Հայ-թուրքական արձանագրությունների վերապահումների մասին

Արա Պապյան

Ըստ երկու բանախոսների էլ երկկողմ միջազգային պայմանագրերում վերապահումներն անելն անհեթեթություն է:

Ազգ, 15 հունվարի, 2010թ.

Իսկապես, վերապահումներն առավել լայնորեն կիրառվում են բազմակողմ պայմանագրերի պարագայում, սակայն դրանք տեղ են գտել և գտնում են նաև երկկողմ փաստաթղթերում:^[1] Նման ընթացքը պայմանավորված է գործնական հարմարությամբ, սակայն ոչ երբեք՝ միջազգային օրենքի սահմանափակումներով: Ուրիշ բան, որ տրամաբանորեն ենթադրվում է. եթե կողմերն ընդամենը երկուսն են, ապա գործնականում արագ հնարավորություն կա մինչև տեքստի նախաստորագրումը, այսինքն՝ տեքստի վերջնական ընդունումը, հստակեցնել բոլոր տարըմբռնումները: Սակայն դա վերաբերում է օրինական և հմտորեն բանակցված փաստաթղթերին: Ինչպե՞ս վարվել այն պարագայում, երբ հասարակությունը մի օր արթնացել և իմացել է, որ իր արտգործնախարարությունը, շրջանցելով նախաստորագրման համար օրենքով նախատեսված համաձայնեցման ողջ ընթացակարգը, կեսկատար բանակցել է երկու թերարժեք և սխալաշատ փաստաթուղթ: Ինչպե՞ս վարվել, երբ որևէ պաշտոնյայի կամ պաշտոնյաների խմբի անփութության, տգիտության կամ դավաճանության հետևանքով պետության ձեռքում են հայտնվել երկու անընդունելի փաստաթղթեր: Արդյո՞ք պետությունը պարտավոր է իր շահերը մի կողմ դնել և անվերապահորեն ընդունել դրանք: Իհարկե՝ ոչ:

Այսօր մեր պետության ու ազգի անցյալին, ներկային ու ապագային վերաբերող գրեթե բոլոր կենսական հարցերը ի մի են բերված մի քանի էջանոց 2 խեղճուկրակ այնպիսի արձանագրությունների մեջ, որոնց միևնույն կետերի վերաբերյալ կողմերն ունեն ծայրահեղորեն տարբեր և իրարամերժ դիրքորոշումներ: Բավական է ծանոթանալ հայ-թուրքական չարաբաստիկ արձանագրությունների ստորագրումից մի քանի ժամ առաջ արված Սերժ Սարգսյանի ուղերձին և ստորագրումից մի քանի ժամ հետո արված Թուրքիայի վարչապետի հայտարարությանը, որ պարզ լինի ասածիս իրավացիությունը՝ կողմերի ըմբռնումների իրարամերժությունը: Այս պարագայում բնական է, որ յուրաքանչյուր կողմ, ըստ իր կարգի, պիտի իր վերապահումներն ու ըմբռնումներն ամրագրի համապատասխան վավերաթղթերի մեջ: Դա չանելը կլինի ոչ միայն անտրամաբանական, այլև՝ անօրինական:

Ուզում եմ հիշեցնել երկու հանգամանք:

1. ՀՀ սահմանադրությամբ հանրապետության նախագահին է վերապահված արտաքին քաղաքականության ընդհանուր ղեկավարումը: Հետևաբար, Ազգային ժողովը պարզապես իրավունք չունի անտեսելու Սերժ Սարգսյանի 2009թ. հոկտեմբերի 10-ի ուղերձի հիմնադրույթները:
2. ՀՀ Սահմանադրական դատարանի որոշումը չի եղել անվերապահ և բացարձակ, այլ խարսխված է որոշակի իրավական դիրքորոշման վրա և ամբողջական, հետևաբար գործադրելի է, միմիայն դրանով հանդերձ:

Հիմա համառոտակի անդրադառնանք երկկողմ փաստաթղթերում վերապահումների «անհեթեթությանը»: Վիեննայի Միջազգային պայմանագրերի օրենքի մասին միջազգայնագրի 19-րդ հոդվածը թույլ է տալիս վերապահումներ ձևակերպել պայմանագրի ստորագրման, վավերացման, ընդունման, հավանության արժանացման կամ պայմանագրին միանալու ժամանակ: Սույն միջազգայնագիրը տարբերակում կամ խտրականություն չի դնում երկկողմ նաև բազմակողմ պայմանագրերի միջև: Վերապահումների արգելքը գործում է ոչ թե ըստ պայմանագրերի տեսակի՝ երկկողմ կամ բազմակողմ, այլ ըստ բնույթի: Օրինակ, Ցեղասպանության կանխարգելման մասին միջազգայնագիրը չի կարող վերապահումներ ունենալ:^[2]

Եթե երկրի շահը պահանջել է, ապա շատ երկրների խորհրդարաններն անվարան իրենց վերապահումներն են արել երկկողմ պայմանագրերի նկատմամբ: Օրինակ, ԱՄՆ Սենատը վերջին 200 տարվա մեջ ավելի քան 100 երկկողմ փաստաթղթի նկատմամբ վերապահումներ է արել, այդ թվում առնվազն 13 անգամ 1975-85թթ. տասնամյակում^[3] և 28 անգամ 1975-95թթ. քսանամյակում:^[4]

Ընդ որում, հանդիպակաց կողմն ազատ է իր դիրքորոշման մեջ՝ ընդունել կամ մերժել, սակայն նա դա կարող է անել որպես մեկ ամբողջություն, այսինքն՝ պայմանագիրը վերապահումներով հանդերձ: Բերենք մի երկու օրինակ. ԱՄՆ Սենատը 1824թ. մայիսին, չնայած նախագահ Մոնրոյի (Monroe) զգուշացումներին, միայն որոշակի վերապահումներով հավանության արժանացրեց ԱՄՆ և Մեծ Բիրտանիայի միջև ստորագրված Աֆրիկյան ստրկավաճառությունը ճնշելու վերաբերյալ պայմանագիրը (The Treaty between United States and Great Britain for the Suppression of the African Slave Trade):^[5] ԱՄՆ նախագահը բացատրական նամակով այն ուղարկեց բրիտանացիներին, սակայն վերջիններս մերժեցին ընդունել պայմանագիրը:^[6] Ավելի քան մեկուկես դար հետո՝ 1985թ., ԱՄՆ Սենատը որոշակի վերապահումով հավանության արժանացրեց ԱՄՆ և Միացյալ Թագավորության միջև ստորագրված Արտահանձնման հավելյալ պայմանագիրը (UK-US Supplementary Extradition Treaty): ԱՄՆ կառավարությունը բրիտանական կողմին համապատասխան նոտայով տեղեկացրեց Սենատի վերապահումների մասին և հարցրեց. արդյո՞ք դրանք ընդունելի կլինեն Միացյալ Թագավորության համար: Դրական պատասխան ստանալուց հետո 1986թ. դեկտեմբերին փոխանակվեցին վավերաթղթերը:^[7]

Այստեղ անհրաժեշտ է ընդգծել, որ ամերիկյան իրավական համակարգը նման է հայաստանյանին, այսինքն՝ օրինապես ուժի մեջ մտած միջազգային պայմանագրերը ներքին օրենսդրության մաս են կազմում ուղղակիորեն և անմիջապես: Եթե ՀՀ Սահմանադրական դատարանն իր որոշումը խնդրո առարկա արձանագրությունների նկատմամբ տվել է որոշակի իրավական դիրքորոշմամբ և հստակ մեկնաբանություններով, այսինքն ասել է, որ արձանագրություններով ստաձնվող պարտավորությունները չեն հակասում ՀՀ սահմանադրությունը միայն որոշակի ընկալման և ըմբռնման պարագայում, ապա դա պիտի ամրագրվի վերապահումների մեջ: Հակառակ պարագայում վավերաթղթերի փոխանակման հետևանքով ամրագրած պարտավորություններն իրենք կլինեն հակասահմանադրական:

Վերապահումների հնարավորությունը նախատեսված է ոչ միայն միջազգային, այլև բազմաթիվ երկրների օրենքներով: ՀՀ Ազգային ժողովի կանոնակարգ-օրենքը (հոդված 95/5) պայմանագրի խորհրդարանական վավերացման ժամանակ նույնպես նախատեսում է վերապահության հնարավորություն: Սակայն, ի տարբերություն միջազգային իրավունքի, որը վերապահման հնարավորությունը տալիս է պետությանը (the State), ապա կանոնակարգ-օրենքը, չգիտես ինչու, այն վերապահում է միայն գործադրին՝ հանրապետության նախագահի ներկայացուցչին: ՀՀ Ազգային ժողովի կանոնակարգ-օրենքը (հոդված 95/5) արձանագրում է. «Միջազգային պայմանագիրը կարող է վավերացման ներկայացվել նաև հիմնական զեկուցողի կողմից սահմանված վերապահումներով»: Նույն կանոնակարգ-օրենքի նախորդ կետը (հոդված 95/4) հստակեցնում է. «Հիմնական զեկուցմամբ հանդես է գալիս հանրապետության նախագահի ներկայացուցիչը, իսկ հարակից զեկուցումներով՝ արտաքին հարաբերությունների մշտական հանձնաժողովի և Ազգային ժողովի նախագահի կողմից նշանակված այլ գլխադասային հանձնաժողովների ներկայացուցիչները»:

Այս ընթացակարգը մի փոքր բարդացնում է վերապահումների ներառումը պայմանագրի փաթեթի մեջ: Այսուհանդերձ, եթե խորհրդարանի մեծամասնությունը միասնաբար ձևակերպի վերապահումները (իսկ ՍԴ որոշումից հետո դա ուղղակի օրենքի պահանջ է և Ազգային ժողովը պարտավոր է դա անել), ապա առաջարկվող վերապահումները գործադիրը «կսահմանի որպես հիմնական զեկուցողի» վերապահումներ և նորից կներկայացնի խորհրդարանի վավերացմանը:

Այո՛, հնարավոր է, որ Թուրքիան չհամաձայնի մեր վերապահումների հետ: Հնարավոր է, որ Թուրքիան մեր վերապահումներն ընդունի որպես ողջ փաթեթը նորափոխելու առաջարկ (request for a modification): Հետո ի՞նչ: Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ մենք պիտի հրաժարվենք մեր շահերից, որպեսզի հաճելի լինենք թուրքերի քիմքին: Մի՞թե պարզ չէ, որ եթե նախագահի ուղերձի մեջ արտահայտված մտահոգությունները և ՍԴ-ի իրավական դիրքորոշումը պաշտոնապես չներառվեն համապատասխան վավերաթղթերի մեջ, ապա կնշանակի, որ և՛ նախագահը, և՛ ՍԴ-ը միևնույն թատերական ներկայացման մեջ պարզապես դերեր էին խաղում:

Ի վերջո, միջազգային փաստաթուղթ կնքելն ինքնանպատակ չէ: Փաստաթղթերը պետությունների շահերն ամրագրելու համար են և ոչ թե՝ պետությունները փաստաթղթերի մատաղացու գառները:

Հղումներ և ծանոթագրություն

1. The American Law Institute, Restatement of the Law (3d ed.), St. Paul, Minn., 1987, § 313(f), Reservations to bilateral agreements, p. 182.
2. Whiteman M.M. Digest of International Law, v. 14, Reservations, Department of State Publication. Washington, 1970, p. 144.
3. Aust A. Modern Treaty Law and Practice. Cambridge, 2000, p. 106.
4. Ավելի հանգամանալից տե՛ս. Whiteman, Ibid, p. 159-70.
5. Moore J.B. A Digest of International Law. Washington, 1906, v. II., p. 924.
6. Freming D.K. The Treaty Veto of the American Senate. NY, 1930, p. 54-5.
7. Aust A. Ibid, p. 106-7.

15 հունվարի, 2010թ.