Արցախի պատմություն: Հնադարից մինչև մեր օրերը/Արցախի բնաշխարհը/Կլիման և հողային ծածկույթը

Վահրամ Բալայան

ԿԼԻՄԱՆ ԵՎ ՀՈՂԱՅԻՆ ԾԱԾԿՈՒՅԹԸ

Արցախի կլիման պայմանավորված է նրա դիրքով և բարդ ռելիեֆով։ Կլիմայական պայմանները հիմնականում մեղմ ու չափավոր են։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը կազմում է 10°C: Ամենացուրտ ամիսը հունվարն է՝ միջին ջերմաստիճանը -1C°, ամենատաքը՝ հուլիս-օգոստոսը, միջին ջերմաստիճանը +21°C:

Արցախի դաշտային հատվածներում հաստատուն ձնածածկույթ առաջանում է ոչ ամեն տարի։ Գարունը կարճատև ու մեղմ է, ամառը՝ տևական, շոգ, չոր, արևոտ եղանակների գերակշռությամբ։ Աշունը մեղմ ու տևական է։ Գարնան և ամռան ամիսներին հատկապես հաճախակի են ուժեղ ամպրոպները։ Ամռան սկզբներին հաճախակի են կարկտահարությունն ու սելավները, մանավանդ դա նկատելի է լեռնային հատվածներում։ Մթնոլորտային տեղումների քանակը տարեկան տատանվում է 220-900 մմ-ի սահմաններում։ Երբեմն ցուրտ օրերին անձրևի փոխարեն մանրագնդիկ կարկուտ է տեղում, որին ժողովուրդը բանջարբսուկ է անվանում։ Գարնանը և մանավանդ աշնանը հարթություններում ու նրանց շարունակու­թյունը կազմող դաշտաբերանային հովիտներում պարզկա երեկո­ներին երբեմն հաջորդում են մառախլապատ գիշերները։ Արևի ջերմության ու քամու ազդեցության տակ մառախուղը հորձանք է տալիս դեպի լեռները, բայց ընդհանրապես չի հասնում մեծ բարձրու­թյունների ու ցրվում է իր ընթացքում և անհետանում։ Տարվա տար­բեր եղանակներին, տաք և սառը հոսանքների գոյության պայմաններում, երկրամասի տարածքում նկատելի է տարբեր ուժգնության քամիների առկայությունը։ Հաճախ գարնան ամիսներին մեղմ քամիների հոսանքին փոխարինում են ուժեղ քամիները, որոնց հետևանքով պոկվում են նույնիսկ տների տանիքներ կամ առանձին թիթեղներ:

Արցախի հողերի տեսակները պայմանավորված են երկրամասի գոտիականությամբ և ենթարկվում են ուղղահայաց գոտիականության օրինաչափությանը։ Չնայած լեռնային հողագոյացման տարաբնույթ պայմանները նպաստում են հողային ծածկույթի բարդ կառուցվածքի և տրոհվածության ուժեղ արտահայտվածությանը, այնուհանդերձ, լեռնաստորոտներից դեպի լեռնագագաթները հաջորդաբար փոխվում են լանդշաֆտային պայմանները և դրանց համապատասխան հողերի ծագումնաբանական տիպերը։

Ցածրադիր վայրերում հողերը կիսաանապատային, անապատատափաստանային, գորշ, բաց և մուգ շագանակագույն են։ Նախալեռնային և լեռնային վայրերում զգալի տարածություններ են գրավում լեռնային սևահողերը, իսկ անտառային վայրերում՝ մուգ դարչնագույն, պոդզոլային հողատեսակները։ Գետահովտային ցածրադիր մասերում բավական հզոր շերտերով զգալի տարածու­թյուն են կազմում այլուվիալ հողերը, որոնք բնութագրվում են բարձր բերքատվությամբ։ Լեռնային գոտիների արևկող լանջերի վրա հիմնական տիպերին միջանկյալ պատահում են սակավաջուր, կմախ­քային հողատեսակներ։