Քաոս/Երրորդ մաս/III
III
Սմբատ Ալիմյանը որքան ևս նախապաշարումներից ու սնահավատությունից զերծ լիներ, ուներ նախազգացումներ, որոնց կամա-ակամա հավատում էր։ Երբ նրան հանկարծ տիրում էր տխրություն, գիտեր, որ իրեն սպասում է որևէ ուրախալի լուր։ Ընդհակառակը, երբ զգում էր հոգեկան թեթևություն, գուշակում էր, որ իրեն սպառնում է որևէ անախորժ բան։
Այն օրը հանկարծ նրան պաշարեց ուրախություն։ Նա երգում էր, շվացնում, մոռացած մշտական վիշտը։ Նա խմեց մի բաժակ սուրճ, հանդիմանեց մորը, որ միշտ, ձեռները կրծքին դարսած, տխուր ու մռայլ, ուրիշներին էլ տխրեցնում է։ Նույն տրամադրությամբ իջավ գրասենյակ։ Այնտեղ արդեն բոլոր ծառայողները հավաքվել էին, իսկ յուր սենյակում սպասում էին մի քանի այցելուներ։ Նա կարգադրեց սովորական գործերը. ճանապարհ դրեց այցելուներին, ուրախացավ, երբ լսեց, որ նավթի գինը կես կոպեկ փթին ավելացել է։ Նա հաշվեց, որ եթե գործերն այսպես ընթանան, կարող է հորերի թիվը կրկնապատկել, երեք միլիոնը դարձնել տասը-տասնուհինգ միլիոն։ Զգաց փողի արժեքն ավելի, քան երբևէ զգացել էր, ամաչեց յուր նախկին «երեխայական գաղափարներից»։ Նա նույն տրամադրությամբ կամեցավ դուրս գալ, մի քիչ զբոսնել։ Հանկարծ ներս մտավ Իսահակ Մարութխանյանը, այն մարդը, որ երեք-չորս ամիս էր՝ երես էր դարձրել Ալիմյաններից։
— Ներեցեք, Սմբատ Մարկիչ,— լուրջ ու հանդիսավոր եղանակով ասաց անսպասելի հյուրը,— ես ձեզ հետ մի շատ կարևոր գործ ունիմ։
— «Մի շատ կարևոր գործ».— ուրիշ կերպ չէր կարող կարծել Սմբատը։ Անկասկած շարժառիթը շատ մեծ է, որ այդ մարդուն դրդել է գալու։ Իսահակը նայեց շուրջը, հավաստիանալու համար, արդյոք, երրորդ անձ ներկա չէ՞։ Մոտեցավ միջին դռներին, հարցնելով.
— Կարելի՞ է փակել բանալիով։
— Բայց ինչո՞ւ։
— Անհրաժեշտ է։
Սմբատը ձեռով նշան արավ նրան նստելու։ Ինքն էլ նստեց։
— Գիտե՞ք ինչ, Սմբատ Մարկիչ,— սկսեց հյուրը, ձեռնոցները հանելով,— դուք պետք է սառնասիրտ լինեք, համբերությամբ լսեք ինձ։
Որքան նա ինքը սառն լիներ, այնուամենայնիվ բարակ ու պաղ ձայնի մեջ զգացվում էր ինչ-որ անսովոր հուզում։
— Ի՞նչ եք կամենում, կարճ ասացեք,— գոչեց Սմբատը անհամբեր։
— Դուք գիտեք, որ Իսահակ Մարութխանյանը երկար խոսել չի սիրում։ Եկել եմ իմանալու, ձեր եղբայր Միխայիլ Մարկիչը ե՞րբ պիտի վճարի իմ փողերը։— Ձեր փողե՞րը…
— Իմ հալալ փողերը։ Հերիք է, որքան սպասեցի։ Ասենք, մի բան չեմ կորցնում, տոկոսներն ավելանում են, բայց վերջապես, ե՞րբ պետք է տա պարտքը…
— Ի՞նչ պարտք, չեմ հասկանում։
— Չե՞ք հասկանում,— զարմացավ Իսահակն այնքան ճարպիկ, որ դժվար էր կեղծիքը զգալ,— միթե ձեզ չի՞ էլ ասել։ Զարմանալի է, շատ զարմանալի, մարդ մոտ կես միլիոն պարտք ունենա և հարազատ եղբորից թաքցնի՞, այն էլ մեծ եղբորից։ Իմ արևը, Միխայիլ Մարկիչը շատ բախտավոր մարդ է… Իսկ ես, խեղճս, երբ մի քանի ռուբլի պարտք եմ ունենում, գիշերները քունս չի տանում։
Կես միլիո՜ն… Սմբատը նայեց հյուրի կանաչ-դեղնագույն աչքերին, որ ակնոցների տակից ժպտում էին անզսպելի չարախնդությամբ. արդյոք այդ մարդը չի՞ խելագարվել։ Բայց խելագարության ոչ մի նշույլ. ընդհակառակը, երբեք Մարութխանյանի դեմքն այնքան խորամանկ չէր թվացել Սմբատին, որքան այժմ։
— Կես միլիո՜ն,— կրկնեց Սմբատը,— գիտեք, մենք միմյանց հետ հանաք չենք կարող անել այն օրից հետո, երբ դուք…
— Աստված հեռու տանի,— ընդհատեց հյուրը,— ես իսկի հանաք չեմ անում։ Միխայիչ Մարկիչ Ալիմովը մասնավոր պարտաթղթերով ինձ, Իսահակ Սեմյոնովիչ Մարութխանովիս, պարտական է երեք հարյուր քսան հազար ռուբլի։ Տոկոսներն էլ վրեն գանք, կանի մոտ կես միլիոն կամ մի բան էլ ավելի։— Ես հենց մտքումս ասում էի, Սմբատ Մարկիչը չի հավատալ խոսքիս, կզարմանա։ Անունս վատ է դուրս եկել ձեզ մոտ, գիտեմ։ Բայց խնդրեմ այս երեկո շնորհ բերեք չային մեր տուն, ցույց կտամ պարտաթղթերը։
— Երևի, էլի այնպիսի մի թուղթ, ինչպես ձեր խարդախած կոնտր-կտակը…
— Սմբատ Մարկիչ, այդ ձեր եղբոր գործն էր։ Բայց այս երեկո, հենց այս երեկո, կտեսնեք ձեր աչքով։ Միխայիլ Մարկիչին էլ բերեք — եթե ինքը յուր բերանով չխոստովանի, այն ժամանակ թեկուզ երեսիս թքեցեք։ Սպասե՞մ այս երեկո։— Բավական է, ես ժամանակ չունեմ կոմեդիա խաղալու…
Այս ասելով՝ Սմբատը ոտքի կանգնեց։ Մարութխանյանը ձեռնոցը հանդարտ ձգեց գլխարկի մեջ, որ դրած էր սեղանի վրա, հանեց ծոցի գրպանից մի ծրար, դուրս բերեց այնտեղից մի քառածալ հասարակ թուղթ։ Բաց արավ թուղթը, պահեց Սմբատի առջև՝ ասելով.
— Կարդացե՛ք…
Սմբատը կարդաց, զննեց եղբոր ստորագրությունը։ Այս մեկ թղթով պարտքի գումարը երեսուն հազար էր առանց տոկոսների։ Նա որոնեց գրասեղանի դարանները, գտավ Միքայելի հին մուրհակներից մեկը, համեմատեց ստորագրությունը և ակամա արտասանեց.
— Այո՛, կարծես Միքայելի ձեռն է։
— Կարծելու բան չկա, հաստատ է,— ասաց Մարութխանյանը թուղթը հետ առնելով հանդարտ և դնելով ծոցի գրպանը։
— Բայց կեղծած է,— ավելացրեց Սմբատը,— Միքայելը ձեզ ոչինչ պարտ չէ։
— Է՜հ, որ այդպես է, ուրեմն դատարանը ցույց կտա։ Ուզո՞ւմ եք իմանալ, թե ինչպես են գոյացել այս պարտքերը։
— Պատմեցե՛ք,— ասաց Սմբատը, նստելով և թիկն տալով բազկաթոռին։— Սուտ պատմվածքն էլ ունի իր որոշ գեղեցկությունը։
— Սրանից վեց տարի առաջ Միքայելը հափշտակվում է մի ծովային սպայի գեղեցկուհի կնոջով։ Այդ կինը գցում է նրան յուր ցանցերի մեջ։ Միքայելն սկսում է պարտքեր անել գեղեցկուհուն հագեցնելու համար։ Դիմում է Մարութխանյանին։ Ուրիշ «ո՞ր հիմարը» նրան պիտի հավատար այդքան փող։ Գեղեցկուհին խոստանում է Միքայելին փախչել նրա հետ արտասահման։ Մարութխանյանը նրանց տալիս է ճանապարհածախս և երկու տարվա ապրուստի փող։ Այս բոլոր պարտքերը տալիս է, Մարկոս աղայի մահից հետո ստանալու պայմանով։ Ինչ անպիտանություն որդու կողմից, այնպես չէ՞։ Գեղեցկուհին խաբում է Միքայելին, փողերն առնում ձեռքից ու… մի ուրիշի հետ փախչում Ֆինլանդիա։ Այս մեկ… Հետո, մի տարի անցած, ասպարեզ է գալիս ուրիշ գեղեցկուհի — մի ինչ-որ կոմիսիոների կին։ Դա նույնպես բավական «քամում է խելոքի գրպանը»։ Իսկ խելոքը միշտ դիմում է փեսային։ Տե՜ր աստված, այժմ էլ Իսահակը, հիշում է, թե ինչպես էր աղաչում Միքայելը, ինչպես էր լալիս։ Այնուհետև մեռնում է Մարկոս աղան, Միքայելը ձեռ չի քաշում փեսայից և հին պարտքերը տալու տեղ, նոր պարտքեր է անում… Ահա ամբողջ պատմությունը երեք հարյուր քսան հազար ռուբլու…
— Բավական է,— գոչեց Սմբատը, հուզված ոտքի կանգնելով,— դուք երևելի դարվիշ եք, ձեր ֆանտազիան խիստ հարուստ է։ Այդ բոլորը, ինչ որ պատմեցիք, ինքներդ եք հնարել։
— Կարճ ասացեք. ուզո՞ւմ եք փողերս տալ, թե՞ չէ։
— Ո՛չ։
Մարութխանյանը վեր կացավ տեղից, հեգնական ժպիտը կարմրախայտ երեսին ու հաստլիկ շրթունքների վրա։ Նա չկարողացավ Սմբատին համոզել խոսքով, կհամոզի դատարանի միջոցով։ Էքսպերտները չեն կարող չվավերացնել պարտաթղթերի իսկությունը. ինքը Միքայելը նույնպես չի հրաժարվում յուր ստորագրությունից. այս մասին նա ապահով էր։ Բայց, այնուամենայնիվ, չէր կամենալ գործը դատարանը գցել։ Ով գիտե, ինչ կարող է պատահել։
— Նեղություն քաշեք, տելեֆոնով հայտնեցեք Միքայել Մարկիչին, որ այս երեկո գա քաղաք։ Կգաք մոտս — լավ, չեք գալ, դուք եք իմանում։ Ց՚տեսություն։
Նա դուրս եկավ այնքան հանգիստ, որքան հանգիստ ներս էր մտել։
Երեկոյան նա նստած էր յուր առանձնասենյակում երկայն կանաչագույն մետաքսյա խալաթը հագին։ Գրում էր, ջնջում, հաշիվներ անում. գումարում էր յուր հարստությունը, որ իմանա՝ որքան մեծ է ուժը տնտեսական աշխարհում։ Որքա՜ն հետ է մնացել նա. եթե Ալիմյաններից լիովին ստանա բոլոր «պարտքերը», դարձյալ ամբողջ կարողությունը հազիվ կազմի մի միլիոն։ Չնչի՜ն բան այնտեղ, ուր ուրիշները միլիոնը վաստակում են մի շատրվանից…
Դռները բացվեցին, ներս մտավ Մարթան փոքր երեխային գրկած, մեծի ձեռից բռնած։ Երկուսն էլ դեղնած էին, արյունաքամ, հիվանդոտ։ Մեծը, որի վեց տարին շուտով պիտի լրանար, դեռ չէր կարողանում կանոնավոր ման գալ և հազիվ հազ հետևում էր մորը։
— Էլի ինչո՞ւ բերեցիր դրանց,— գոչեց Իսահակը սրտմտությամբ։
— Բերեցի, որ տեսնես ու ուրախանաս, այս րոպեիս մեծի քթից էլի արյուն գնաց։
— Էհ, ես ի՞նչ անեմ, բժիշկ կանչիր։
— Բժիշկ, բժիշկ, տեսնո՞ւմ ես, որ ոչ մի բժիշկ չի օգնում։
— Որ չի օգնում, ես ի՞նչ կարող եմ անել։
— Խորհուրդ են տալիս արտասահման տանել։ Եկ այս տարի տանենք։
— Ի՞նչ, գործերի այս տաք ժամանակը վեր կենամ, արտասահմա՞ն գնամ։
— Գործեր, գործեր։ Չեմ իմանում՝ ո՞ւմ համար ես հավաքում այդ փողերը…
— Հա՜ հա՜ հա՜,— լսվեց Իսահակի չոր ծիծաղը,— ինչ խելոքացել ես, հա՜ հա՜ հա՜։ Ո՞ւմ համար… փառքի համար, սիրելի՛ս, փառքի… Կապրեն երեխաներս,— կուտեն, չեն ապրիլ, աստծու կամքն է, բայց փո՜ղը, փողը միշտ հարկավոր է…
Լսվեց դռան զանգի ձայնը։ Եկողը Սուլյանն էր, որ ներս մտավ ժպիտը երեսին, փոքրիկ աչքերն արագ-արագ ճպճպելով։
Մարութխանյանը նրա միջոցով բանակցություն էր սկսել մի թուրք հանքատիրոջ հետ, որի հանքերն ուզում էր գնել։
— Էհ, նոր խաբա՞ր,— հարցրեց նա, ձեռով նշան անելով հյուրին, որ նստի։— Պետք է շտապել։ Ուրիշ գնողներ են հայտնվել։ Թուրքը քիթը բարձրացնում է։
— Կշտապենք։ Այսօր կվճռվի։ Ինչ լավ եղավ, որ եկաք. դուք վկա կլինեք մի գործում… Մարթա՛, այ, իմ քեֆի մարդ, այ, իսկական ուսում առած երիտասարդ։ Հասկանում է մեր ժամանակի ոգին։ Հարցրու, նա քեզ կասի մարդիկ ինչու համար են ուզում հարստանալ։
— Միթե տիկինը հերքո՞ւմ է հարստության նշանակությունը։
Փոքր երեխան սկսեց լաց լինել։
— Տար, աստված սիրես, զուռնա լսելու ժամանակ չէ,— ասաց Իսահակը,— բայց սպասիր, թող համբուրեմ… Այսօր առավոտ չեմ համբուրել։
Ամեն առավոտ, տնից դուրս գալիս, նա համբուրում էր երկուսին էլ, և սրանով սահմանափակվում էր նրա ծնողական զգացումը։ Մինչ նա, փոքրիկին գրկած ուզում էր հանգստացնել, որ դադարի լաց լինել, տիկինը ժպտում էր, նայելով Սուլյանին։ Եվ նրա աչքերը պարզ արտահայտում էին ծաղր Իսահակի հայրական փաղաքշանքին դեպի զավակները։
Նա խլեց երեխային ամուսնուց, բռնեց մեծի ձեռից և տարավ նրանց դուրս։
Մի փոքր անցած, ներս մտան Սմբատ ու Միքայել Ալիմյանները։ Սուլյանը, որ դեռ ոչինչ չգիտեր և չէր սպասում յուր պարոններին այստեղ, շփոթվեց։ Մարութխանյանը, թեթև գլուխ տալով, ձեռով նշան արավ հյուրերին նստել, ճիշտ այնպես, ինչպես առավոտը վարվեց նրա հետ Սմբատը։ Թող հասկանան, որ Մարութխանյանն էլ գիտե արհամարհել, երբ կամենում է։
Սմբատն ամեն բան պատմել էր եղբորը։ Ինչ որ Մարութխանյանն ասել էր ծովային սպայի և կոմիսիոների կանանց մասին, ճիշտ էր, Միքայելը հաստատեց։ Բայց նա այդ մարդուց փող, մանավանդ այդքան մեծ գումար, չի վերցրել, այստեղ կա մի դավադրություն…
— Մարտիրո՜ս,— գոչեց Մարութխանյանը։Ներս մտավ բեղերը ներկած ու երեսը սափրած մի մարդ կես-ասիական և կես-եվրոպական հագուստով։ Դա Մարութխանյանի հավատարիմ ծառան էր, որ շատ բան գիտեր յուր տիրոջ անցյալից։
— Չայ բեր աղաների համար։
— Աս սահաթիս,— ասաց Մարտիրոսը, Շամախու բարբառով։
— Պարտաթղթերս,— գոչեց Միքայելն անհամբեր։
— Մի՛ վռազիր, մի բաժակ չայ խմենք, հետո… Նստեցեք…
Սմբատը նստեց. Միքայելը՝ ոչ։
— Պարտաթղթե՜րս,— կրկնեց նա։
— Հեր օրհնած, պարտք ունեցողներն արքունական բանկումն էլ են նստում, իսկ ես ազգականդ եմ, փեսադ։
Նա ավելացրեց լամպայի լույսը։ Ձեռը տարավ խալաթի գրպանը, հանեց մի մեծ բանալի։ Սուլյանը մեկ ուզում էր հրաժեշտ տալ, մեկ էլ այնքան հետաքրքրվել էր, որ տեղից չէր շարժվում։
— Այս մարդը,— ասաց Մարութխանյանը,— նոր եկավ, թողնենք, որ վկա լինի, հը՞մ…
— Կարող է մնալ,— պատասխանեց Սմբատը։
Միքայելը հազիվ զսպում էր իրան։ Մարութխանյանի դանդաղության մեջ տեսնում էր եզվիտական միտում՝ տանջել իրան, որքան կարելի է երկար։
Վերջապես տանտերը հանդարտ մոտեցավ երկաթե սնդուկին, բաց արավ, հանեց մի մեծ ծրար և նորից նստեց յուր տեղը։
— Համեցեք, եղբայր, կարդացեք ու մեկ-մեկ միտներդ բերեք ձեր պարտքերը։
Նա հանեց չորս պարտաթուղթ, տվեց մեկ-մեկ Սմբատին։ Միքայելը կարդաց բոլորը ծայրեծայր, զննեց յուր ստորագրությունները։ Քանի խորն էր նայում, այնքան շնչառությունն արագանում էր, քթի պնչերի դողոցը սաստկանում։ Նա չէր նկատում յուր հետևում կանգնած Մարտիրոսին, որ աչքերը սևեռել էր յուր տիրոջ երեսին, կարծես, պատրաստ՝ նրա դեմքի մի նշանով խեղդել Միքայելին, եթե հարկը պահանջի։
— Այս ստորագրությունները կեղծ չեն,— գոչեց Միքայելն ակամա։
— Տեսար,— դարձավ Մարութխանյանը Սմբատին, առնելով նրանից վերջին պարտաթուղթը։
Մարտիրոսը տիրոջ նշանով դուրս գնաց։ Միքայելը ձեռը սեղմեց ճակատին, սկսեց անցուդարձ անել։ Հերքել անկարելի էր. այդ չորս թղթի տակ էլ ինքն էր ստորագրել։ Բայց ե՞րբ, ի՞նչպես և ինչո՞ւ, ահա հարց։ Նա կանգ առավ գրասեղանի առջև, բութ մատն անխնա սեղմելով ատամների մեջ։ Սմբատն ու Սուլյանը լուռ հետևում էին նրա դեմքի արտահայտությանը։ Թիկն տված բազկաթոռին, Մարութխանյանը ձեռների մեջ խաղացնում էր խալաթի դեղնագույն ծոպերը։
— Աա՜,— գոչեց Միքայելը հանկարծ,— հիմա քիչ-քիչ մտաբերում եմ…
— Ես կարծում եմ,— ասաց պարտատերը հեգնորեն,— երեք հարյուր հազարը հանաք բան չէ…
Նա կամացուկ վեր կացավ տեղից, պարտաթղթերը դրեց սնդուկը։ Մոտեցավ դռներին, նայեց դեպի դուրս, ինչ-որ շշնջաց Մարտիրոսին, որ դրսում սպասում էր, դարձյալ հետ եկավ, նստեց։
— Անազնի՛վ,— արտասանեց Միքայելը։
— Կամաց, քույրդ կլսի, ի՞նչ հարկավոր է գոռալ։
— Անազնի՛վ,— կրկնեց Միքայելը։
— Լսո՞ւմ եք, պարոն Սուլյան, այս է աշխարհս, ա՜յ։ Փող տվողը ե՛ս, նեղությունից ազատողը ե՛ս, անազնիվը ե՛ս, էլ աստծու արդարությունը որտե՞ղ մնաց։
Սուլյանը, որ արդեն հասկացել էր բանի էությունը, աչքերը արագ-արագ ճպճպելով, նայում էր մերթ Մարութխանյանին, մերթ Ալիմյաններին, չիմանալով, ինչպես պահպանել իր հավասարակշռությունը երկու կողմի մեջ։
— Հիմա լսիր, Սմբատ, ինչպես է պատահել բանը,— խոսեց Միքայելը,— միտքս պարզվում է, քիչ-քիչ հիշում եմ բոլորը։
Եվ նա պատմեց եղելությունր։ Հայտնի է, թե ինչ ներգործություն ունեցավ նրա վրա հանգուցյալ հոր կտակը։ Նրա բոլոր հույսերն օդը ցնդվեցին այդ կտակով։ Նա կորցրեց բանականությունը, ենթարկվեց ինչ-որ չար ուժի զորության։ Սկսեց այնպիսի բաներ անել, որ ուրիշ ժամանակ չէր անիլ։ Թշնամացավ մեծ եղբոր հետ, դիմեց Մարութխանյանի խորհուրդներին։ Միասին հնարեցին այն կեղծ կոնտր-կտակը։ Նա այդ կտակով սպառնաց Սմբատին։ Սպառնալիքը չազդեց։ Նա ավելի կատաղեց։ Ուղեղը մթնեց, չգիտեր ինչ էր անում։ Իսկ Մարութխանյանը շարունակ նրան լարում էր հարազատ եղբոր դեմ։ Հենց այդ ժամանակները պատահեց մի բան, որ ավելի մթագնեց նրա խելքը։ Նա կրքերից հարբեց, գիշեր ու ցերեկ միացան նրա համար։ Իսկ Մարութխանյանը շարունակ նրան լարում էր։ Նա միշտ համոզում էր Միքայելին՝ դատ բանալ եղբոր դեմ։ Մի օր, վերջապես, գլուխն ազատելու համար, Միքայելն ասաց նրան. «արա, ինչ որ ուզում ես, ես քեզ իրավունք եմ տալիս»։ Ահա հենց այդ իրավունքը դեպի չարը գործ դրեց Մարութխանյանը։ Այդ օրից նա ամեն օր բերում էր Միքայելի մոտ տեսակ-տեսակ թղթեր և ստորագրել տալիս։ Շատ անգամ Միքայելը հարբած էր լինում, իսկ այդ մարդը հենց այդ միջոցներին էր գալիս նրա մոտ։ Նա հիմար էր, չէր կարդում շատ թղթեր և միայն ստորագրում էր։ Կարող էր մտածել, որ նրա թեթևամտությունից այդ մարդը պիտի օգտվի, բայց այդպես, այդ անամոթությամբ, այդ լրբությամբ — երբեք չէր կարող երևակայել։— Ահա երբ եմ ստորագրել պարտաթղթերը…
Նա բորբոքված դեմքը դարձրեց փեսային և ատամները սաստիկ կրճտելով՝ արտասանեց.
— Անազնի՛վ, և դու ուզում ես այս տեսակ փողերով կերակրել իմ քրոջը…
— Եվ բժշկել նրա հիվանդ երեխաներին,— ավելացրեց Մարութխանյանը, տակավին սառնարյուն,— ինչո՞ւ արյուն քրտինքով աշխատած փողերովս չպիտի պահեմ ընտանիքս։ Սիրելի՛ս, փառք աստծու, այստեղ երեխաներ չեն նստած, որ ասածներիդ հավատան։ Մարդ հասարակ նամակն էլ գրելիս՝ կարդում է ու հետո ստորագրում։ Դու չորս պարտաթուղթ ստորագրեցիր և ոչ մեկն էլ չկարդացի՞ր, հա-հա-հա, երեխա մի՛ համարիր այս ուսումնական մարդկանց։ Ինքդ աչքերովդ կարդացիր, որ թղթերից երեքը ստորագրված են Մարկոս աղայի մահից շատ առաջ և միայն մեկն է հետո ստորագրված։
— Այո՛, բայց դու ժամանակն էլ ես խարդախել։
— Հա-հա-հա, ժամանակն էլ եմ խարդախել… Կարելի է ասես, որ ես ե՛ս չեմ, դու դո՛ւ չես, որ այդ մարդու ազգանունը Սուլյան չէ, որ Սմբատ Մարկիչը եղբայրդ չէ… Միխայիլ Մարկիչ, ինչո՞ւ չես ուզում խոստովանել, որ փողի գինը չես իմացել, շպրտել ես աջ ու ձախ։
— Շպրտել եմ, բայց ոչ քո փողերը։ Դատարանը թանաքը քիմիական անալիզի կենթարկի և կտեսնի, որ բոլոր թղթերը ստորագրված են մոտ ժամանակում։
Սուլյանը ներքուստ ծիծաղեց Միքայելի միամիտ սպառնալիքի վրա։
— Էհ,— ասաց Մարութխանյանը,— ուրեմն կդիմենք դատարանին, ինչո՞ւ ենք գլուխ ցավացնում։
Միքայելին ավելի ու ավելի գրգռում էր նրա սառնությունը։ Բայց վճռեց մեղմ խոսել, զգում էր, որ բարկանալը վնասում է գործին։ Եվ, հակառակ հպարտության զգացմանը, սկսեց համոզել անողոք պարտատիրոջը՝ խնայել իրեն, խոստովանել ճշմարտությունը։
Խոստովանել ճշմարտությունը — ահա մի բան, որ երբեք չէր կարող անել Մարութխանյանը։ Գործի սկիզբը դրված էր, մի՞թե հնարավոր էր հետ կանգնել։
Միքայելը խոստացավ վճարել տասը, տասնուհինգ, քսան տոկոս, միայն թե Մարութխանյանը ասի, որ կատակ էր անում, որ ոչինչ ստանալիք չունի։ Պարտատերը շարունակ ժպտում էր հեգնորեն, ուսերը վեր քաշելով։
Միքայելը հուսահատ նայեց եղբոր երեսին, կարծես, հարցնելով, արդյոք դեռ էլի՞ պարտավոր է իրեն զսպել։ Սմբատի դեմքը մռայլվել էր, ինչպես աշնանային գիշեր։ Նա ոչինչ չասաց, հայացքը հառեց հատակի մի կետին։
Միքայելը շարունակեց խնդրել պարտատիրոջը, որ իրեն չհուսահատեցնի։ Ամենը գիտեն, որ նա եղել է շռայլ, բայց երեք հարյուր քսան հազա՜ր… ո՛չ, այդքան փող նա երբեք չի ունեցել։
— Լա՛վ, ես քեզ չեմ խեղդում,— ասաց պարտատերը,— ժամանակ կտամ, որ քիչ-քիչ վճարես պարտքդ,— մի, երկու, էհ, երեք տարի, հերիք է։
— Իսահակ,— կրկնեց Միքայելը և ձայնը դավաճանեց կամքին։
— Բավական է. ազգականությունն իր տեղն ունի, հաշիվն իր տեղը։ Պարոննե՛ր, խոսեցե՛ք, ինչո՞ւ եք լռում։
Սուլյանը տակավին չգիտեր՝ ում կողմը բռնի։ Հոգով Միքայելին էր հավատում, բայց ինչո՞ւ չլռել, քանի որ խոսելը կարող է գրգռել կամ մեկին, կամ մյուսին։ Ավելի խելացի է միամիտ ձևանալ, նայել ապշած մերթ մեկին, մերթ մյուսին, ցույց տալ, թե դեռ ոչինչ չի հասկանում վեճից։
Սմբատն աշխատեց համոզել փեսային՝ լավ մտածել արածի մասին։ Չէ՞ որ նա քրեական հանցանք է գործում, կարող է աքսորվել։
— Էէ, թող աքսորվեմ,— ասաց պարտատերը,— եթե աշխարհի երեսին արդարադատություն չկա։ Հավատացեք, ես ոչինչ չէի պահանջիլ, մի բան էլ գրպանիցս կբաշխեի, եթե Ալիմյանները միլիոններ չունենային։ Ունեն, ուրեմն կստանամ հալալ փողերս, ինչպես արքունական բանկից։
— Որ այդպես է,— կատաղեց Միքայելը, չկարողանալով այլևս ստորանալ հակառակորդի առջև,— մի հատ ասեղ չես ստանալ, որ ագահ աչքդ կոխես։ Դու մոռանում ես, որ ես հավասար ժառանգ չեմ և միայն այն ժամանակ կդառնամ, երբ կամուսնանամ։ Իսկ ես երբեք չեմ ամուսնանալ։ Գնա, տեսնեմ ումից կառնես փողերդ։
Մարութխանյանը հեգնորեն ժպտաց, ոտը ոտի վրա գցելով՝ հաստլիկ բեղերի ծայրերը ոլորելով։ Նա ապահով է. Սմբատը երբեք չի թույլ տա, որ եղբայրն «անկարող պարտապան» հրապարակվի։ Նա կտա եղբոր պարտքերը։ Այդ էր արտահայտում նրա դիվային ժպիտը, որ օձի պես խայթեց Միքայելին։
— Լի՛րբ, քանիսի՞ն ես կողոպտել, քանի՞ խեղճերի ես հացից զրկել…— Օօ՜, շատ շատերին, մինչև անգամ հանգուցյալ հորդ։
— Խնդրեմ, մեր հոր մասին, ոչ մի խոսք,— գոչեց Սմբատը խորին սրտմտությամբ։
— Գո՛ղ, ավազա՛կ, վախկո՛տ,— մռնչաց, Միքայելը, ոտն ուժգին զարկելով հատակին,— գոնե տաքացիր, բարկացիր, վախկո՛տ…
Այս արդեն չափազանցություն էր։ Մարութխանյանը վիրավորվեց, որովհետև կողմնակի անձ էր ներկա։ Նա ասաց.
— Ես սկանդալիստ չեմ, վախկոտ եմ։ Կռվել ես ուզում, գնա Գրիգոր Հաբեթյանի մոտ… Նա քեզ պատասխան կտա…
Ակնարկը պարզ էր։ Նա սպառեց Միքայելի համբերության վերջին կաթիլը։ Առանց այդ էլ, արդեն շատ էր զսպել իրեն։ Արյունը խփեց գլխին։ Վերջին ամիսներում կրած վիրավորանքներն ու դառն վշտերը մի վայրկյանում կուտակվեցին նրա սրտում։ Առերևույթ մեղմացած հոգին բորբոքվեց նախկին կրակով, որ դեռ վառ էր։ Դա այլևս այն Միքայելը չէր, որ սեփական հանցանքից ընկճված, այնպես կաշկանդվեց Գրիգոր Հաբեթյանի առջև։ Այնտեղ նրան զսպողը խղճի սուր խայթոցն էր և այն հեզ կերպարանքը. այստեղ արդար էր, ոչ մի տարր չկար, որ զսպեր նրան։
Նա մի ակնթարթում վերցրեց մոմկալը սեղանի վրայից և շպրտեց այն մարդու վրա, որ այդ պահին պատկերացավ նրա աչքում կենդանի մարմնացում բոլոր թշնամիների թշնամության։ Գործողությունը կատարվեց այնքան արագ, որ Մարութխանյանը ժամանակ չունեցավ դռների հետևում դրված Մարտիրոսին կանչելու։ Մոմկալը մի պտույտ գործեց Սուլյանի գլխի վրա և տակի կողմով դիպավ տանտիրոջ ճակատին։ Արյունը դուրս ցայտեց, թափվեց երեսի վրա, հոսաց ներքև, շաղախեց թանկագին խալաթը։ Վիրավորվածը ձեռները սեղանին հենելով, կամեցավ վեր կենալ, չկարողացավ, նորից ընկղմվեց բազկաթոռի վրա, արձակելով մի խուլ ճիչ։
Ներս վազեց Մարտիրոսը և հետևից բռնեց Միքայելի ձեռները։ Սուլյանը մոտեցավ վիրավորվածին оգնելու։ Ի՜նչ վայրենություն, տեր աստված, ահա ի՜նչ ասել է տգիտություն, անկրթություն։Վերքը բավական մեծ էր, արյունը չէր դադարում։
Դռների մեջ երևաց տիկին Մարթան։ Մի վայրկյան ապշած նայեց տեսարանին և տեսնելով ամուսնուն արյունաթաթախ, ճչաց ու հարձակվեց նրա վրա։
Միքայելը նայում էր տեսարանին, անշարժ կանգնած։ Մարտիրոսը նրան բաց էր թողել, ուշքի էր բերում տիրոջը։ Լսելով քրոջ հուսահատ ճիչը, ցնցվեց, արձակեց խուլ հառաչանք և ընկղմվեց աթոռի վրա ուժասպառ։
Սմբատը բռնեց նրա թևից, դուրս տարավ։