Տորք Անգեղ և Հայկանուշ Գեղեցիկ

Ղազարոս Աղայան

ՆԱԽԵՐԳԱՆՔ

Բացվել է գարունը, ջրերը պղտորվել,
Սար ու ձոր կանաչել, ծաղկով զարդարվել.
Ծիծեռը գտել է իր բույնը հերվան,
Շինում է, կարկատում, դնում նոր ձվան.
Պաղ օձը տաքցել է, թողել է իր բույն,
Սոխակը մնում է վարդի բացվելուն.
Գուգարաց աշխարհը նոր կյանք է առել,
Լոքի ու Լալվարի ձյուները հալվել.
Գետակը Բողնիքի վաղ արշալույսին
Հորդացած վշշում է փրփուրն երեսին.
Անտառում Ուփրեթը՝ ամրոցն Արամյան,
Զուգվել է, զարդարվել նոր հարսի նման.
Բուրգերից խնդության արցունք է հոսում,
Կարծես թէ սիրարժան հյուրի է սպասում:
Ամրոցի տիրուհին` չքնաղ ՀԱՅԿԱՆՈՒՇ,
Դեռ փափուկ անկողնում քնած է մուշ-մուշ.
Տեսնում է երազում մի մարդ աժդահա,
Մի գերան ուսին դրած` գալիս է ահա.
Գալիս է աժդահան ընկնում ոտքերը,
Ասում է` «Հայկանուշ, դո՛ւ ես իմ սերը.
Կա՛մ ինձ այս գերանով զարկիր, սպանիր,
Եվ կա՛մ իմ խնդիրքս լսիր , ընդունիր»:
Վեր կացավ տիրուհին փափուկ անկողնից.
Ինչպես մի նոր արև ծովի խորքերից.
Ոսկեմազ ծամերը՝ ճաճանչի նման՝
Ծածկեցին մինչև ոտք հասակն աննման.
Երեք-չորս նաժիշտներ մոտեցան կուսին,
Տոն օրվա հագուստով նրան զուգեցին:
Նոր տեսած երազը գրավել է նրան,
Մտքիցը չի ընկնում ահռելի հսկան.
«Մենք շուտով, ասում է, մեկ հյուր կունենանք.
Պետք է նրա առջև դուռը չբանանք.
Ես տեսա երազում մի մարդ ահարկու,
Եկել էր ոտքս ընկել՝ իբրև փեսացու»…
– «Այդ հսկան, թե կուզես իմանալ ճիշտը,
Ասում է ժպտալով նրա նաժիշտը, –
Երեկվա գուսանի երգի հերոսն է,
Պասքամյան աժդահա Անգեղյան Տորքն է:
Պարխարյան լեռներում՝ երգչի ասելով՝
Կենում է մի հովիվ քաջ Տորք անունով.
Նա մի շատ հաղթանդամ հսկա է զորեղ,
Բայց սիրտը բարի է, թեև դեմքն ահեղ.
(Թող մարդս կոշտ լինի անհարթ սարի պես,
Բայց սիրտը չլինի անշունչ քարի պես).
Նրան շատ սիրում են թե մարդ, թե գազան,
Առյուծ և վագրեր են հոտին պահապան,
Նա խոմ քո ցեղիցդ է, քեզ մոտ ազգակից,
Մի պապի թոռներ եք և մեկ արյունից.
Գուսանի ներբողը ազդել վրադ,
Երազում տեսել ես ազգակից հսկադ»:
– «Դուք պատրաստ մնացեք, ինչ էլ որ լինի,
Թող վրաս ունենամ իմ թուրն հավլունի.
Ամրոցի դռները ամուր փակեցեք,
Լվացեք գլխներդ, մաքուր հագնվեցեք.
Ես գիտեմ, երազս պիտի կատարվի,
Մենք հյուրին կընդունենք, եթե ներս մտնի:
Թե փակած դռնովը ներս գալ կարենա,
Այդ նշան կլինի, որ քաջ Տորքն է նա»:
Իրավ որ քաջ Տորքն էր երազի հսկան,
Ե՛կ գնանք, ընթերցող, և բերենք նրան:

ԵՐԳ ԱՌԱՋԻՆ

Ա
Շատ դարեր առաջ՝ հին Հայաստանում
Տորք-Անգեղ անվամբ մի մարդ էր կենում:
Տորքը չէր նման հասարակ մարդու,
Այլ մի աժդահա և շատ ահարկու.
Աչքերը կարծես մի-մի կապույտ ծով,
Ճաճանչավորված արևի լույսով,
Սև-սև ունքերը՝ մութ ամպի նման՝
Բարդ-բարդ կուտակված աչքերի վրան.
Քիթը կորընթարթ, իբրև մի բլուր,
Ատամներն ուրագ, եղունգները թուր.
Կուրծքը կասենաս մի լանջ է լեռան,
Մեջքը սարաժայռ, կռները գերան,
Մի խոսքով՝ մի դև և ոչ թէ հսկա,
Ոչ ոք տեսած չէր այնպես աժդահա:
Տգեղ էր դեմքը և այդքան դաժան,
Որ զարհուրում էր, ով նայում էր վրան.
Ահռելի էր նա և այնքան ուժեղ,
Որ հիսուն գոմեշ չունեին մեկտեղ:

Նա դեռ պատանի ժայռեր էր ճեղքում,
Ճեղքում էր ձեռքով, ձեռքով էլ կոկում.
Ճեղքում, հղկում էր քարե տախտակներ:
Եղունգով փորում պես-պես նկարներ:
Նա մի հովիվ էր, հովիվ լեռնական,
Բայց ոչ հասարակ, այլ դյուցազնական,
Առյուծ ու վագր նրան տեսնելիս՝
Սովոր շան նման մոտն էին գալիս.
Կարծում էին, թէ նա էլ է գազան,
Եվ նա է իրենց զորավոր արքան,
Փաթաթվում էին քաջի ոտներին
Եվ կաղկանձելով աղերսում բաժին.
Նա էլ տալիս էր սնունդ բավական
Եվ հոտի վրան կարգում պահապան:
Ինքն այնուհետև գնում էր անտառ,
Որ սնունդ գտնե իր ուժի համար:
Նա պոկոտում էր մեծ ծառեր հատ- հատ
Ու շինում նրանցից մի մեծ ցանկապատ.
Անտառի շուրջը պարիսպ էր դառնում.
Մեջը վայրենիք կաշկանդված մնում.
Եվ նա բռնում էր, բռնոտում այսպես,
Եղնիկ, եղջերու և այլ ինչ ասես:
Քսան, երեսուն էրե շալակած,
Գնում էր հոտը հոգնած ու քրտնած.
Առյուծն ու վագրը դեմն էին գալիս,
Քաջի ոտքն ընկնում ու բարև տալիս,
Եվ խնդրում էին դյուցազն Տորքին,
Մասնակից անել համեղ ընթրիքին:

Նա չէր շատակեր Շարայի նման.
Սիրում էր կաթը և մածուն ու թան.
Եվ չէր բարկացկոտ, այլ հեզ ու խոնարհ,
Բայց Տերն ազատեր, թէ որ բարկանար…

Բ
Մեկ անգամ գյուղում Տորքին զայրացրին,
«Անգե՜ղ, գե՜շ Անգեղ», հետքից գոչեցին.
Էլ չհամբերեց. Պոկեց մի մեծ ծառ,
Ավլեց նրանով ամբողջ գյուղն իսպառ.
Ասում եմ՝ ավլեց, չկարծեք սրբեց,
Այլ տուն, գոմ մարագ գետնին հավսարեց.
Փախան մարդիկը ճանճերի նման,
Էլ ո՞վ կկանգներ Տորքին հանդիման,
Այսպես, երբ նրա բնությունն իմացան,
Էլ այնուհետև սրտին չդիպան,
Այլ մեծ հարգանքով պատվասիրեցին,
Պարերգ շինելով, գովաբանեցին.
Տղեք, աղջկեք՝ ձեռք ձեռքի տված
Ե՛վ պարում էին, և՛ գովում Տորքին:
Էլ այնուհետև նրա դեմքն ահեղ
Առաջվա նման չէր թվում տգեղ:
Անգութ չէր Տորքը և ոչ էլ անգետ,
Լավ որմնադիր էր և ճարտարապետ.
Ահագին վեմեր նա բերավ տաշեց,
Իր քանդած գյուղը նորմեկանց շինեց.
Եվ այնուհետև ուժն ահագին
Նա գործ էր դնում միշտ դեպի բարին:
Նրանից առաջ շատ քաղաք ու գյուղ
Թալանում էին գողերն աներկյուղ,
Բայց երբ լույս ընկավ Անգեղ Տորք հսկան,
Ավազակները ծակուծուկ մտան:
Նա չէր գործ ածում ոչ թուր և ոչ նետ,
Միայն իր տեսքով անում էր անհետ.
Բայց երբ թշնամին երես էր առնում,
Նա այն ժամանակ ուժին էր դիմում.
Վերցնում էր քարեր, քարեր ահագին
Եվ կարկուտի պես թափում գլխներին:
Սև ծովի կողմից օտար թշնամիք
Թալանում էին և գերում մարդիկ,
Միշտ գալիս էին անթիվ նավերով,
Այն էլ աշկարա, օրը ցերեկով:
Կողոպտում էին անթիվ գյուղորեք,
Եվ գերի տանում սիրուն աղջկեք:
Մեկ անգամ եկան խնդրեցին Տորքին,
Որ գնայ օգնե խեղճ ժողովրդին.
Գնաց մեր հսկան, բայց նավերն արդեն
Հեռացել էին Սև ծովի ափեն:
Զայրացավ Տորքը, գոռաց, մռնչաց,
Իբրև մի առյուծ նետահար եղած.
Բլրաչափ ժայռեր սարերից պոկեց,
Փախչող նավերի հետքից շպրտեց.
Դղրդաց ծովը, բարձրացան ալիք
Նավեըը դառան շարժուն խաղալիք.
Ահա դարձյալ ժայռ, դարձյալ դղրդոց,
Շրջվում են նավերն իբրև օրորոց.
Էլի մեկ բլուր, մեծ քան զառաջին՝
Ընկնում է ուղիղ նավերի գլխին:
Գնում են կրկին ժայռերը գունդ-գունդ,
Զարկվում նավերին և տանում անդունդ:
Ողջ կորան այսպես ավազակները,
Դեպի անհատակ ծովի խորքերը.
Նրանցից միայն մեկն ազատվեցավ,
Գլուխը պատռած՝ իր երկիրն հասավ.
Եվ այնտեղ այնպես հրաշքներ պատմեց,
Որ լսողներին սարսափեցրեց:
Ահա այս անգութ բարբարոսության
Վերջ տվավ իսպառ մեր զորեղ հսկան:

Գ
Տորքի անունը շատ հռչակվեցավ.
Մինչև արքայի ականջին հասավ.
Մեծ թագավորը կանչում է Տորքին,
Որ պարգևներ տա և նայե դեմքին:
Գնում է Տորքը՝ մի ծառ ուսին դրած.
Ծառի ճղներից էրեներ կախած.
Այնտեղ կար այծյամ ու վայրի ոչխար,
Եղնիկ, եղջերու, վարազ ու կխտար…
Տորքի համբավը առաջ էր գնացել
ԵՎ քաղաքացոց նախապատրաստել.
Խանութ ու կրպակ ողջ կողոպտեցին,
Փողով, փողհարով դիմավորեցին.
«Եկա՜վ, հա՛ եկա՜վ, գալի՜ս է, գալի՜ս»:
Ամենքն էլ իրար իմաց են տալիս.
Թէ՛ ծեր, թէ՛ մանուկ, թէ՛ աղջիկ, թէ՛ կին,
Եկան տեսնելու նորեկ հսկային:
Երբ Տորքը մտավ մեծ մայրաքաղաք,
Նրան կարծեցին շարժուն աշտարակ.
Իրավ՝ նա ցած չէր աշտարակներից:
Բուրգ էր նա՝ շինված անտաշ քարերից:
Ծառն ուսին դրած գավազանի պես,
Քայլեր էր անում չորս կանգուն ու կես:
Այսպես նա հասավ մինչև ապարանք,
Արքայի վրա ազդեց մեծ զարմանք.
Վայր դրավ բեռը, բարձրացավ վերև,
Ծնկաչոք ընկավ արքայի առջև:
Թագավորն ասաց. «Ապրի՛ս, ապրի՛ս, Տորք,
Դու չես մի հատ մարդ, այլ մի ամբողջ զորք»:
Արքայի ծունկը Տորքը համբուրեց,
Արքան էլ նրան ուսին ձեռք դրեց:

Դ
Լսել էր արքան, որ հսկա մարդիկ
Չեն լինում խելոք և ոչ էլ ճարպիկ,
Բայց երբ Տորքի հետ լավ ծանոթացավ,
Նա այս կողմանե մի նոր գյուտ արավ:
Տորքին նա պահեց մոտ երեք ամիս,
Հետն էր նստեցնում միշտ ճաշ ուտելիս.
– «Ինչպես ես կարծում, մեկ օր հարցրեց, –
(Հսկայի խելքը նա փորձել ուզեց):
Ո՞րն է գերազանց, ո՞ւժը , թե՞ խելքը».
– «Երկուսն էլ լավ են, – ասաց քաջ Տորքը.
Փոքրիկ ուժի մեջ չի լինի մեծ խելք,
Ոչ էլ ուժեղը կլինի անխելք.
Բայց ի՞նչ է խելքը, – ոչ ոք չգիտե,
Անխելքի համար խելոքն անմիտ է:
Ուրիշ է խելքը գլխապահության,
Եվ ուրիշ՝ խելքը հափշտակության.
Այդ ամենք ունին՝ թէ մարդ, թէ գազան,
Թե խելոք լինի, թե անմիտ անբան:
Բայց կա մի այլ խելք, խելք դյուցազնական,
Որ հնարում է, ստեղծում է բան,
Որ մեզ տանում է միշտ դեպի բարին
Եվ մոտեցնում արարչի գահին,
Որ բանեցնում օդին ու ջրին,
Ծառայեցնում կրակին, հողին,
Շինում է գութան, կամն ու ճախարակ,
Հերկում, մշակում դաշտ ու ագարակ.
Որ քարին, փայտին տալիս է նոր ձև.
Նոր գործադրություն, և այն հարատև.
Այս է ճշմարիտ խելքն իմ կարծիքով,
Մարդը գազանից վեհ է միայն սրանով»…
Զարմացավ արքան, այլև հիացավ,
Երբ հսկա Տորքից այս բանն իմացավ:

Ե
Մեկ օր էլ արքան տեսավ մեր Տորքին՝
Մեկ բլրաչափ ժայռ բռնել է ձեռքին,
Ահագին ժայռը շուռ-մուռ է տալիս,
Կարծես երեխա լինի խաղցնելիս.
Ժայռը ճեղքում էր Տորքը ձեռքերով,
Փորում, փորփրում սուր եղունգներով.
Փորեց, փորփրեց, տաշեց, տաշտշեց,
Վերջն արքայի պես մի արձան շինեց.
Եվ ինչքա՜ն նման, ինչքա՜ն գեղեցիկ,
Շորն այնպես կարել չէր կարող դերձիկ.
Արքա՜ն կատարյալ, – ծիրանի հագած,
Բոլոր զարդերով զուգված, զարդարված,
Գահի վրա բազմած, թագը դրած գլխին,
Թուրը քարշ արած, գավազան ձեռքին,
Փառահեղ մրքով, մարգարտով հյուսած,
Երբ տեսավ արքան, մնաց հիացած:

Զ
«Այս ի՜նչ հրաշք է», մեկ օր էլ արքան,
Տորքին նայելով, ասաց ինքն իրան.
«Փիղը խելոք է, թեև ահագին,
Բայց ո՞վ կկարծե, որ այս հսկային
Աստված տվել է և՛ խելք, և՛ հասակ,
Այլև նկարչի հրաշալի ճաշակ.
Արդյոք՝ սեր էլ կա՞ այս մարդու սրտում,
Բայց ո՞վ կսիրե սրան աշխարհքում.
Որտե՞ղ կգտնվի այնպիսի մի կին,
Որ ուզի դառնալ սրան ամուսին.
Բայց լավ կլիներ, եթե հաջողեր,
Մենք կունենայինք քաջ ս»:
Այսպես մտածեց արքան ինքն իրան
Եվ կանչեց Տորքին, որ խոսեցնե նրան:
– «Տո՛րք, – ասաց արքան, – ես չեմ հավատում,
Որ սեր ունենաս քո կարծր սրտում»:
Ժպտաց մեր հսկան, ինչպես մի ծծկեր,
Երբ մորից լսեր, թէ արի ծիծ կեր.
Եվ սրտի սերը իր վառ կայծերով
Փռվեց երեսին վարդի թերթերով:
– «Իսկ ես, արքա՜ քաջ, – ասաց մեր հսկան,
Ինձ որ ասեին, թէ կա մի գազան,
Մի օձ, մի ծաղիկ կամ մի անշունչ քար,
Չէի հավատալ, որ սեր չունենար.
Երկինք ու գետինք, թէ ցամաք, թէ ծով,
Բոլոր տիեզերք լցված է սիրով»:
– Տորք, դու խոսում ես իբրև սիրահար:
Ընտրե՜լ ես անշուշտ մեկին քեզ համար»
– Ում պետք է ընտրեմ հարմար իմ սրտին,
Ես դեռ չեմ գտել ինձ համար մի կին,
Հեռու աշխարհում մեր սերնդից կան,
Բայց ես չգիտեմ այն երկրի ճամփան.
Մեկին տեսնում եմ այնտեղ երազում,
Որպես թէ մի խոր ձորում է կենում.
Ինձ նման անբախտ, ինձ նման մենակ,
Բայց ոչ ինձ նման տգեղ, այլանդակ.
Նա գեղեցիկ է և շատ գեղեցիկ,
Ինչպես նոր ծագած կարմիր արևիկ»:
– «Բայց ի՞նչ ես կարծում, այդ գեղեցկուհին
Կդառնա՞ արդյոք քո ընկերուհին»:
– Նա ինձ երազում հաստատ խոսք տվավ,
Եվ խոստանալով մի պայման դրավ.
«Եթե գաս», ասաց, «կռվես ու հաղթես,
Դու ինձ կստանաս, կառնես կբերես»:
Հիմա չգիտեմ ո՛րտեղ կգտնեմ,
Որ կռվեմ, հաղթեմ ու առնեմ բերեմ»:
– «Ես իմաց կտամ իմ բդեշխներին,
Նրանք կգտնեն քո գեղեցկուհին»:
Տորքն ուրախացավ, բայց և ամաչեց,
Տղայի նման նա կարմրատակեց.
Արքայի ծնկան նա համբույր տվավ:
Եվ իսկույն ևեթ մոտիցը փախավ:
Թագավորն ինք էլ շատ ուրախացավ,
Որ Տորքի սիրո գաղտնիքն իմացավ:

Է
Արքան հրավիրեց կուսակալներին,
Որ այդ ժամանակ պալատումն էին,
«Կուզեմ իմանալ, ասաց, մեր երկրում
Ինչպե՞ս ցեղեր կան, ինչպե՞ս են ապրում»:
(Թագավորն ինքը չէր մեր աշխարհից,
Այլ հրավիրված մի ուրիշ երկրից).
«Արդյոք մեր երկրում վաղվա պես չկա՞ն
Խոշոր հսկաներ մեր Տորքի նման»:
Ամենից առաջ խոսեց Առանը՝
Բաղաց աշխարհի զորեղ իշխանը.
– Ո՛ղջ լեր, թագավոր, մեր երկրում դեռ կան
Հաղթանդամ մարդիկ՝ ճիշտ Տորքի նման.
Նրանք կենում են լեռնախորշերում,
Մթին ձորերում և քարայրերում.
Պնդոցն են քաշվում, որ ազատ մնան,
Քյոխվի ու գզրի ոչինչ հարկ չտան.
Տներ են շինում և գետնի տակին
Անքար ու անփայտ, սարերի միջին.
Տեսնում ես նաև՝ հարթ գետնի տակից
Ծուխ է դուրս գալիս քառասուն տեղից.
Շըշկլվում է մարդ, թէ սա ինչ բան է
Մի՞թե սա գյուղ է. – ո՞վ կարծիք կանե:
Մի դուռն ես գտնում, մտնում, և ահա
Քսան, երեսուն մարդիկ աժդահա,
Մի քանի գերան կրակին դրած,
Նստած են շուրջը մռութներն կախած.
Իսկ նրանց մայրը՝ պառավ աժդահան՝
Դրել է կրակին քառականթ կաթսան,
Երեք-չորս վարազ ողջ-ողջ մեջն ածած,
Ճաշ է պատրաստում մեկ թի ձեռքն առած.
Խառնում է կաթսան թիաշերեփով,
Ինչպես մեր կանայք փոքրիկ չամչիկով,
Տունն ունի նաև անթիվ մաղարեք,
Այնտեղ են լցված հարսն ու աղջկեք.
Բոլորն էլ խոշոր, բոլորն էլ հսկա,
Թէ մարդ, թէ կնիկ, աղջիկ, թե տղա.
Բայց չեն Տորքի պես անտաշ ու անկազմ,
Այլ շատ գեղեցիկ և վայելչակազմ»…
– «Ուղիղ է ասածն Առան իշխանի,
Ասաց բդեշխը Գուգարաց երկրի. –
Մեր հսկաներն էլ ձորերը մտան,
Որ գզիրներին ոչինչ հարկ չտան.
«Ով որ, ասում են, որ գզրի ձայն լսի,
Նա տեղնուտեղը ձյան պես կհալչի.
Մարդիկ էնդուր են այնչափ մանրացել,
Ու մեջքներից թեքվել, կռացել,
Որ հարկ են տալիս գզրին ու քյոխվին,
Այն էլ դրամով, որ բնավ չունին:
Մենք չունինք գզիր, քյոխվա, քյաթխուդա,
Էնդուր ենք մնազել այսպես աժդահա»:
– Բայց մի՞թէ իրանք դրամի պետք չունին».
Հարցրեց արքան Լոռու բըդեշխին:
– Դրամը պետք է սնունդի համար,
Որ գնեն սնունդ և հագուստ հարմար.
Երկուսն էլ ունին, ունին վար ու ցան,
Ունին խոզ, ոչխար, լծկան ու կթան.
Ունին վուշ, բամբակ ու որդ շերամի,
Զանազան ներկեր և որդն կարմրի.
Կանայք մանում են, ներկում ու գործում,
Սիրուն հագուստով զուգվում, զարդարվում.
Նույնպես հագցնում են բոլոր մյուսներին,
Գործում են գորգ, շալ և տան անկողին,
Եվ այլ ամենայն մանր ու խոշոր բան,
Ինչ որ գործվում է և պետք է մի տան:
Ունին եղ ու մեղր և մածուն ու թան,
Միրգ, հունդ, արմտիք, բանջար զանազան.
Աղբյուրներ ունին վճիտ, սառնորակ,
Վիրաբուժության գիտեն դեղ, ճարակ.
Իսկ ինչ որ չունին և պետք է իրանց,
Փոխանակելով տալիս են միմյանց:
Գինի և օղի նրանք չեն խմում,
Մոլություններից հեռու են կենում.
և ապրում էլ են նրանք շատ երկար,
Ոչ մեկը չկա հիվանդոտ, տկար:
Բոլոր անդամներն ամբողջ համայնքի
Զավակ են կարծվում մի ընտանիքի.
Այսպես միաբան, սերտ սիրով կապված,
Մեկմեկու համար գլուխ ետ դրած,
Շատ հյուրասեր են և մեծահոգի.
Խիստ ավանդապահ և առաքինի»…
– «Բայց մեզ ի՞նչ օգուտ այդ հսկաներից,
Երբ որ փախչում են հարկահաններից»:
– «Հարկից խորշում են, բայց ոչ կռվելուց.
Ո՛չ հայրենիքի պաշտպան լինելուց.
Ունին ահագին աղեղ, պարսատիկ,
Կռիվ են գնում – ինչպես հարսանիք.
Քարեր ու նետեր կարկուտի նման
Թափում են կռվող թշնամու վրան.
Իսկ երբ քար ու նետ չունին ձեռներին,
Դիմում են իրանց ուժեղ կռներին.
Մեկը հարյուրին, տասը հազարին,
Ջարդում են, ինչպես գայլը ոչխարին»:
– «Եթե այդպես է, ազատ թողեցեք,
Այդ հսկաներից էլ հարկ մի՛ առնեք.
Բայց «մե՛կ պայմանով», – ասում է արքան,
Որ մեր քաջ Տորքին մի հարսնացու տան»:
– «Այդ շատ դժվար է, – ասաց իշխանը, –
Թեև կատարեն քո խիստ հրամանը.
Նրանց մեջ առանց մենամարտելու
Սովորույթ չկա աղջիկ ուզելու.
Մրցել են տալիս փեսացուներին,
Որ աղջիկն ընկնի վերջին հաղթողին.
Բայց գործը դրանով դեռ չի վերջանում,
Հետո աղջիկն ու տղան են մրցում.
Եթե փեսացուն չի հաղթում աղջկան,
Էլ այն աղջիկը չի գնում նրան»:
– «Ուղիղ մեր Տորքի երազի նման, –
Ասաց խնդալով մեծազոր արքան, –
Մենք էլ կուղարկենք մեր հսկա Տորքին,
Թող գնայ փորձե իր ուժն ահագին»…

ԵՐԳ ԵՐԿՐՈՐԴ

Ա
Այստեղ, ո՛վ դու Սեր, ո՛վ հին բարեկամ,
Տո՛ւր հոգուս թռիչք, որ ես կարենամ
Նկարել չքնաղ պատկերդ երկնային
Իմ թույլ վրձինով, գրչով մարդկային:
ՀԱՅԿԱՆՈ՜ՒՇ և ՏՈ՜ՐՔ, – ի՜նչ նմանություն,
Բայց սերը չունի ոչինչ խտրություն.
«Սերը, ասած է, աթարին կպավ,
Ինչ արին չարին, էլ պուկ չի եկավ»:
Շատ անգամ առյուծ, արջ, օձ , բորենի,
Արծիվ ու ագռավ և այլ կենդանի
Փեսա են դառնում սիրուն աղջկան,
Եվ առնում տանում իրենց բնակարան,
Բայց՝ սովորաբար՝ այս դեպքի վրա
Նրանք դառնում են շատ սիրուն տղա.
Ճշմարիտ սերը կախարդված անձին
Նորից տալիս է իր դեմքն առաջին.
Թռչուն ու սողուն, ամենի գազանք
Նորից առնում են մարդու կերպարանք:
Գեղեցկությունը արևի նման
Լուսավորում է խավար առարկան,
Իսկ սերը քարշում շատ ճառագայթներ,
Սրտի հնոցում վառում է լապտեր.
Խփվում է աչքը, որ տեսնե հեռուն,
Սիրտն է խոսողը, լռում է լեզուն.
Եվ այնուհետև երազներ պես-պես
Ուղեղի խորքում գալիս են հանդես.
Սիրահար սիրտը թողում է գետինք,
Սիրո թևերով թռչում է երկինք»….

Բ
Ամառնամուտ է. Լոք սարն իր գագաթ
Դաշտեցոց համար շինել է դրախտ.
Որ կողմ նայում ես՝ տեսնում ես հրճվանք,
Անմեղ, երկնային սիրո փաղաքշանք.
Ծաղիկներ գույն-գույն և անուշաբույր
Տալիս են իրար քնքուշիկ համբույր.
Անթիվ աղբյուրներ, վճիտ, սառնորակ,
Իրար գրկելով՝ մտնում են ձորակ.
«Սե՜ր-սե՜ր» է կանչում հովվի սրինգ,
Կայտռում են ուլեր, խայտում են գառինք,
Այդ սարի գլխին կանգնած է ահա
Մի պանդխտական անծանոթ հսկա.
Բայց ուրիշ մարդ չէ այդ նոր վիթխարին
Այլ մեր բարեկամ Տորքն է ահագին.
Հսկայի առջև մինչև բյուր մղոն
Բացվել է մի լայն, շքեղ հորիզոն.
Նրա ոտքի տակ մեծամեծ լեռներ
Փռված են ինչպես աննշան թումբեր.
Հսկայն լեռների, Կովկասի շղթան,
Ինչպես ցամաքի մի լևիաթան,
Գլուխը թաղել է Եվքսինեան ծովում,
Պոչը Վրկանա ծովումն է շարժում.
Ահռելի մի պատ, բուսած անդունդից,
Միջից կտրում է հարավն հյուսիսից.
Ինչպես մի քամար ալմազ քարերով,
Շրջապատվել է գետնքի փորով.
Տե՛ս, Արևն ահա Վրկանա ծովից
Իր բոլոր շուքով ծագում է մորից.
Նա իր շափաղը՝ ցնցուղն առաջին
Սփռում է Կովկաս հսկայի դեմքին.
Ի՜նչ տեսարան է, ինչքա՜ն փառահեղ,
Հափշտակվեցավ մեր պանդուխտն ահեղ,
Այս տեսարանից վերացավ հսկան,
Եվ իսկույն չոքեց դեմ Արեգական.
Նա ահեղ ձայնով երգեց մի մաղթանք,
Լեռներ ու ձորեր տվին արձագանք:

Գ
Այստեղ մի հովիվ մոտեցավ Տորքին,
Մի ոչխարակալ գավազան ձեռքին.
Կարծես ուղարկեց նրան արեգակ
Մեր հսկայի մոտ իբրև հրեշտակ.
– Ո՞վ ես դու, – ասաց, – հսկայդ մեծազոր,
Եվ ո՞ւմ ես կանչում ձայնովդ հզոր.
– «Ես միպանդուխդ եմ, – ասաց մեր հսկան, –
Ինչպես մոլորված մի թափառական. –
Այս ի՞նչ երկիր է մեր առջև ընկած,
Ի՞նչ ավաններ են դաշտ ու ձոր լցված».
– Ճշմարիտն ասած, ես լավ չգիտեմ
Սրանց անունը, որ մեկ-մեկ թվեմ. –
Եվ հովիվն անմեղ՝ իր գավազանով
Ցույց տվավ Տորքին իրանց անունով
Մի քանի քաղաք և մեծ-մեծ ավան.
Թե՝ «այն Գաջենքն է և այն՝ Մոշավան.
Իսկ այս քաղաքն էլ, որ երկարումեկ
Բողնոփորի մեջ ձգված է բեկ-բեկ,
Ցուրտավ քաղաքն է, հարուստ, այգևետ
Իսկ այս էլ ահա ամրոցն է Ուփրեթ,
Որ պատկանում է մի շատ աննման
Եվ շատ գեղեցիկ մի որբ աղջկան:
– «Այդ ի՞նչ աղջիկ է, ի՞նչ է նրա անուն»:
– Նրա անունն է Հայկանուշ Սիրուն».
Ինքը մի չքնաղ և չնաշխարհիկ,
Ոչ ոք ծնված չէ այնքան գեղեցիկ.
Նա աննման է , չափազանց սիրուն,
Դեռ չի լրացել տասնևութ գարուն:
– «Միթե նա չունի՞ ծնողք, ազգական», –
Հարցրեց հուզված սիրահար հսկան:
– Բդեշխը նրանց Գաջենք է տարել,
Մնացել են այնտեղ, էլ ետ չեն եկել:
– «Ուրեմն ո՞ղջ են նրանք Գաջենքում»:
– Ոչ, նրանք ողջ են գուցե երկնքում:
– «Ուրեմն մեռե՞լ են, էլ նրանք չկա՞ն»:
– Եվ միշտ կմեռնին, երբ սարը չգան:
Ինչպես է եղել, նրանք մի ամառ
Սարը չեն եկել, և դրա համար
Արևը նրանց ամբողջ գերդաստան
Զրկել է սարից, որ երբեք չգան:
– «Բա ո՞վ է պահում այդ սիրուն աղջկան,
Եթե նա չունի ոչ մի ազգական»:
– Ուրիշներին էլ նա ինքն է պահում,
Ամեն կարոտյալ նրան է դիմում.
Ունի նաժիշտներ, անթիվ ծառաներ,
Մի նույնքան շներ, բյուրավոր հոտեր.
Նա մի հսկա է թեև ոչ քեզ պես,
Հասակին նայես՝ սոսի է կարծես.
Եվ շատ զորեղ է. մեզանում չկա
Նրա չափ ուժեղ և ոչ մի հսկա:
– «Ինչո՞ւ ուրեմն, մարդու չի գնում»:
– Իր անվան վայել փեսա չի գտնում.
Ասում են՝ շուտով նրա մոտ կգա
Հեռու աշխարհից մի մարդ աժդահա.
Այսպես է երգել մի պանդուխտ գուսան.
Մեր Հայկանուշն էլ մնում է նրան:
Հուզվեցավ Տորքը, երեսը փայլեց.
Պարզամիտ հովիվն անգամ նկատեց,
Որ կույր գուսանի երգած աժդահան
Պետք է որ լինի այս պանդուխտ հսկան:
– Երանի՜ նրան, – ասաց պատանին, –
Ով Հայկանուշին կառնե ամուսին.
Նա շատ բարի է և այնքան գթած,
Որ մեր կանանց մեջ դեռ չի տեսնված,
Ով լծկան չունի, լծկան է տալիս,
Յուղ է, թե պանիր, նա բոլոր տարին
Միշտ բաժանում է չունեցողներին:
– «Խնդրեմ ցույց տաս ինձ, – ասաց մեր հսկան,
Ուփրեթ գնացող կարճառոտ ճամփան»:
– Այս ճամփան ահա թե ուղիղ բռնես,
Դեռ կեսօր չեղած՝ Ուփրեթ կհասնես:

Դ
Մոտ է կեսօրը, ժամը ճաշելու,
Փորի պահանջը լրացնելու.
Հայկանուշն այսօր շատ լավ ճաշ ունի,
Լավ ձուկ, լավ խորոված, թեև անգինի.
Շատ է ցանկանում, որ հյուր գա իրան,
Թեկուզ երազում տեսած աժդահան:
Բերդի դռները բախում են ահա,
Եվ այդ բախողն է մի մարդ աժդահա.
Բախում է, բախում, բայց չեն բաց անում:
Կարծես նրա հետ մի խաղ են խաղում.
– Սո՜ւսս, ձայն չհանեք, դուռը չբանաք.
Ասաց տիրուհին, բայց… ա՜յ ձեզ հանաք.
Երկաթի դուռը հսկան խորտակեց,
Ինչպես գեչի թուղթ նրան ծալծլեց.
Եվ վեր բարձրացավ քարե սանդուղքով,
Ինչպես մի մանուկ մորիցը խռով,
Կամ ինչպես աղքատ քաղցած ու տկլոր,
Սանդուղքի գլխին նստեց գլխակոր.
Աղախինները երբ Տորքին տեսան,
Սաստիկ վախեցած՝ փախան ներս մտան:
– Ինչո՞ւ եք վախում, ասաց տիրուհին,
Պետք է հրավիրել նորեկ հսկային:
Եվ ինքը գնաց Տորքին մոտեցավ,
Եվ՝ իբր ինքն իրան՝ այսպես խոսեցավ.
«Ո՜վ պէտք է լինի արդեոք այս հսկան,
Սա չէ՞ աժդահա Տորքը Պասքամյան.
Էլ ուրիշ ի՜նչ մարդ կարեր հանդգնել
Իմ բերդի դուռը այսպես խորտակել»:
Տորքն էլ սկսեց, իբրև ինքն իրան,
Տալ Հայկանուշին այսպես պատասխան.
«Երբ ճանաչում է Անգեղյա Տորքին,
Դուռն ինչո՞ւ փակեց նրա երեսին.
Սա մի խաղ խաղալ միայն ուզեցավ:
Եվ հետևանքն էլ այն էր, որ տեսավ.
Տորքն ահա կերթա, դուռը կշտկե,
Ինչպես առաջ էր, այնպես կկողպե»:
Եվ Տորքը գնաց դուռը լավ կոփեց,
Սուր եղունգներով հղկեց ու կոկեց.
Ժանգոտած դուռը այնպես պլպլաց,
Կարծես արծաթից լիներ նոր ձուլած:
Երբ նորից գնաց իր տեղը նստեց,
Հայկանուշը նրան քաղցր աչքով նայեց.
– Ինչո՞ւ ես նստում, ասաց, չոր քարին,
Պետք է լավ ճաշ տալ քեզ պես ճարտարին.
Ճանապարհորդ ես, քաղցած կլինիս,
Թե՞ հաց ուտելու ախորժակ չունիս…
– «Քաղցած եմ, այո՛, բայց շա՜տ եմ քաղցած, –
Հոգոց քաշելով՝ մեր հսկան ասաց. –
Ի՜նչ հաց պիտի տաս, որ ես կշտանամ,
Ի՜նչ ջուր պիտի տաս, որ ես զովանամ,
Իմ հաց ն ու ջուրը, – գիտե՞ս որն է այն –
Քո սե՛րն է, հոգիս, քո սե՛րն է միայն.
Մի՛ նայիր, որ ես կոպիտ եմ ու բիրտ,
Այս կոպտության մեջ կա մի քնքուշ սիրտ,
Որ քեզ գլխովին իր մեջ կամփոփե.
Եվ միշտ քեզ համար միայն կտրոփե,
Ահա եկել եմ ընկել ոտքերդ,
Կամ ինձ սպանիր, կամ տուր ինձ սերդ».
– Դեռ ժամանակ չէ, – ասաց տիրուհին,
Հետո կխորհենք քո սիրո մասին: –
– «Ես քո ստրուկն եմ, դու ինձ հրամայիր.
Թեկուզ քո շան տեղ դռանդ կապիր,
Որ քեզ պահպանեմ աչքիս լույսի պես ,
Ոչ մի փորձանքի դու չհանպիպես»:
– Դու ինձ կազատես շատ փորձանքներից,
Բայց ո՞վ կազատե ինձ քո ճանկերից: –
Այս խոսքի վրա Տորք և Հայկանուշ
Քա՜հ-քա՜հ խնդացին, և խինդն էր անուշ.
Եվ իբրև վաղուց ծանոթ իրարու,
Կուշտ-կուշտ ճաշեցին, առանց ուտելու:

Ե
Սիրում էր Տորքը, սիրում էր անկեղծ,
Սիրում էր սիրով անբիծ, անտխեղծ.
Եվ կոպտատարազ իր դեմքը մթին
Դառել էր սիրո ցոլացող լուսին.
Այն կերպարանքը և հայացքն ահեղ,
Որ քարացնում էր մարդկանց տեղնուտեղ,
Այժմ դառել է մի վճիտ աղբյուր,
Որից բխում է սեր հեզահամբյուր…
Ի՜նչ քաղցր ժպիտ, ի՜նչ քնքուշ շարժվածք.
Ե՜րբ է ունեցել անճոռնի կազմվածք…

Զ
Որքան կրակը վառվում է, այրում,
Այնքան տաքցողը հեռու է կանգնում.
Երբ վարուժանը շատ է կչկչում,
Մարին փախչում է, թուփի մեջ թաքչում.
Տորքն ինչպես սոխակ երգում է պես-պես.
Իսկ Հայկանուշը լուռ է վարդի պես.
«Այո», «ոչ», «գուցե», երկդիմի խոսքով
Պատասխանում է անորոշ մտքով:
Խոհեմությունը՝ հատուկ իր սեռին՝
Իբրև մի սուր զենք՝ պահում է ձեռին.
Եվ ասում է նա Տորքին վերջապես.
– Աղջիկ առնելը չի լինի այդպես.
Դու շատ ուժով ես, այդ ես լավ գիտեմ,
Բայց ի՞նչ էլ լինիս, ես պետք է կռվեմ:
Քո եղունգները, այո՛, շատ են սուր,
Բայց ես էլ ունեմ վահալանի թուր,
Որին չի դիմնալ և ոչ մի հսկա,
Թեկուզ նա լինի քեզ պես աժդահա…
– Սիրուն Հայկանուշ, – ասում է հսկան, –
Արի մի՛ անիր դու ինձ խելքահան.
Ես վախեցող չեմ և ոչ մի թրից,
Թեկուզ նա լինի ընկած երկնքից.
Բայց ինչպես զորե՜ իմ ձեռքը կոպիտ
Քնքուշ նազելվույդ առնել իր խտիտ,
Խոստովանում եմ ինձ հաղթահարված,
Ես քո գերին եմ, քո ոտքերն ընկած.
Դու քո փոխարեն ցույց տուր հարյուրին,
Թեկուզ հազարին, տասը հազարին,
Հրամայիր ինձ՝ շարժեմ այս լյառը,
Ասա՝ պոկոտեմ ամբողջ անտառը,
Վարարած գետի ընթացքը փոխեմ,
Սարեր ու ձորեր իրար հետ խառնեմ,
Լեռներ կարող են իմ ձեռքով փլչել.
Բայց քեզ, Հայկանուշ, չեմ կարող դիպչել…
– Եթե այդպես է, ուրեմն գնա՛
Եվ բեր ինձ համար քսան աժդահա.
Կերթաս Ձորոփոր, ուր քարայրերում
Քեզ պես հաղթանդամ մարդիկ են կենում,
Եթե նրանցից քսանին գերես,
Դրանով իմ անվան պատիվ կբերես.
Եթե ոչ՝ գիտե՞ս մերոնք ինչ կասեն,
Ի՜նչ բամբասանքներ վրաս կբարդեն.
Կասեն փախցրել է, փախցրել է նրան
Լեռներից փախած մի թափառական…

ԵՐԳ ԵՐՐՈՐԴ

Ա
Գնաց մեր հսկան՝ ձեռքին մի գերան,
Որ գործ էր անում իբրև գավազան,
Հասավ Ձորոփոր հսկաների մոտ,
Մտավ մի խրամ խոր ու քարքարոտ.
Առյուծի նման այնպես մռնչաց,
Նրա ահեղ ձայնից ձորը դրմբաց.
Դուրս եկան հսկայք իրանց բներից,
Խրամի ժայռի պատառվածներից.
Նայեցան՝ տեսան մեր հսկա Տորքին
Ներքևում կանգնած, մի գերան ուսին.
Ձեռքով են անում: – Արի վեր մեզ մոտ, –
Ասում են հսկայքն հյուրերի կարոտ:
Վերև բարձրացավ մեր անհաղթ հսկան,
Մտավ ձորեցոց քարե բնակարան:
Տան նահապետը՝ առույգ ծերունին,
Պատվով ընդունեց իր պանդուխտ հյուրին.
Հատակի վրա նոր գորգ փռեցին
Եվ վերի ծայրին նրան նստեցրին.
Տան երեխեքը՝ թե մեծ, թէ փոքր,
Մոտեցան կարգով՝ ձեռքը պաչեցին.
Տաշտակը բերին ջահել հարսները,
Մաքուր լվացին հյուրի ոտքերը:
Մի րոպե չանցած, մոտ հարյուր հիսուն
Հսկաներ եկան հյուրին տեսություն.
Խոր ու լայնարձակ ժայռե մաղարան
Դարձավ հսկայից մի ժողովարան:
– «Բարո՜վ ես եկել. մեր աչքի լո՜ւյսն ես»:
Ամեն նոր մտնող ասում էր այսպես:
«Դու ո՞վ ես կամ ի՞նչ» էլ չեն հարցնում.
Այս տեսակ կանոն չկա նրանցում.
Մինչև երեք օր հյուրին կպատվեն,
Հետո այդ բանը նրան կհարցնեն:
Ամբողջ երեք օր տո՜ն կատարեցին,
Այնպե՜ս փառավոր հյուրին պատվեցին,
Մեկը բերում էր ձուկը նոր բռնած,
Մյուսը մի քանի էրե շալակած,
Մեկը վայրենի թռչուններ պես-պես,
Մյուսը՝ տանու հավ և մածնի երես.
Բոլոր համայնքը բերում էր սեղան,
Սեր ու արաժան, թխվածք զանազան:
Նվագում էին քնար ու սրինգ,
Պարում ու երգում տղա ու աղջիկ.
Պար էին բռնում և պառավ ու ծեր.
Այսպես սեր, հրճվանք Տորքը տեսած չէր:

Բ
«Երբ վայելեցի այսքան աղ ու հաց»,
Մեր Տորքն ինքն իրան այնպես մտմտաց,
«Էլ ինչպե՜ս կարամ սրանց հետ կռվել,
Մեկի կամ մյուսի մի մազին դիպչել.
Թող Հայկանուշը ա՛յլ բան պահանջե,
Եվ ոչ իմ եղբարց արյունը ուզե.
Ինչ որ կարող է մարդ անել սիրով,
Նույնն անել կարող չէ նա իր ուժով:
Թող ուժը լինի մարդուս օգնական,
Բայց սերը լինի միշտ գործածական.
Այս մարդիկն ահա անխարդախ սիրով
Ինձ կաշկանդեցին սուրբ աղ ու հացով»:

Գ
Չորս օրից հետո Տորքը բացվեցավ,
Հսկաների հետ այսպես խոսեցավ, –
– Սիրելի եղբայրք, չորս օր է անցել,
Բայց դուք իմ մասին բան չեք իմացել,
Թէ ի՞նչ պատճառով, ինչի՞ց ստիպված,
Ես թսփառում եմ սար ու ձոր ընկած:
Դուք ինձ ցույց տվիք սեր ուրախություն,
Քաջերին վայել հյուրասիրություն.
Աստված շե՜ն պահե ձեր տուն ու տեղը,
Հաստատ պահե ձեր սերունդն ու ցեղը.
Ձեզ մոտ եկել եմ ես մի խնդիրքով,
Պատմեմ ահա ձեզ մի քանի խոսքով:
Ուփրեթ բերդումը, – տեղյակ կըլինիք, –
Կենում է մենակ մի սիրուն աղջիկ,
Նրան ընտրել եմ ես ինձ հարսնացու,
Ուզում եմ առնել առանց կռվելու.
Եկել հիմա ձեր ոտքն ընկել,
Ձեր օգնության ու խորհրդին դիմել:
Կա՛մ ինձ մորթեցեք, թաղեցեք այստեղ,
Կա՛մ եկեք գնանք ինձ հետ միատեղ,
Որ առանց կռվի առնենք մի աղջիկ,
Խաղաղ ու սիրով կատարենք հարսնիք:»
Լռեց մեր հսկան, խոսեց ծերունին.
– Տղերք, – ասաց նա մյուս հսկաներին, –
Հին հեքիաթներում լսած կըլինիք,
Երբ մարդուկները ուզում են աղջիկ,
Եվ այն աղջկան փախցնում են դևեր,
Տանում մութ աշխարհ կամ մթին ձորեր,
Մարդուկն այնտեղից հանում է նրան,
Եվ դառնում նրան քաջագործ փեսան:
Մի մեծ պարծանք է, երբ թզուկ մարդիկ
Ուժով ու կռվով առնում են աղջիկ.
Բայց ի՞նչ պարծանք է, որ զորեղ հսկան
Իր ուժը ցույց տա ապագա կնկան.
Դրա հակառակ՝ եթե ցույց տար սեր,
Այդ ճշմարիտ որ պարծանք կլիներ:
Ես շատ հավան եմ մեր հյուրի մտքին,
Այսպե՜ս է վայել վեհանձն հսկային:
Մեր Հայկանուշը չէ՛ մութ աշխարհում,
Եվ ոչ գերի է դևերի ձեռքում.
Նա ինքնագլուխ, անկախ, ինքնիշխան,
Կենում է բերդումն իր հայրենական.
Գնացեք ուրեմն քաղցրությամբ, սիրով,
Ուրախ ու զվարթ, երգով ու պարով,
Առաջարկեցեք համառ աղջկան,
Որ տեղիք չտա մենամարտության:
Ես էլ ձեր հետքից խոնջացած ոտքով
Կգամ օրհնելու պսակն իմ ձեռքով.
Թողեք ձեր հետ գան տղերք, աղջկերք,
Որ այնտեղ սարքեն գեղեցիկ պարերգ:
Լռեց ծերունին, քարայրը թնդաց.
Գնա՜նք, հա՜յ գնանք, – ամեն ձայն գոռաց.
– Ես համաձայն չե՜մ, – գոչեց մի հսկա, –
Որ թիկն էր տված մի ժայռի վրա, –
Հայկանուշն ունի քսան փեսացու,
Մինը մեկէլից զորեղ, ահարկու.
Այդ գազանները գլուխ վեր առած,
Միշտ թափառում են սար ու ձոր ընկած.
Ծոբոփորցիք են, անխելք ու անբան,
Մարդավարութեան չունին հետք, նշան,
Ինչպե՞ս հասկացնենք այդ անմիտներին,
Որ քար չգցեն երեխաներին.
Ես հաստատ գիտեմ, որ առանց կռվիլ
Անհնարին է, ոչինչ լի լինիլ: –
– «Դուք ի՛նձ պահ տվեք երեխաները, –
Պատասխանում է բարեսիրտ ծերը, –
Ես կպահպանեմ սրանց անվնաս,
Ոչ մեկի գլխից չի պակսիլ մի մազ.
Մենք այսօր կերթանք բերդը կմտնենք,
Իսկ դուք վաղն եկեք, մենք ձեզ կսպասենք.
Եթե հավան եք դուք իմ ասածին,
Էլ մի՛ արգելեք երեխաներին»:
Ժիր երեխեքը այս որ լսեցին,
Ալևոր պապի վզին փարվեցին.
«Պապի, մենք ունինք շատ նետ ու աղեղ,
Կուզե՞ս զորք կազմենք շատ քաջ ու ահեղ»:
Խնդաց ծերունին, ինքն էլ մանկացավ,
Անզենք փոքրերին մի-մի զենք տվավ,
Որին՝ նետաղեղ, որին՝ պարսատիկ,
Որին՝ մի կոպալ գլուխը հաստիկ,
Որին՝ մի դաշույն, որին՝ մի նիզակ
Մեկին մի ձողի, մյուսին մի մահակ.
Իսկ նվագածու երգեցիկ աղջկունք
Վերցրին իրենց հետ փող, սրինգ, թմբուկ:
Երեխերքն այսպես մի զորք կազմեցին,
Եվ իրանց պապին շրջապատեցին.
«Հա՜պա, ե՜րեխերք, մի՛ յառաջ մի՛ ետ»,
Կանչեց ծերունին իբրև զորապետ.
Խնդացին բոլոր հսկայքն ահավոր,
Երբ տեսան մանկանց բանակ զորավոր:

Դ
Գնաց բանակը. կեսօրին ահա
Լուր եկավ արդեն, որ բերդումն է նա,
Բերդում սկսվեց սրինգ ու թմբուկ,
Եվ ամբողջ գիշեր բարձրացավ աղմուկ.
Թնդաց Ուփրեթը, դղրդաց սար, ձոր,
Եվ ձայնը հասավ մինչև Ծոբոփոր:
Ծոբոփորեցի քսան աժդահա
Լույսը չբացված՝ եկել են ահա.
Բերդի պատի տակ իրարից հեռու
Շնթռել են իբրև գազան ահարկու:
Մերոնք էլ եկան Տորքի հետ մեկտեղ
Մինչև երեսուն հսկաներ ահեղ:
Ծոբոփորեցոց Տորքը բարևեց,
Ոչ ոք բարևին չի պատասխանեց.
– «Բարև՛ ձեզ, եղբայրք», կրկնում է Տորքը,
Որ տեսնի նրանց մարդկութեան շնորհքը,
Դարձյալ լռություն, ոչի՛նչ ձայն, ժպտուն.
Կարծես մարդիկ չեն, այլ համր անասուն:
– «Ես ազգականն եմ այս Հայկանուշի,
Եվ այսօր սրան պիտի տամ մարդի.
Եթե դուք էլ եք փեսացուներից,
Պետք է չփախչիք ըմբշական մարտից.
Մեկը կհաղթե մեկէլ ուզողին,
Աղջիկը կմնա վերջին հաղթողին.
Եթե ուզող եք, եկեք ներս գնացեք,
Աղջկա առջև մենամարտեցեք»:
Ծոբոփորեցիք իսկույն վեր թռան,
Եվ ներս խուժեցին փղերի նման:
Բոլոր հյուրերը բարձրացան վերև,
Իսկ ըմբիշները կանգնեցին ներքև.
Ամենից վերջը Տորքը վեր ելավ,
Եվ Հայկանուշին զեկուցում տվավ. –
– «Բացի հյուրերից եկել են ահա
Իրանց կամքովը քսան աժդահա.
Թող սրանք կռվեն, իսկ մենք կնայենք,
Եվ վերջինի հետ հաշիվ կտեսնենք»:
– «Հիմա թողեք ինձ, – ասաց ծերունին,
Որ հասկացնեմ մեր այս քաջերին
Ուղիղ կանոնը մենամարտության,
Որ արգելք չլնին մեր ուրախության.
Եվ հասկացրեց, որ վիճակ ձգեն,
Վիճակն ում ընկնի, նախ նրանք մրցեն:
Փողեր հնչեցին, թմբուկներ զարկին
Եվ ըմբիշներին աշխույժի բերին.
Իսկ Հայկանուշը պատշգամբի վրա
Նստած է իբրև մրցման առարկա.
Երբ նայում են նրան փեսացուները,
Կրկնապատկվում է նրանց ուժերը:
Ահա երկուքը ասպարեզ մտան,
Կռվարար ցուլի ու գոմշի նման.
Պտտեցին երկար, մինչև վերջապես,
Իրար ճանկեցին երկու արջի պես.
Մինը մեկէլից խիզախ, համարձակ,
Թնդաց գետինը նրանց ոտքի տակ.
Մերթ բարձրանում են, մերթ գետնին քսվում,
Մերթ գոմշու նման գլուխ գլխի զարկում.
Չոքում ու կանգնում, վայր ընկնում կրկին,
Ոչ մեկի մեջքը չի խփվում գետնին,
Ամբողջ երեք ժամ այսպես կռվեցան
Եվ հետզհետե ավելի տաքցան.
Իրար միս բռնած առյուծի ճանկով,
Գջլտում էին ինչպես աքցանով:
Վերջն ինչպես եղավ՝ մեկը սայթաքեց,
Մեկէլը նրան հաղթած համարեց.
Բայց ընկած հսկան վեր թռավ կրկին
Եվ նորից բռնեց իր ախոյանին,
Բռնեց, բարձրացրեց, և այնպես զարկեց,
Որ մեկ թզաչափ գետնի մեջ թաղեց:
Եվ նա հաղթեցավ, հաղթեցավ իսպառ,
Մեռածի նման մեկնվեց շնչասպառ.
«Ապրի՛ս, քա՜ջ, ապրի՛ս», – հյուրերն ասացին.
Եվ հաղթող ըմբշին գովաբանեցին.
Բայց մյուսներին էլ նա պիտի հաղթեր,
Որ նպատակին հասած համարվեր.
Եվ հեշտ չէր հաղթել բոլոր քսանին,
Նա հազիվ հաղթեց միայն երեքին.
Հինգերորդ հսկան չորս հոգու հաղթեց,
Իսկ տասներորդը տասնին վայր ձգեց,
Անունն Ավագ էր, ամենից զորեղ,
Սա պիտի հաղթեր և Տորքին ահեղ:

Ե
Տորքը վեր կոչեց Ավագ հսկային,
Եվ նստեցրեց նրան իր կողքին.
– «Դո:ւ եղար հաղթող, – ասաց մեր հսկան, –
Քեզ արժանի է պարգև պատվական.
Բայց դարձյալ մեկին դու պիտի հաղթես,
Որ մրցանակը լրիվ վաստակես.
Եթե դու ինձ հետ կռվել չուզենաս,
Դարձյալ մեր այս տան փեսա կդառնաս.
Այս աղջիկներից մեկը քեզ կտամ,
Եվ քեզ հետ սիրով եղբայր կդառնամ»:
– «Իսկ Հայկանուշին դու ինքդ կառնես,
Եվ խաղ ու պարով հարսանիք կանես.
Ես համաձայն չեմ. կկռվենք մեկտեղ,
Թեկուզ դու լինիս ինձանից զորեղ.
Թող Հայկանուշի համար ես մեռնիմ,
Բայց ոչ ուրիշի ամուսին լինիմ.
Կամ պետք է հաղթել և կամ թէ մեռնել,
Հաղթահարություն չեմ կարող տանել»: –
– Հոգնած ես այսօր, դեռ հանգստացիր,
Ու ինձ հետ փոքր-ինչ մոտ ծանոթացիր,
Եվ այնուհետև երբ որ ուզենաս,
Ինձ միշտ հրամանիդ պատրաստ կունենաս: –
– «Շատ լավ պայման է, ասաց ծեր հսկան,–
Ձեր մրցությունը կթողնենք վաղվան»: –
Ծեր հսկայի խոսքն ըմբիշն ընդունեց,
Եվ իսկույն մի ճոխ սեղան պատրաստվեց,
Կանչեցին և մյուս աժդահաներին,
Որ հացկերույթին մասնակից լինին.
Կերան, կշտացան և զվարթացան,
Հոգնածությւններն իսպառ մոռացան:

Զ
Ճաշելուց հետո ծերունի հսկան
Կանչեց ամենին մարմնամարզության.
Խաղեր խաղացին, խաղեր զվարճալի,
Բայց հսկայական և շատ ահռելի,
Այս խաղերի մեջ մեր Տորք աժդահան
Չուներ ախոյան հավասար իրան.
Ուժ էր ցույց տալիս նա այնքան ահեղ,
Որ բոլոր հսկայք չունեին մեկտեղ.
Գնդա՛կ էր ձեռքին թե լա՛խտ ահագին,
Կաշկանդե՛լ էր պետք, թե հրե՛լ մեկին.
Ցատկելո՛ւ խաղ էր, թե վա՛զ մի ոտքով, –
Տորքն էր միշտ հաղթում, իսկ նրան՝ ոչով:
Երբ ուզում էին գնդակը խլել,
Թափվում էին վրան քսանից ավել.
Որը թիկունքին, որն ուսին նստում,
Մի քանի հոգի ոտքերից բռնում,
Բայց հսկան այսպես փղի պես բարձված,
Վազում էր ինչպես ճանճահար եղած:
Իբրև կարգադրիչ հսկայ ծերունին
Խաղից հեռացրեց Անգեղ հսկային.
– Եկ ինձ մոտ նստիր, – ասաց խնդալով, –
Դու խանգարում ես սրանց քո խաղով:
Տորքը հեռացավ, խաղն էլ վերջացավ.
Բայց իսկույն մի նոր հանդես սարքվեցավ:
Ծերունին արդեն տվել էր պատվեր,
Որ մեջտեղ բերեն կաղնու թարմ ոստեր.
Տղա ու աղջիկ եկան խմբովին,
Շրջապատեցին մեր Տորք հսկային.
Իսկ փոքրիկները Տորքի գիրկն ընկան,
Նրանց փայփայեց քնքշացած հսկան,
Մի երգ երգելով ձայնով ներդաշնակ,
Կաղնու ոստերից հյուսեցին պսակ.
– Այս մեկ պսակը, – ասաց ծերունին, –
Պետք է ընծայեմ Ավագ Հսկային:
– Ես արժանի չեմ, – ասաց Ավագը, –
Քանի որ մեր մեջ կա հզոր Տորքը.
Նա բարձր է կանգնած ամեն նախանձից,
Այդ երևեցավ հիմիկվան խաղից.
Սա մարմնեղեն չէ, այլ ժայռից կազմված
Կամ թէ՝ ո՞վ գիտե՝ մա՞րդ է, թե՞ աստված.
Մենք պաշտել միայն կարող ենք սրան,
Եվ ոչ թէ դառնալ ախոյան մրցման: –
– Ես զարմանում եմ, – ասաց ծերունին, –
Ծոբոփորեցիք այդքան խելք չունին:
– Ծոբոփորեցի չե՛մ, ասաց Ավագը,
Մեր գյուղն է Բողնու Երկաթահանքը:
– Այդպե՜ս ասեիր, – ուրեմն հիմա՝
Ինչպես Տորքն ասաց՝ կդառնաս փեսա,
Կընտրես քսանից որին կամենաս,
Եվ հզոր Տորքին եղբայր կդառնաս:
– Դեռ ժամանակ չէ, երբ Տորքն ուզենա,
Ես ուրախությամբ կդառնամ ծառա:
Հուզվեցավ Տորքը, իսկույն վեր կացավ,
Հսկայի ճակտին մի համբույր տվավ.
«Եղբայր ենք», ասաց, և գգվեց նրան,
Ինչպես գթոտ մայր՝ իր սիրուն մանկան.
– «Իսկ դու, Հայկանուշ, – դարձավ ծերունին
Ուրախ ժպիտով դեպի տիրուհին, –
Ի՞նչ առիթ ունիս հիմա բերելու.
Միտք չունի՞ս արդյոք մենամարտելու:
– Ես հնազանդ եմ, ինչպես որ վճռես,
Կմենամարտեմ, եթե հրամայես:
– Ես կհրամայեմ, որ մեր օրենքով
Մրցեք իրար հետ, բայց… սիրո՛ զենքով.
Թող սերը լինի ձեր զենքը մի հատ,
Սիրեցեք միմյանց մինըդ մյուսից շատ.
Դու նրան պաշտպա՛ն, նա քեզ պահապա՛ն, –
Ահա օրենքը սուրբ ամունության:
Ծերունու առջև Տորք և Հայկանուշ
Չոքեցին ինչպես երեխայք քնքուշ.
Կաղնի պսակներն առավ ծերունին
Օրհնելով դրավ երկուսի գլխին.
–Հա՜պա , ե՜րեխերք, թմբուկ ու փողեր
Հնչեցեք մեկտեղ, թող թնդան ձորեր…

Է
Այսպիսի երկար զրույցի վերջում
Երկնքից երեք խնձոր է ընկնում.
Բայց մեր զրույցի վերջումն այս անգամ
Վերևից եկաւ մի հզոր պատգամ:
Գուգարաց բդեշխն այրուձիով,
Եկավ արքայի հրովարտակով.
Ահա բաց արավ մի երկայն գլան,
Միջիցը հանեց գիրն արքայական.
Իր այդ գրովը արքայն ինքնակալ
Կարգել էր Տորքին հզոր կուսակալ,
Եվ իր աշխարհի մասն արևմտյան
Հանձնել էր նրա կառավարության:
Կարդացին գիրը առանձին պատվով,
Տորքն էլ ընդունեց մեծ պատկառանքով:
Եվ այլ թանկագին ընծաներ պես-պես,
Հանեց բդեշխը և բերավ հանդես.
Բերել են մանյակ, գինդ, ապարանջան,
Գոհար ակներով մատնիք պատվական,
Կարմիր մաշիկներ մեր Տորքի համար,
Իր նոր ստացած պաշտոնին հարմար,
Մի հսկայական սամուրե մուշտակ,
Ոսկի և արծաթ մի հարյուր քսակ.
Իսկ Հայկանուշին՝ շղարշ Ծիրանի,
Եվ արքայական հակինթ մատանի.
Եվ մանր մժուր զարդեր զանազան
(Որ թագուհին էր ուղարկել նրան):
Ինքը բդեշխը՝ մեծագանձ, հարուստ,
Ընծայեց Տորքին իշխանի հագուստ:
Հսկա հյուրերը մնացին ապշած,
Երբ տեսան Տորքին այսչափ մեծարած.
– «Ես ձեզ չասացի՞, – ասաց Ավագը, –
Որ ուրիշ բան է մեր Զորեղ Տորքը»:
Հարսնիքն սկսվեց մի նոր խնդումով,
Նոր զվարճությամբ ու կերուխումով.
Արքայից եկած արծաթն ու ոսկին
Հորդ անձրևի պես տեղաց գլխներին…

1888