Քաոս/Երկրորդ մաս/VI
VI
Վերջապես ոստիկանությունը հայտնեց, թե Արշակը գտնվել է Թիֆլիսում և շուտով կհանձնվի ընտանիքին։ Փախստականին բռնել էին հենց այն միջոցին, երբ մի ինչ–որ կնոջ հետ թև–թևի տված թատրոն էր մտնում։ Անծանոթ կինն անհետացել էր, իսկ Արշակին հետևյալ օրն իսկ ուղարկել էին Բագու։
Պատանուն տուն բերեցին կառքով՝ երկու ոստիկաններ։
Նրա աչքերի կոպերը երկար անքնությունից ուռել էին, դեմքը ավելի թառամել։ Հիշեցնում էր անտուն, անտեր և հասարակական ստորին խավերում դեգերող մի շրջմոլիկի։
Ոսկեհատը հեկեկալով հարձակվեց նրա վրա, սեղմեց կրծքին։ Կշտամբեց, բայց միայն այն պատճառով, որ մորը չէր հայտնել, թե ուր է գնացել։ Անվերջ համբույրներով արտահայտեց թուլասիրտ ծնողի անվերջ ներողամտությունը։ Խրախուսվելով այդ համբույրներից, Արշակը զգաց, թե դեռ կարող է ընդդիմագրել ավագ եղբորը։ Ահա ինչու շատ էլ չվախեցավ, երբ Սմբատը գրեթե ուժով քաշեց, տարավ նրան մի խուլ սենյակ։
Մեծ եղբայրն ստիպում էր ամեն ինչ խոստովանել, փոքրը համառում էր։ Արշակը ոչ ոքի պարտավոր չէ հաշիվ տալու․ նա ազատ է, ինքնագլուխ։
— Ձեռ քաշիր ինձանից, ես ստրուկդ չեմ,— գոչեց նա, փորձելով փախչել։
Այստեղից դուրս չես գնալ, մինչև որ չես խոստովանիլ մեղքդ։Արշակի աչքերը պսպղացին, բռունցքները սեղմվեցին։
— Թո՛ղ ինձ, ասում եմ, թո՛ղ,— գոռաց նա, ոտները հատակին զարկելով։
— Եթե չես խոստովանիլ, պոլիցիային կհայտնեմ գողությունդ, քեզ կբանտարկեն ու հետո կաքսորեն։
Սպառնալիքը ներգործեց․ Արշակը վախեցավ և խոստովանեց, թե ինքն է կոտրել սեղանի դարանը և փողերը վերցրել։ Դա գողություն չէ, այլ «վերցնել». հարկավոր էր, վերցրեց, իր հոր փողերն են, ուրիշինը չեն։
Մոտ երեք հազար ռուբլուց նրա գրպանում մնում էին երկու հարյուրանոց և մի քանի հատ մանր թղթադրամներ։ Կարևորը Սմբատի համար փողերը չէր, այլ տխուր փաստը. այն, թե ո՞վ է եղել գողության մասնավոր շարժառիթը և ու՞մ վրա են փողերը ծախսվել։ Այս կետի վերաբերմամբ Արշակը ցույց տվեց զարմանալի համառություն։
— Քեզ հետ կին է եղել,— պնդում էր Սմբատը։
— Չի՛ եղել, չի՛ եղել, չի՛ եղել,— կրկնում էր Արշակը։
Սմբատը վճռեց դիմել ստի օգնության։ Նա ասաց, թե «այդ կինը» բռնված է և այժմ բանտում նստած։ Արշակը ցնցվեց․ աչքերի ուռած կոպերը բարձրացան վերև, անշարժ մնացին, քթի պնչերը կապտեցին ու սկսեցին դողալ։ Կուրծքը ուժգին բարձրանում էր ու ցած իջնում։
— Ի՞նչ ասացիր,— գոչեց,— Զինաիդան բանտո՞ւմն է, իմ Զինա՞ն, այդ անկարելի է…
— Այո՛, քո Զինան, այդ քնքուշ ու սիրուն կինը հիմա նստած է բանտում գողերի ու մարդասպանների հետ։
— Անաստվածնե՜ր նա մեղավոր չէ, ես եմ մեղավոր, ես եմ փողերը գողացել ու ծախսել։ Նրա մոտ եղած փողերն իրենն են, հորից է ստացել… Ես նրան փող չեմ տվել, այո՛, չեմ տվել, նա ինքը հարուստ է…
Արդեն այս խոսքերով Արշակն իրեն մատնում էր։
— Բայց ո՞վ է այդ Զինաիդան, ո՞րտեղացի է, ի՞նչ պտուղ է։
— Պտուղ չէ՛, պարոն, հարսնացուս է, հասկացի՛ր, հարսնացուս։Այժմ ցնցվողը Սմբատը եղավ։ Ահա ինչ, ուրեմն այդ պատանին հարսնացու էլ ունի։
— Ինչու՞ չպիտի ունենամ, ումի՞ց եմ պակաս, կամ ո՞վ կարող է ինձ արգելել։ Ես պիտի Զինայի հետ Թիֆլիսում պսակվեի, հենց նրա համար էի գնացել։ Ինչու՞ չթողեցիք… Ես նրան ազնիվ խոսք եմ տվել, պիտի կատարեմ, ինչպես ջենտլմեն, թեկուզ բանտ գցեք, կախաղան բարձրացնեք, պիտի կատարեմ։ Սիրում եմ Զինային, հասկանու՞մ ես, ինչ ասել է… սեր… Օ՜օ, ես ինձ կսպանեմ, եթե մեզ բաժանեք։
«Ազնիվ խոսք» եմ տվել և այդ ազնիվ խոսքը տասնուվեց տարեկան պատանին կատարում է գողության միջոցով։
— Բայց գոնե ասա. ի՞նչ շրջանի աղջիկ է այդ Զինան, ո՞վ է…
— Նրա ծնողները Մոսկվայումն են։ Շատ ազնիվ աղջիկ է։ Այստեղ առաջ մի լավ ընտանիքում գուվերնանտկա էր։ Ես ստիպեցի, որ պաշտոնը թողնի։ Այստեղ Զինայի պես աղջիկ չկա, ֆրանսերեն խոսում է ինչպես փարիզուհի։ Ինձ էլ սովորեցնում է. ինչպե՞ս կարելի է այնպիսի աղջկան բանտ գցել։ Ես ուզում եմ նրա հետ պսակվել և պիտի պսակվեմ։ Ծիծաղում ես, հաա՞, բաս ինչու՞ դու պսակվեցիր առանց ծնողներիդ կամքի և հակառակ մեր կրոնի։ Իմ Զինան էլ քո կնոջ պես կրթված է։ Ի՞նչ էիր մտածում. պիտի գնայի ու մի քթի մազ հայ աղջկա հետ պսակվեի, որ բերանից սխտորի հոտ փչեր, ֆի դոն, մովե…
Սմբատը չգիտեր՝ ծիծաղեր, բարկանար, թե՞ գժատուն ուղարկեր եղբորը։ Այնինչ, Արշակը քանի գնում խրոխտանում էր։ Սկսեց պահանջել, որ իսկույն, առանց մի րոպե հետաձգելու, հարսնացուին ազատեն բանտից։ Զինաիդան այնտեղ կխելագարվի, այնքան քնքուշ է, այնքան բարի սիրտ ունի։ Ա՜խ, Զինա՜, Զինա՜…
— Լի՜րբ,— գոչեց Սմբատը այլևս չկարողանալով զայրույթը զսպել,— դու մեր ժամանակի իսկական ծնուդն ես, դու մեր կյանքի այժմյան քաոսի զավակն ես… լի՜րբ… Այդ Զինան բանտարկված չէ, բայց դու երբեք նրա երեսը չես տեսնիլ…
Արշակն ուրախացավ, որ իր սիրեցյալն ազատ է, բայց ինչու՞ նրա երեսը չի տեսնիլ, ո՞վ կարգելե նրան։ Նա ոչ ոքից կախում չունի, ա՜յ, ինչ կասի, ո՛չ ոքից։
— Ես ազատ քաղաքացի եմ… Է՜է, այն հին դարերում էր, երբ մեծերը և ուժեղները պստիկներին և թույլերին ստրկացնում էին։ Մի կարծիլ, թե մենք Ասիայում ենք ապրում, ուրեմն ամեն բան կարելի է անել։ Այժմ անհատական ազատության ժամանակն է, տասնուիններորդ դարի վերջը, հասկանո՞ւմ ես, ֆեն դը սիեկլ…
— Ֆեն դը սիեկլ,— կրկնեց Սմբատը դառն ծիծաղելով,— ափսոս միայն որ այդ «ֆեն դը սիեկլը» կլինի և՛ քո կյանքի վերջը, և դու երբեք չես հասնիլ քսաներորդ դարին։ Նայի՛ր հայելուն, մի՞թե չես զգում, որ ոտքի վրա կենդանի փտում ես, ամբողջ մարմինդ որդնել է… Մի՞թե չգիտես, ողորմելի…
— Իսկի էլ չեմ փտում։ Դու կարծում ես՝ նա է մարդ, որ հաստ փոր ու կարմիր թշեր ունի։ Ներողություն, մեր դարը ներվային դար է, զգացում ունեցողներն ու մտածողները միշտ ինձ պես դեղնած են լինում։ Գալով հիվանդությանս, է՛է, սովորական բան է։ Դու ինձ ասա, ո՞ր արիստոկրատն է մեր ժամանակում ազատ իմ ախտից…
Նա խոսում է այնքան ոգևորված և այնքան լուրջ, որ ակամա շարժեց եղբոր ժպիտը։ Բայց շուտով Սմբատի արյունը դարձյալ գլխին խփեց և նա գոչեց․
— Լի՜րբ, աներես, լռի՛ր, քանի որ խելքս գլխիս է։
Ներս վազեց այրի Ոսկեհատը և ընկնելով որդիների մեջ, սկսեց պաշտպանել Արշակին։ Նա կարծում էր, թե Սմբատն ուզում է եղբորը ծեծել։
— Երեխաս դեռ չի հանգստացել,— ասաց նա, մի ձեռով գրկելով Արշակին,— ո՞վ գիտե, քաղցած էլ է, դու խրատելու ժամանա՞կ ես գտել։
— Ա՜խ մայրիկ,— գոչեց Սմբատը խորին հանդիմանությամբ,— այդ տղային փչացնողը հենց դու ես։ Այդքան երես տալ չի լինիլ։ Չեմ հասկանում, այդ ի՞նչ մայրական սեր է…
— Քեզ էլ եմ սիրել, որդի,— հառաչեց այրին,— բայց տասներկու տարեկան չկայիր, հայրդ քեզ խլեց ինձանից, ուղարկեց օտար երկիր։ Ասաց. «թող գնա, հեռու լինի փչացած ընկերներից, մարդավարի մարդկանց մեջ ապրի»։ Տվեց քեզ Մոսկվայում Բագատուրովներին։ Տարեն երկու ամսով երեսդ ցույց էիր տալիս ինձ ու էլի հեռանում, արտասուքն աչքերումս թողնելով։ Սիրում էի քեզ աչքիս լուսի պես, բայց որ հեռացար, սկսեցի մխիթարվել Միքայելով ու հետո Արշակովս։ Լա՜վ կրթեցին քեզ, ինչ ասեմ, լա՜վ մարդկանց մեջ ապրեցիր։ Խլեցին քեզ ծնողներիցդ, օտարացրին, գնացիր պապերիդ հավատը խայտառակեցիր։ Դու ինձ համար կորած էիր, ի՞նչ անեի, որ մյուս որդիներիս չսիրեի։ Արշակ, Արշակ, արա, ի՛նչ որ ուզում ես, բայց մի բան չանես — եղբորդ օրինակին չհետևես։ Վայ ինձ ու քո հոր գերեզմանին, եթե դու էլ նրա ճանապարհով գնաս։ Դու միշտ կարող ես քեզ ուղղել, Սմբատը չի կարող. հիմա տեսնում եմ, որ չի կարող, այ իմ ցավն ու տանջանքը։
Նա սկսեց արտասվել, գլուխը դնելով փոքր որդու ուսերին։
Սմբատը լուռ դուրս գնաց։ Նա լռեց, որովհետև զգաց, որ մայրն իր տեսակետից միանգամայն իրավացի է, լռեց, որովհետև զգաց, որ ճիշտ՝ իր սխալն անուղղելի է։
Հետևյալ օրը, կանուխ զարթնելով, նա ուղևորվեց հանքերը։ Միքայելն արդեն վեր էր կացել անկողնից, միայն ճակատի վերքը կապած էր թաշկինակով։
— Գնա՜նք քաղաք,— առաջարկեց Սմբատը։
Միքայելն աչքունքը թթվացրեց. նա չէր ուզում քաղաք տեղափոխվել։ Բայց ի՞նչ օգուտ. Շուշանիկն այլևս չէր երևում։ Եվ առավոտ երեկո զուր էին նրա աչքերը որոնում օրիորդին, այժմ կերակուր ու թեյ մատուցում էր տիկին Աննան։
Արդեն անհարմար էր մնալ օտար հարկի տակ. թեև բնակարանը Սուլյանինն էր, բայց Միքայելին ծառայում էր Զարգարյան ընտանիքը։
Դուրս գալուց առաջ Միքայելը անցավ անդամալույծի սենյակը, հարցրեց առողջության մասին։ Շնորհակալություն հայտնեց բոլորին, որ այնպես խնամել էին նրան։ Երբ հերթը հասավ Շուշանիկին, Միքայելի գունատ դեմքը մռայլվեց։
— Գիտե՞ք, ինձ դու՛ք ազատեցիք մահից,— ասաց նա, անվստահ սեղմելով օրիորդի ձեռքը։
Դա նրա սրտի բռնի թելադրությունն էր, որին չկարողացավ դիմանալ։
Քաղաքից նա Զարգարյաևների համար ուղարկեց նվերներ, չմոռանալով երեխաներին և անդամալույծին։ Շուշանիկի համար ընտրել էր ոսկե ապարանջան՝ ադամանդներով զարդարված։ Եվ որպեսզի օրիորդը նվերը չմերժի, նա ուղարկեց ոչ իր, այլ մոր կողմից։
— Այժմ դու պիտի քաղաքումն էլ ինձ օգնես,— դարձավ մի օր Սմբատը Միքայելին,— գործարանն ուզում եմ բանեցնել, մենակ եմ, չեմ կարող բոլոր գործերին հետեվել։
Միքայելը մտածեց մի փոքր և պատասխանեց.
— Ուրախությամբ կկատարեմ, ինչ գործ որ կունենաս։ Բայց կխնդրեի, որ Սուլյանին տեղափոխես քաղաք, իսկ ինձ նշանակես հանքերի կառավարիչ։
Այն մարդը, որ առաջ երկու ժամ շարունակ չէր կարողանում հանքերում հանդարտ մնալ, այժմ ուզում էր այնտեղ ապրել։ Շարժառիթը շատ պարզ էր Սմբատի համար։
— Լավ,— ասաց նա,— արա՛, ինչպես ուզում ես։
Նույն օրն ևեթ Միքայելն առմիշտ տեղափոխվեց հանքերը։
Տխուր դեպքերը հաջորդում էին միմյանց։ Սմբատը գրեթե ամեն օր որևէ առիթով ընդհարվում էր կնոջ հետ։
Թաթախման օրն էր։ Իրիկնադեմին Ոսկեհատը, լուսամուտի առջև նստած, նայում էր դեպի փողոց։ Լսում էր մերձակա եկեղեցու տոնային ուրախ զանգահարությունը։ Այսօր ծանոթ հնչյունները նրան պատճառում էին անսահման տրտմություն։ Այսօր առաջին անգամ նա պիտի նստեր ուրախ սեղանի առանց ամուսնու։ Բայց այս չէր նրա դառնության բուն հիմքը։ Նայում էր եկեղեցի շտապողներին և տխուր հառաչում, մերթ աչքերը վեր բարձրացնելով, մերթ գլուխը շարժելով։ Ծնողներն իրենց երեխաների և տատերն ու պապերն իրենց թոռների ձեռներից բռնած ուրախ-ուրախ դիմում էին եկեղեցի։ Միայն Ոսկեհատն է զուրկ ընդհանուր բախտից, և ինչու՞, տեր աստված, ինչու՞, չէ՞ որ նա ևս տատ է, թոռնիկներ ունի։
Հանկարծ նա աչքունքը սեղմեց, տեսողությունը լարեց՝ երեսը մոտեցնելով լուսամուտի ապակուն։ Տիկին Մարթան, գլխին մի խայտաբղետ մեծ գլխարկ, որի մի զույգ բարձր փետուրները դողում էին, ինչպես դրագունի «սուլթան», ուրախ-ուրախ խոսելով, անցնում էր մի գեղեցկադեմ երիտասարդի հետ։ Անծանոթն ինչ-որ ասում էր, տիկինը ծիծաղում էր, աչքերը կոկետաբար ճպճպելով։
Տեսարանը շատ անախորժ թվաց այրիին։ Նա ավելի ուշադիր նայեց. տիկինը կանգ առավ, երիտասարդն ամուր սեղմեց նրա ձեռքը, խորհրդավոր ժպտալով։ Նրանք բաժանվեցին, և տիկինը, իր շրջազգեստի փեշերը կոկետուհու պես բարձրացնելով, որ ցույց տա մետաքսյա ասեղնագործ ներքնազգեստը, անցավ դեպի մյուս մայթը։ Մի քանի րոպե անցած դռները բացվեցին, և շեմքի վրա երեվաց Մարթան պճնված, ինչպես ծաղկած նռնենի։
— Տա՞նն է,— հարցրեց նա, դեմքը ծռմռելով այնպես, որ այրին հասկանա, թե խոսքն Անտոնինա Իվանովնայի մասին է։
— Աստված ոչ գիտե,— պատասխանեց մայրը դառնությամբ։
— Կոլյայիս ուղարկեցի բոննայի հետ եկեղեցի. եկել եմ Սմբատի երեխաներին էլ տանելու։ Այսօրվա օրը թոռներդ պիտի այնտեղ լինեն, որ թշնամիներդ չուրախանան։ Հրամայիր, որ բերեն նրանց այստեղ։
Այրին կանչեց Անտոնինա Իվանովնայի աղախնին, հրամայեց երեխաներին տոնային հագուստ հագցնել և բերել իր մոտ։ Աղախինը ոչինչ չասաց. վկա լինելով ընտանեկան անվերջ խռովություններին, գիտեր, որ պառավի ցանկությունը կարող է դուր չգալ իր տիրուհուն։ Այսպես էլ եղավ. Անտոնինա Իվանովնան մերժեց երեխաներին սկեսուրի մոտ ուղարկելու, իմանալով, որ Մարթան է պահանջողը և ինչու՛ համար։
— Տեսա՞ր, տեսա՞ր,— գոչեց Մարթան չարախնդությամբ,— պրծանք, էլ մնաս բարով ասա թոռներիդ։
Այրին պահանջեց իր մոտ Սմբատին, եղելությունը պատմեց։
— Խե՜ղճ մարդ, խե՜ղճ մարդ,— գրգռեց Մարթան եղբորը,— սանձը տվել ես ձեռը, որտեղ ուզում է, քշում է, խե՜ղճ մարդ։ Գոնե այսօրվա օրը նա խնայեր քեզ։
— Զարմանում եմ, ինչո՞ւ համար եք դատարկ բաների համար ահագին աղմուկ հանում։ Մի՞թե միևնույն չէ, երեխաներն այսօր կգնան եկեղեցի, թե վաղը կամ բոլորովին չեն գնալ։
— Պրծա՞նք, պրծա՞նք,— կրկնեց Մարթան, մշտաշարժ մեքենայի պես պտույտ-պտույտ անելով աթոռի վրա,— այսուհետև քրիստոնեությունը մոռանանք էլի ինչ կա։
— Մարթա՛, տասն անգամ խնդրել եմ, որ կրակի մեջ յուղ չածես, վատ բան է։
— Մարթան մորդ է խղճում, հասկանու՞մ ես մորդ…
— Խնդրում եմ, լռի՜ր, լռի՜ր, եթե չես ուզում, որ ինձ կատաղեցնես։ Դու չար սիրտ ունիս…
Մարթան չարությունից կապտել էր, մի գույն ևս ավելացնելով իր բազմագույն հագուստին։
— Ա՜խ, անբախտ կնիկ,— դարձավ նա մորը, ի՞նչ չար աստղի տակ ես ծնվել, որ այսպես տանջվում ես։
— Լսի՛ր, ինչ եմ ասում, Մարթա. եթե այս տան մեջ դու միշտ պիտի խռովարարի դեր կատարես, լավ կանես, որ այլևս չգաս այստեղ։ Մարդդ քեզ բոլորովին հիմարացրել է, ես շատ լավ գիտեմ, թե նա ինչու է ջուրը պղտորում, բայց նպատակին չի հասնիլ։ Միքայելը նրան արդեն ճանաչել է, հույս ունիմ, որ դու էլ, վերջապես մի օր կճանաչես։
Ասաց և անցավ կնոջ բնակարանը։ Այստեղ ազատություն տվեց սրտի անսահման գրգռին։ Մինչև ե՞րբ պիտի շարունակվի այդ կնոջ կամակորությունը։ Գալու օրից բոլորին լարեց իր դեմ, իսկ եկավ նախապաշարված։ Չմտածեց, որ կրակը կրակով չեն հանգցնում։ Մոռացավ, որ այստեղ բոլորը վաղօրոք լարված և նախապաշարված էին իր դեմ։ Ինչու՞ չհարգել մի նահապետական կնոջ նույնիսկ անմիտ ավանդությունները։ Այդ ի՞նչ հիմար գժտություններ են, վերջապես չէ՞ որ մեկն ու մեկը պիտի հարմարվի մյուսի կամքին, եթե չեն կարող հաշտեցնել իրենց քըմքերը։— Եվ դուք ուզում եք, որ ե՞ս լինեմ հարմարվողը,— գոչեց հեգնաբար Անտոնինա Իվանովնան,— այդ անկարելի է։ Ինչու՞ միշտ ինձ պիտի վիրավորեն, և ես լռեմ։ Այդ պառավն ամեն օր անիծում է իր բախտն այն պատճառով, որ դուք ամուսնացել եք հակառակ իր հայացքների։ Նա կարող է պախարակել ձեր արածը, բայց ինչու՞ է զրպարտում ինձ, թե իբր ես խաբել եմ ձեզ ու մոլորեցրել։ Դու՞ք սիրեցիք ինձ, թե՞ ես․ դու՞ք էիք իմ ոտների առջև չոքած խնդրում, որ կյանքս կապեմ ձեր կյանքի հետ, թե՞ ես։ Մի՞թե մոռացել եք ձեր սիրո երդումները, ինչու՞ չեք ասում այդ կնոջը ճշմարտությունը։ Փառք աստծու, այն ժամանակ երեխա չէիք, խելք ունեիք ձեր գլխում, ինչու՞ խաբվեցիք… Սմբատ Մարկիչ, Սմբատ Մարկիչ, ինձ մեղադրում են, որ փողի համար եմ ձեզ հետ ամուսնացել։ Դա վիրավորական է։ Ես հարուստ ծնողների զավակ չեմ, բայց… հպարտ եմ, այս ձեզ հայտնի է։ Հասկացրե՛ք ձեր մորն ու քրոջը, որ ես ձեր հարստության համար չեկա այստեղ, այլ միայն երեխաներիս պատճառով։ Նրանք կարոտում էին իրենց հորը, նրանց հայր էր հարկավոր, և ես իրավունք չունեի չբերել այստեղ։ Հասկացրե՛ք այդ կանանց, որ ես արհամարհում եմ ձեր միլիոնները…
Նրա ձեռները դողում էին, աչքերի մեջ պսպղում էր խորը վիրավորված հպարտության կայծը։ Նա խոսում էր անկեղծ և հոգու խորքից։
— Գիտե՞ք, ինչու համար երեխաներին չթողեցի եկեղեցի գնալ,— շարունակեց նա,— որովհետև պահանջողը և ձեր մորը դրդողը ձեր քույրն էր։ Այդ կինն ուզում է իմ գլխին բռնակալ դառնալ։ Ես երբեք թույլ չեմ տալ, որ տգիտությունն իշխե ինձ վրա։ Ես ոչ ձեր կրոնին դեմ եմ և ոչ ձեր ավանդություններին, ինձ ղեկավարողը միայն և միայն իմ ինքնասիրությունն է, իմ հպարտությունը։ Ինչպես ձերոնք չեն ուզում ստրկանալ, ես ևս չեմ ուզում…
Դեմքի որոշ կնճիռները, ձայնի զորությունը և աչքերի մեջ փայլող հակակրությունը դեպի նոր շրջանը– ավելի չարացրին Սմբատին։
— Ա՜խ, տիկին,— ասաց նա,— նախանձելի չէ այն մարդու դրությունը, որի կինը համառությունը կամքի ուժ է համարում, իսկ չարությունը՝ բարոյական պայքար։ Ձեր բոլոր դժբախտությունն առաջանում է ձեր հոգու թերի ուղղությունից և մտքի ծուռ կրթությունից։ Դուք ավելի բախտավոր և ավելի լավ կին կլինեիք, եթե չլինեիք այդքան ուսում առած։ Ճշմարիտ, մարդ կամա-ակամա մտածում է, ձեզ ճանաչելով, որ կնոջ գլուխն առհասարակ չափավորից ավելի ուսում տեղավորելու ընդունակ չէ։
— Մի՞թե,— հեգնեց Անտոնինա Իվանովնան,— գուցե սխալվում եք, գուցե մենք միայն ընդունակ չենք, իսկ ձեր կանայք… օ՜ о՜…
— Ահա, տեսնու՞մ եք, տեսնու՞մ եք։ Ի՜նչ ասել է «մենք, դուք», «մերը, ձերը»։ Մի՞թե չեք կարող գեթ մի րոպե մոռանալ այդ տարբերությունը։
— Չեմ կարող, որովհետև ամեն րոպե ինձ հիշեցնում են։ Չէ՞ որ ձեր մոր, քրոջ ու բոլոր ազգականների հակակրանքը դեպի ինձ հենց այդ կետի վրա է հիմնված։ Մի՞թե ես կույր եմ, խուլ եմ կամ հիմար և չեմ հասկանում քամին ո՞ր կողմից է փչում։
— Եթե հասկանում եք, լռեցե՛ք. եթե չեք կարող լռել, հաշտվեցեք ձեր ճակատագրի հետ։
— Այսինքն…
— Այսինքն այն, ինչ որ մի քանի անգամ առաջարկել եմ ձեզ. տվեք երեխաներին ինձ և գնացեք այնտեղ, ուր ձեր կամակորության համար կարող եք ասպարեզ գտնել։ Ինչպես դուք եք համառ, ես էլ եմ ուզում համառ լինել նույնիսկ իմ շրջանի նախապաշարումների վերաբերմամբ։
Մի դառն, երկարատև ու թունալի ծիծաղ եղավ Սմբատի պատասխանը։ Հետո Անտոնինա Իվանովնան թուլացած ընկղմվեց բազկաթոռի վրա։ Կամ այդ մարդը չարամիտ է, կամ հարբած, ուրիշ կերպ չէր կարող այդ խոսքերն ասել։ Սակայն նա գիտեր, որ Սմբատը ոչ այս է, ոչ այն։ Գիտեր, որ անսահման սիրելով իր զավակներին, շատ անգամ այնպիսի խոսքեր է արտասանում, որոնք հակառակ են իր իսկ առողջամտությանը։
Սմբատը հուզումից բռունցքները սեղմել էր գլխին, կարծես, այսպիսով աշխատելով մեղմացնել ուղեղի մեջ անգամ տարածված ցավը։
Դռներն ուժգին թափով բացվեցին, ներս վազեցին Վասյան և Ալյոշան, միմյանց հրելով ու բարձրաձայն ծիծաղելով։ Տեսնելով ծնողներին իրարու կատաղած նայելիս, լռեցին և բևեռվեցին իրենց տեղերում։ Նայում էին վախեցած մերթ մոր, մերթ հոր երեսին։ Ալյոշան մոտեցավ կամացուկ մորը, որի արտասվալի աչքերը շարժեցին նրա սիրտը։
— Մամա, էլի այդ կոպիտ հայերը քեզ վիրավորե՞լ են,— ասաց Վասյան, բռնելով մոր ձեռը։
— Այո՛, ձեզ ուզում են ինձանից բաժանել,— գոչեց Անտոնինա Իվանովնան, ջերմ համբուրելով նրանց։— Նո՛ւ, տեսնո՞ւմ եք՝ ում են սիրում — դարձավ նա Սմբատին։
— Այդ ուրիշ ոչինչ չի ցույց տալիս, եթե ոչ ձեր էգոիզմը։ Ուշադրություն դարձրեք այդ մանկան հարցի վրա. դուք այդ անմեղ երեխաների մեջ զարգացնում եք ատելություն դեպի ինձ և մերոնք։ Դուք… դուք գողանում եք նրանց անպաշտպան զգացումները։
Եվ համբերությունը կորցնելով, բռնեց երեխաների թևերից, ուժով քաշեց իր կողմը։
Անտոնինա Իվանովնան արձակեց մի թույլ ճիչ և ամուր գրկեց երեխաներին։ Սմբատը մի քայլ հետ կանգնեց, զգաց, որ չափազանցության է հասնում։ Բայց ի՜նչ սոսկալի դրություն. տեսնել սիրելի զավակներին անխզելի կապով կապված մի ատելի դարձած կնոջ հետ, չկարողանալ հաղթել ատելությունը, չկարողանալով նաև բաժանվել ատելիից։
Նա ընկղմվեց աթոռի վրա, ձեռները ճակատին սեղմելով և գոչեց.
— Որքա՜ն սխալվեցի, տեր աստված, որքա՜ն սխալվեցի…
Տեսարանը տեղի ուներ միջին ընդհանուր սենյակում, որ ծառայում էր իբրև հյուրասենյակ։ Այրի Ոսկեհատը միայն այդ սենյակն էր երբեմն ոտք դնում։
Երևի, մարդ ու կին շատ բարձր ձայնով էին վիճում, որ գրավեցին դրսում եղողների ուշադրությունը։ Ներս մտան, մեկը մյուսի հետևից՝ այրին, Մարթան, Սրաֆիոն Գասպարիչը, Միքայելն ու աղախինը։
— Ո՛չ ոքի, ո՛չ ոքի չեմ տալ իմ երեխաներին, թող բոլորն իմանան, կսպանեմ, բայց չեմ տալ,— կրկնեց Անտոնինա Իվանովնան բարձրաձայն։— Փորձեցեք խլել ինձանից իմ զավակներին և կտեսնեք…
Մայրական հիվանդոտ սերը մթագնել էր նրա ուղեղը, պղտորել աչքերը։ Նրան թվում էր, որ ընկել է վայրենիների ձեռք և պետք է մինչև արյան վերջին կաթիլը պաշտպանի սիրեցյալներին։
— Ա՜յ, տոն, ա՜յ, ուրախություն, այսօրվա օրը բոլոր քրիստոնյաների տներում ծիծաղ ու պար, իմ ծնողների տանը կռիվ ու արտասուք։ Մամա, մտիկ արա հարսիդ աչքերին, տես ինչ գազան է դարձել ուսում առած կինը, մտիկ արա և ուրախացիր…
Սմբատն այլևս հոգեկան ուժ չուներ քրոջ այրող խոսքերի հոսանքի առաջն առնելու։
Հեռվից լսվում էր տոնային ուրախ զանգահարության ձայնը։ Եվ դա ավելի էր գրգռում նրան։
Այրին ուժգին լալիս էր։ Միքայելը լուռ նայում էր նրան։ Պարզ էր, որ մոր արցունքները ազգում էին նրա վրա։
— Ինչու՞ ճիպոտդ քոլիցգ չկտրեցիր,— ասաց Սրաֆիոն Գասպարիչը։
Սմբատը, դառնությամբ գլուխը շարժելով, նայեց նրան և դուրս գնաց։ Այդ րոպեին թվաց նրան, որ ամբողջ աշխարհն ըմբոստացել է իր դեմ։
Ամբողջ գիշեր նա տուն չվերադարձավ։
Այրի Ոսկեհատը թաթախման սեղան նստեց միայն իր եղբոր և Միքայելի հետ։ Իսկ Անտոնինա Իվանովնան դռները փակել էր, ոչ ոքի չէր թողնում իր մոտ, ոչ նույնիսկ եղբորը։