Քաոս/Երրորդ մաս/VI

VI

— Սիրելիս, այդ բոլորը դատարկ բաներ են։ Մեր ժամանակի ոգին քեզ վարակել է, այսպես ասած, մինչև ոսկորներիդ ծուծը։ Բայց մի՛ վախենար, բոլորը կանցնի։ Ո՞վ չի քեզ նման հիվանդ եղել և ո՞վ չի առողջացել։ Այսօր անհրաժեշտ է խորհրդակցել բժշկի հետ արտասահման գնալու մասին։

Սակայն ոչ մի բժիշկ և ոչ մի դեղ այլևս չի կարող Արշակ Ալիմյանին ազատել այն բարոյական ախտից, որից առաջացել և այժմ բարդանում էր նրա մարմնավոր ախտը։ Դեղերը ընդունելով հանդերձ, նա շարունակում էր նույն վատ կենցաղը և արագ-արագ քայքայվում ու փտում։ Նույնիսկ Ալեքսեյ Իվանովիչը այժմ հորդորում էր նրան լուրջ դարմանվել, կատարել բժիշկների բոլոր պատվերները։ Բայց զուր։

Այժմ Արշակն ուզում էր առանձին բնակարան վարձել և Էլմիրայի հետ հրապարակորեն կենակցել։ Ալեքսեյ Իվանովիչը, որ ինքն այժմ տեղափոխվել էր հյուրանոց, թախանձում էր նրան այդ չանել։ Նա ասում էր, թե ներկայումս ընդունված չէ սիրուհու հետ մի տան մեջ ապրել, մովե տոն է համարվում։

Արշակը մտավ Քյազիմ-բեգի, Մոսիկոյի, Նիասամիձեի շրջանը, դարձավ նրանց հետ հավասար ընկեր, չնայելով հասակին։ Առայժմ խույս էր տալիս միայն Գրիգոր Հաբեթյանից, վախենալով նրանից։ Բարեբախտաբար, հաստամարմին զվարճամոլը չէր երևում ընկերական շրջաններում։

Այն օրից, երբ քույրը տեղափոխվեց ծնողների տունը, նա փախչում էր հասարակությունից։ Անուշի արատավորված վարկը նրան պատճառում էր ամոթ և ցավ։

Պետրոս Ղուլամյանն ապահարզանի խնդիր էր բարձրացրել, աշխատում էր առաջնորդի միջոցով թույլտվություն ձեռք բերել՝ մի ինչ-որ երիտասարդ ու գեղեցիկ այրիի հետ ամուսնանալու։ Հարկավ, նա պիտի հրապարակորեն ապացուցաներ կնոջ դավաճանությունը։ Բայց ինչպե՞ս. Անուշը չէր ուզում մեղքն իր վրա առնել։ Նա տանջվում էր ամոթից, թող այդ մարդն էլ տանջվի «իր այրիի» համար։

Իսկ Անուշը, արդարև, տանջվում էր, և ոչ միայն ամոթից։ Նրա գլխավոր ցավը Միքայելի անտարբերությունն էր։ Անխի՛ղճ մարդ, դու չգնահատեցիր նրա սերը, թող այդպես լինի։ Նա էլ կաշխատի քեզ մոռանալ։ Դու կարծում ես, նա կամավոր իրեն կենթարկի անվերջ տանջանքների՜։ Օ՜օ, ո՛չ, նա այնքան էլ հիմար չէ։ Երեխանե՞րը։ Այո՛, նրանց կարոտն անհաղթելի է։ Բայց… Բայց քի՞չ կան մայրեր, որոնք թողնում են իրենց զավակներին ու փախչում սիրականների հետ։ Անուշն էլ կանի, և ինչո՞ւ չանի, ինչո՞ւ խավարեցնի իր երիտասարդ կյանքը։ Բավական է, պետք է վերջ տալ այս անօգուտ հառաչանքներին, պառավական «ախ ու վախին», թուլամտության արցունքներին։ Պետք է ապրել, թեկուզ թշնամիների ջգրու։

Եվ Անուշը վճռեց փոքր առ փոքր երևալ հասարակության մեջ։ Թող չկարծեն, թե իրեն բոլորովին մեղավոր է զգում և ամոթից թաքնվում։ Սկզբում նրան թվում էր, որ բոլորն իրենով են զբաղված։ Եվ այսպես էլ էր։ Նախկին բարեկամուհիները և ծանոթներն արհամարհանքով երես դարձրին նրանից։ Սակայն շուտով այս սկսեց նրան ավելի գրգռել և ավելի համարձակ դարձնել։ Աա՜, որ այդպես է, նա բոլորովին ուշ չի դարձնիլ ուրիշների վրա։

Անուշը ծանոթացավ մի շարք երիտասարդների հետ, որոնցից առաջ խորշում էր, ինչպես և բոլոր առաքինի կանայք։ Այդպիսով ուզում էր ցույց տալ արհամարհանք դեպի հասարակական կարծիքը։ Նոր ծանոթները նրան վերաբերվում էին ոչ միայն հարգանքով, այլև մի տեսակ ակնածությամբ։ Ցույց էին տալիս, թե գիտեն նրա տխուր պատմությունը, համարում են նրան բռնակալության զոհ, նույնիսկ հերոսուհի, որի առջև պարտավոր է խոնարհվել «կանանց ազատության» պաշտպան ամեն մի երիտասարդ։

Անուշը հավատում էր նրանց շողոքորթություններին և ավելի ու ավելի սիրտ առնում։ Նա սկսեց պարսավել առաքինի կանանց։ Հավատացեք, աշխարհիս երեսին չկան բարոյական և անբարոյական կանայք, այլ կան խորամանկ և պարզասիրտ կանայք։ Եվ միշտ, միշտ տուժողն անկեղծն է… Իսկ խորամանկը գիտե «իր գործը խելոք տանել»։

Նա բարեկամացավ իր նախկին դիմացի հարևանուհու հետ, որի համարձակությունն այնքան գրգռել էր նրա նախանձը։ Տիկին Վիշնևսկայան — այսպես էր օտարուհու ազգանունը — ուրիշների պես գոռոզ ու մանրակրկիտ չէր կանանց բարոյականության վերաբերմամբ։ Ընդունում էր Անուշին իր տանը բարեկամաբար, ծանոթացնում էր իր ընկերուհիների հետ։ Ահա ինչ ասել է չլինել ասիացի, անկիրթ ու կոպիտ, մտածում էր Անուշը։ Հայուհիները երես են դարձնում, իսկ օտարուհին բարեկամանում է, նույնիսկ պաշտպանում նրան։

— Գիտե՞ս ինչ, սիրելիս,— ասում էր մի օր տիկին Վիշնևսկայան,— տղամարդուն պետք է հենց իր զենքով պատժել։ Ինչո՞ւ երես տալ մեկին այնքան, որ նա, աստված գիտե, ինչեր երևակայի իր մասին։ Հավատարիմ է ինձ, ես էլ հավատարիմ կմնամ, չէ — «ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման»։ Էհ, սիրելիս, մենք երկրորդ անգամ աշխարհ չենք գալու։ Ապրենք, քանի որ կարելի է ապրել։ Իսկ երբ կծերանանք, սև կձգենք գլխներիս, աչքներս կծռենք դեպի վեր ու կերգենք. «Ալելույա, ալելույա, տեր, դու թողություն տուր մեր մեղքերին»։ Կարծում ես՝ աստված չի՞ ներիլ։ Հավատա, կների։ Նա բարի է, մարդկանց պես նեղսիրտ չէ…

Անուշը մտածեց Միքայելից վրեժ առնել։ Ո՞ւր է նա, թող գա, տեսնի քանի-քանի գեղեցիկ, երիտասարդ երկրպագուներ ունի այժմ Անուշը։ Մի օր, ծովափում զբոսնելիս, հենց այս մասին էր մտածում, երբ հեռվից տեսավ Միքայելին։ Նրան ուղեկցում էր մի ջերմ երկրպագու, հագնված վերջին տարազով։ Նա ձեռը մտցրեց երիտասարդ ուղեկցի թևի տակ, սկսեց ժպտալ և ինչ-որ շշնջալ։ Նա ուզում էր պարզ ցույց տալ, թե այդ մարդու հետ շատ մտերիմ է։

Միքայելը գալիս էր մի գործարանատիրոջ գրասենյակից, որի հետ նավթային հաշիվներ ուներ։ Նախ չիմացավ՝ բարևի Անուշին, թե՞ չէ։ Ապա վճռեց բարևել։ Բայց դեռ չմոտեցած, նկատեց տիկնոջ աչք ծակող ձևերը, լսեց նրա համարձակ քրքիջը, ձեռը հեռացրեց գդակից և երեսը զզվանքով հետ դարձրեց։

Անուշը գրեթե ոչնչացավ։ Վրեժ լուծելու փոխարեն՝ արժանացավ բացարձակ արհամարհանքի։ Գունատվեց, կորցրեց ինքն իրեն և, երբ բոլորովին հավասարվեց Միքայելին, արտասանեց.

— Լի՜րբ։

Տղամարդկային ձայնով արտասանած կոպիտ հիշոցը Միքայելի զզվանքը փոխեց ցավակցության դեպի մի կին, որի բարոյական այժմյան անկման սկզբնապատճառն էր եղել։

Հասնելով հանքերը՝ նա Սմբատին հանդիպեց գրասենյակում։ Այստեղ իմացավ, որ Մարութխանյանն արդեն դիմել է դատարանին, և շուտով կստացվի կոչնագիր։ Ի՛նչ, մի՞թե նա չաղաչեց Սմբատին, որ գործը վերջացնի առանց դատարանի։ Սմբատը պնդեց, թե չէր կարող այդ անել, թե հանաք բան չէ վերցնել կես միլիոն և դեն շպրտել։

— Որ այդպես է, ես դատարան չեմ գնալ,— ասաց Միքայելը գրգռված։

— Էհ, ե՛ս կգնամ քո փոխարեն։

— Լիազորություն չեմ տալ։

— Միքայել, դու բոլորովին գժվել ես։

— Իսկ դու խելոքացել ես ավելի։ Թո՛ղ ինձ հանգիստ…

— Ուրեմն այդ քո վերջի՞ն խոսքն է։

— Վերջին և դրական։

Սմբատը մտածեց մի քանի վայրկյան և վճռապես հայտնեց, թե Մարութխանյանին մի կոպեկ անգամ չի տալ։

— Այն ժամանակ, թող ինձ բանտ գցեն, դրան էլ հոժար եմ,— ասաց Միքայելը և անցավ իր սենյակը։

Այսօր, իր հանցանքի առարկային հանդիպելուց հետո, զգում էր անասելի տանջանք։ Եթե նա այնքան իրեն վայր է գցել, որ մի կին փողոցում շպրտում է «լի՜րբ» բառը, և նա լռում է — մի՞թե միևնույնը չէ այսուհետև։ Կարծես, բարոյապես սնանկի համար նյութական սնանկությունն զգալի՞ պիտի լինի։ Այո՛, թող նրան գցեն բանտ, միևնույն է։

— Կանչի՛ր այստեղ Դավիթին,— հրամայեց նա ծառային։

Ներս մտավ հաշվապահը գրիչը ձեռին։

— Եղբայրս գնա՞ց։

— Գնաց։

— Ի՞նչ գործի եք։

— Ամսահաշիվ եմ պատրաստում։

— Շտապո՞ւմ եք։

— Ուշացել է․ երեկոյան անպատճառ պիտի ուղարկել քաղաք։

— Վաղը կարող եք ուղարկել։ Նստեցեք, մի փոքր խոսենք։

Նա ստիպեց հաշվապահին ճաշել իր հետ։ Նա շարունակ խոսում էր։ Այդ մարդը, որ երբեք անձնականից դուրս մի բանով չէր հետաքրքրվել, գտնվում էր ինչ-որ փիլիսոփայական տրամադրության մեջ։ Դավիթը զարմացած էր և ավելի զարմացավ, երբ նա սկսեց քննադատել հասարակական կյանքի կարգ ու կանոնը։ Առանձնապես հարձակվում էր տնտեսական «անարդար» կազմակերպության վրա։ Ինչու՞ հարյուրավոր մարդիկ աշխատում են մեկին կամ երկուսին կշտացնելու համար, ինչու՞ բնության բերքերը հավասար բոլորին չեն պատկանում։ Ինչու՞, օրինակ, ինքը պիտի այստեղ հանգիստ ճաշի, իսկ այնտեղ, նավթի ու կրակի միջավայրում հարյուրավոր մարդիկ պիտի նրա համար իրենց կյանքը վտանգի տակ պահեն գիշեր-ցերեկ։

— Բայց ո՛չ, ինձ համար չեն աշխատում։ Այժմ ես էլ ձեզ պես մի հասարակ աշխատավոր եմ։ Ոչինչ չունիմ, գիտեք ոչինչ։

Եվ պատմեց, որ ինքն այժմ սնանկ է, զուրկ վերջին կոպեկից։

— Ահա ինչո՛ւ, ուրեմն, դուք այժմ հետաքրքրվում եք դրամից զուրկ մարդկանց կյանքով,— չկարողացավ զսպել լեզուն Զարգարյանը։

— Դուք իրավունք ունիք։ Բայց այդ չէ պատճառը։ Եթե կամենամ, դեռ կարող եմ հարուստ մնալ։ Բայց չեմ ուզում։ Ինձ ամեն ինչ ձանձրացրել է, գիտեք, ամեն ինչ…

Վերջացնելով ճաշը, նա դուրս եկավ մի փոքր զբոսնելու։ Ամեն բան այժմ նրան թվում էր դատարկ, սնոտի, անմիտ։ Զարմանում էր, որ Սմբատն այնպես ամուր է կպել հայրական հարստությանը։ Հիշում էր նրա նամակները, նրա անցյալ գաղափարները և մտքում ժպտում։ Ահա թե որքան զորեղ է դրամի հրապույրը. այն մարդը, որ հոր հարստությունը մի ժամանակ քիչ էր մնում կողոպուտ համարեր, այժմ դարձել է այդ հարստության ջերմ պաշտպանը։ Էհ, երևի նա ուզում է կատարել հոր կամքը։

Վերադառնալով իր սենյակը՝ նա դարձյալ կանչեց Դավթին։ Այս անգամ նա բաց չթողեց հաշվապահին մինչև ընթրիքը, նաև ընթրեց նրա հետ միասին։

Գիշեր էր։ Նա անկողնի մեջ պտտում էր մի կողմից մյուսի վրա և չէր կարողանում քնել։ Շոգու աղմուկը նրան հիշեցնում էր մշակների դժոխային աշխատանքը։ Նրա աչքերի առջև պատկերանում էին մրոտ ու նավթոտ բանվորների վտիտ դեմքերը, մթին ու մռայլ, ինչպես նավթահորերի խորքը։ Նույնիսկ Չուպրովի, Ռասուլի ու Կարապետի պես առողջ աշխատավորները նրան թվում էին հիվանդոտ։ Մի՞թե այդ մարդիկ սիրտ չունի՞ն, հոգի չունի՞ն, չե՞ն մտածում, չե՞ն զգում, չե՞ն սիրում, չե՞ն ատում, չե՞ն նախանձում։ Մի՞թե մի կտոր հացի հոգսը սպանել է նրանց մեջ բոլոր մարդկայինը և դարձրել նրանց անշունչ մեքենա։ Ինչո՞ւ չհետաքրքրվել այս բոլորով։ Նրա շուրջը ապրում են հարյուրավոր մարդիկ, չարչարվում, տանջվում, իսկ ինքը զբաղված է միայն իր փոքրիկ աշխարհով։ Այդ ի՞նչ է լսվում։ Ա՜ա, Զարգարյանի համարակալի չխչխկոցը։ Խե՜ղճ հաշվապահ, նա մոռացել է քունը և կես գիշերին, կոր մեջքը ծռած, գրում է, ջնջում, հաշվում, թե ինչ է՝ Ալիմյանները պիտի ապրեն ապահով ու անհոգ։ Եվ դեռ Ալիմյանները կարծում են՝ մեծ բարություն են անում այդ մարդուն, տալով նրան ամսական մի քանի տասնյակ ռուբլի։ Իսկ այդ աղջի՞կը, որ սովոր էր անհոգ ու ապահով կյանքին։ Այժմ կրում է կամավոր աղախնի կյանք, գիշեր-ցերեկ բևեռված անդամալույծ հոր մահճակալին։ Ինչո՞ւ, ինչով է մեղավոր նա, այդ հեզ ու հպարտ էակը, որի համեստությանը հանդգնեց ձեռնամուխ լինել կյանքի հաճույքներից լիացած մի մարդ։

Ա՜խ, ամոթալի օր, երբեք Միքայելը չի ներիլ իրեն իր այդ անվայել վարմունքը, ամեն բան կների, բացի այդ մեկից։ Այո՛, այդ աղջիկն իրավունք ուներ ասելու, թե միայն հարստությունը ներշնչեց Միքայելին հանդգնություն վիրավորելու նրա ամոթխածությունը։ Բայց թող այդպես լինի։ Այժմ Միքայելն ինքն աղքատ է գրեթե այնչափ, որչափ Դավիթը։ Աղքա՞տ։ Այո՛, իհարկե, աղքատ է։ Վճռված է, ոչ մի կոպեկ հայրական հարստությունից, ոչ մի կոպեկ։ Եվ այդ բոլորի փոխարեն նա միայն մի բան է ցանկանում. ազատվել այդ աղքատ աղջկա արհամարհանքից, համոզել նրան, թե այժմ ինքն էլ զզվում է իր անցյալից։

Փոքր առ փոքր գլուխը հոգնեց ծանր մտքերից, նյարդերը թուլացան և աչքերը փակվեցին։ Երազը ձուլվեց իրականության հետ, Շուշանիկի կերպարանքը պատկերացավ նաև երազի մեջ։ Այժմ նա գտնվում է մի մթին վայրում։ Չորս կողմ մինչև երկինք բարձրանում են ինչ-որ սև ծառեր, սուր գագաթներով, հաստ բներով։ Իսկ այնտեղ, հեռու, շատ հեռու խավարի մեջ պսպղում է մի պայծառ լույս։ Նա ձգտում է դուրս գալ խավարից, դիմում է դեպի լույս։ Բայց ոտները կաշկանդվել են։ Նա ամեն քայլափոխում խրվում է ինչ-որ կեղտոտ տիղմի մեջ, հազիվ կարողանալով ոտքի վրա մնալ։ Իսկ հեռավոր լույսի մեջ պարզվում է հեզ ու հպարտ կերպարանքը, այո, հեզ ու հպարտ, հեզ, իրենից ավելի աղքատների վերաբերմամբ, հպարտ — հարուստների հետ։ Հպա՜րտ. իսկ այդ ո՞վ է։ Սմբատը, մի՞թե նա հարուստ չէ, ինչո՞ւ Շուշանիկը խոնարհվում էր նրա առջև։ Տեր աստված, այդ ի՞նչ է, նրանք գրկվում են, համբուրվում։ Ո՛չ, այդ անկարելի է։ Լույսը մեծացավ, ընդարձակվեց, գույնը փոխեց, շուրջը տարածվեց բոսորագույն շողեր՝ արյունի հեղեղի պես։ Այդ ի՞նչ տարօրինակ ձայն է։ Աա՜, Շուշանիկի հոր աղաղակը։ Ո՛չ, դա մարդկային ձայն չէ, այլ ինչ-որ գազանային մռնչյուն, որին արձագանք է տալիս անտառի խորքերից մի ուրիշը, հետո երրորդը, չորրորդը և ամբողջ անտառը թնդում է այդ մռնչյուններից։

Նա զարթնեց, նստեց անկողնի մեջ, աչքերը տրորեց։ Այդ ի՞նչ է. մի՞թե այդպես շուտ լուսացավ, այդ ի՞նչ բոսորագույն լույս է, որ հեղեղել է նրա սենյակը։ Մռնչյունները շարունակվում են։ Բա՜, այդ հանքային մեքենաների շվիկներն են։ Նրանք արձակում են անսովոր, անհանգիստ սուլոցներ։ Այդպես սուլում են միայն հրդեհի ժամանակ։

Կայծակի արագությամբ նա ցած թռավ անկողնից, մոտեցավ լուսամուտին։ Սկզբում թվաց նրան, որ այրվում է այն տունը, ուր գտնվում էր ինքը։ Նա այնքան շփոթվեց, որ չիմացավ հագնվի, թե մերկությամբ դուրս վազե։ Մի՞թե, ճշմարիտ, հրդեհ է, թե երազ։ Նա բաց արավ լուսամուտի փեղկերը, նայեց կրակի կողմ, ցնցվեց, արձանացած մի վայրկյան։ Կրակը հեռու չէր այն բնակարանից, ուր կենում էր Անտոնինա Իվանովնան՝ երեխաների հետ և Զարգարյանները։

Սարսափն անցավ ուղեղին, խելքը մթագնեց։ Սակայն զգում էր, որ այդպիսի դեպքերում սառնասրտությունն է առաջին անհրաժեշտ պայմանը։ Նա մի կերպ շտապով հագնվեց և վազեց դուրս։ Իսկ սուլոցները շարունակվում էին ավելի ու ավելի զորանալով, որպես մարդկային աղերսանքներ, հուսահատական, ահարկու։ Դա մի տեսակ դիվային համերգ էր, որքան զորավոր, նույնքան աններդաշնակ և իր աններդաշնակության մեջ զարհուրելի գիշերվա խավարում։

Գրասենյակում լամպարը դեռ վառ էր, բայց Դավիթ Զարգարյանը այնտեղ չէր։ Անտարակույս կրակն Ալիմյանների հանքերի վրա է։ Մշակներն արդեն զարթնել էին և շփոթված վազում էին դեպի կրակը ցիրուցան, որպես մրջյուններ, որոնց բնի վրա մի չար ձեռ ջուր է թափել։

— Մեզ մո՞տ է,— հարցրեց Միքայելը բարձրաձայն։

— Նոմեր հինգերորդն է այրվում,— պատասխանեցին խավարի միջից մի քանի քնահարբ ձայներ։

Հինգերորդ համար բուրգը, այն, որ գտնվում է Անտոնինա Իվանովնայի բնակարանից ընդամենը քսան քայլ հեռու։

Ընդարձակ բակը լցվել էր սև ուրվականներով։ Նրանք նկուղներից դուրս էին բերում բահեր, թիեր, դույլեր, երկաթե ձողեր, ջրմուղներ և այլ հրդեհաշեջ գործիքներ։

Մի պահ Միքայելն իրարու հակասող կարգադրություններ էր անում, տակավին անտեղյակ կրակի ուղղությանը։ Երբ հասավ հրդեհի վայրը, արդեն ահարկու վայնասուն էին տալիս բոլոր հանքերը՝ քսան քառակուսի վերստ տարածության վրա։ Թվում էր, որ այդ սոսկալի «ույվույները» գալիս էին մթին երկնքից, թվում էր, որ դա քաղցած գիշակերների մի արշավանք էր։ Այդպես էր ընդունված, երբ մի հանքից գալիս է հրդեհի ազդ, մյուս հանքերը պիտի հետևեն նրան՝ հանքային բնակչությանն զգուշացնելու համար։

Հրդեհն արդեն բավական ընդարձակվել էր։ Այրվում էր ամենաարդյունաբեր հորերից մեկի բուրգը։ Կրակը վիթխարի աշտարակի վրայի մասից սրընթաց բարձրանալով շտապում էր ընդգրկել ամբողջությունը։ Երկնքի հորիզոնի վրա ձգվել էր մթին ծխի մի լայն ժապավեն, որ քամու ուղղությամբ տարածվում էր հեռու ու հեռու։

Մշակները շրջապատել էին հսկա խարույկը և կազմել կենդանի օղակ զարհուրած դեմքերի, ապշած աչքերի։ Աշխատում էր միայն մի խումբ, որ ճիգն էր անում այրվող բուրգի տակից դուրս քաշել մեքենան, միակ բանը, որ հնարավոր էր ազատել կրակի լափից։

Միքայելի առաջին միտքն էր գտնել եղբոր զավակներին ու կնոջը։ Կար մի ուրիշ ավելի զորավոր միտք, բայց նա վայրկենաբար վճռեց, որ պարտավոր է ամենից առաջ արյան մերձավորներին օգնության հասնել, իսկ հետո… Առանց տատանվելու նա վազեց այն պատշգամբը, ուր այնքան հառաչանքներ էր արձակել կրծքից, նայելով դիմացի լուսամուտներին։ Կրակը դեռ չէր մերձեցել բնակարանին, բայց նրա հրեղեն լեզուներն արդեն ձգտում էին դեպի այն կողմ։ Մշակներն աշխատում էին բուրգի և բնակարանի միջև զարնվող նավթային լճակն ապահովել կրակից, եթե նա վառվեր, բոլոր շինությունները կորած էին։

— Տղե՛րք, հետևեցեք ինձ,— բոռաց Միքայելը, ճեղքելով մշակների շարքը և վազելով առաջ։

Շրջանից բաժանվեցին երեք հոգի — Չուպրովը, Ռասուլը և Կարապետը, որ տակավին չգիտեին, թե վտանգը որ կողմումն է վտանգավոր մարդկային կյանքի համար, որ նրանց համար առաջին տեղն էր բռնում։ Ամենից առաջ երևաց Չուպրովը, հրելով ընկերներին աջ ու ձախ իր հուժկու բազուկներով։ Ամբոխը, տեսնելով հսկային սանդուղքի վրա, ոգևորվեց։ Խիզախ աշխատավորի կերպարանքի, քայլվածքի ու կեցվածքի մեջ կար մի տեսակ ասպետական գեղեցկություն, արժանի Ֆիդիասի ստեղծագործությանը։ Քանի մի վայրկյան կարմիր շապիկը, որ, կարծես, բոցերից էր հյուսված, փայլփլեց բոսորագույն լուսո ներքո և չքացավ, որպես օդային երևույթ։

Ծուխն արդեն շրջապատել էր ամբողջ տունը։ Քանի մի րոպե ևս, ամեն մի օգնություն կլիներ ապարդյուն։ Եթե անգամ հուրը չներխուժեր շինության մեջ, այնտեղ գտնվող թշվառները պիտի խեղդվեին ծխից։ Սոսկալի է նավթային հրդեհը, բնավ, ոչ նման սովորական հրդեհներին։ Հանքերում ու գործարաններում կրակը տարածվում է հողմի արագությամբ, իր ճամփին լափելով ամեն ինչ, վասնզի այդտեղ չկա իր, որ չայրվի՝ ամենուրեք տարածված և ամենուրեք թափանցող նավթի ու գազի շնորհիվ։ Երբեմն մարդիկ հազիվ լսում են ահարկու ազդը սուլոցների, երբ արդեն նրանց կյանքը վտանգի մեջ է։ Դեռ լավ է, երբ կրակն սկսում է բուրգից կամ որևէ շինությունից, իսկ եթե սկսվել է նավթամբարից, կորուստն անխուսափելի է։ Ամբարների ազատ տարածության մեջ կուտակված գազը, ընդհարվելով մի չնչին կայծի, պայթում է հարյուրավոր թնդանոթների զորությամբ և բոցերի հեղեղը վայրկենաբար տարածում է ամենուրեք, որպես արգելաններից ազատված ծով։

Չուպրովը պատշգամբի վրա հետ մղեց Միքայելին ասելով.

— Այս ձեր տեղը չէ։

Նա շտապեց ներս։ Այլևս նա գիտեր, որ այնտեղ կան մարդկային արարածներ, որոնց պետք է փրկել։ Ովքեր են այդ մարդիկ, միևնույն է նրա համար, պետք է ազատել։ Արհամարհել ամեն վտանգ և ազատել — այս էր հեռավոր հյուսիսից եկած մուժիկի պարզ սկզբունքը։

Լճակը բռնկվեց բուրգից տարափող կայծերից։ Կրակն անմիջապես կլանեց նրան, չորս կողմ տարածելով ծխի սև ու թանձր ամպերը։

Չուպրովը լսեց ամբոխի աղաղակը և բնազդմամբ զգաց, որ վտանգը գալիս է բնակարանի ներսը։ Նա առաջին սենյակումն էր, ուր ոչ ոք չկար։ Երեսը խաչակնքելով, վազեց հաջորդ սենյակը…

Անտոնինա Իվանովնան առաջին անգամն էր տեսնում նավթային հրդեհ։ Կես գիշերին, զարթնելով շվիկների ձայներից, միանգամից չհասկացավ նրանց նշանակությունը։ Չէ՞ որ ամեն գիշեր տասներկու ժամին սուլում են, երբ բանվորների հերթափոխն է։ Նա այն ժամանակ սթափվեց, երբ լուսամուտներից ներս հոսացին կրակի ծիրանագույն շողերը։ Շտապով հագնվեց մի կերպ, վազեց խոհանոց, զարթեցրեց ծառային, հետո աղախնին և երբ վերադարձավ, արդեն վտանգի մեջ էր։ Նա չկամեցավ երեխաներին դուրս տանել մերկ, չըմբռնելով, որ նավթային հրդեհի ժամանակ ամեն ուշացած շարժում վտանգ է սպառնում։ Սկսեց հագցնել նրանց, չնայելով ծառայի և աղախնի թախանձներին՝ շտապել դուրս։ Ծառան փախավ՝ իր անձն ազատելու…

Չուպրովն առաջին ու երկրորդ սենյակների դռների մեջ ընդհարվեց Դավիթ Զարգարյանի հետ։ Նա մի ձեռով բռնել էր Վասյային, մյուսով գրկել Ալյոշային։ Ծուխն արդեն կուրացնում էր նրան, ոչինչ չէր տեսնում, քայլում էր առաջ մթության մեջ։ Մի վայրկյան ևս, և պիտի շփոթվեր ու ուղին կորցներ։ Չուպրովը մի ձեռով խլեց նրանից Ալյոշային, մյուսով փետուրի պես բարձրացրեց Վասյային։ Մանուկներն ապշել էին, չգիտեին ինչ է կատարվում։ Չէին լալիս սարսափի զորությունից կաշկանդված։

— Մամա՜,— գոռաց Վասյան, ամուր գրկելով Չուպրովի պարանոցը։

Դավիթը, շունչն ուղղելով, հետ գնաց։ Մեկը բռնեց նրա թևերից և հետ մղեց։ Ո՛վ էր, չգիտցավ։ Քանի մի վայրկյան անցած դռների մեջ երևաց Կարապետը, որ ուսերի վրա դուրս էր բերում Անտոնինա Իվանովնային։ Կարապետի հետևից երևաց Ռասուլը, տիկնոջ աղախնին շալակած։

Միքայելը պատշգամբից իջավ ցած այն ժամանակ, երբ համոզվեց, որ ներսում ոչ ոք չմնաց։

Այժմ դուրսը տիրում էր դժոխային խառնաշփոթություն։ Մշակներն ավելի գոռում ու աղաղակում էին, քան գործ կատարում։ Միմյանց հրամայելով, վազում էին հետ ու առաջ, վայր ընկնում, վեր կենում նավթի ու տիղմի մեջ թրջված ու ցեխոտված։ Եվ նրանց նավթաթաթախ ու մրոտ դեմքերը բոցերի լուսո ներքո փայլում էին հղկած բրոնզի գույնով։

Ուրախության մի աղաղակ բարձրացավ, երբ դրսում երևացին՝ Չուպրովը երկու երեխաներին իր կրծքին սեղմած, Ռասուլն՝ աղախնին շալակած և Կարապետն իր գլխից վեր Անտոնինա Իվանովնային բարձրացրած։ Երեք հսկաներ, օրվա անձնազոհ հերոսներ, որ փրկել էին «մեծ աղայի» ընտանիքը։ Այնինչ, չգիտեին, որ կա մի ուրիշ ընտանիք ավելի մեծ վտանգի մեջ…