդ Վարդապետի Հայոց», Փարիզ, 1857, էջ 46:
«Պատմ. Յովհաննու Կաթողիկոսի Ամ. Հայոց»: Երուսաղէմ, 1843, էջ 66 67:
«Վարդան Պատմիչ», Վենետիկ, 1862, էջ 71 և «Չամլեան Պատմ.» Հատոր Ա., էջ 382: - ↑ «Տեղագրութիւն Շիրակայ», Հ. Ղ. Ալիշանի էջ 9, և '«Չամլեան Պատմ. Հայոց» Հատոր Ա., էջ 382: