Դավիթ-բեկ/Երրորդ/ԼԵ

ԼԵ

Ֆաթալի խանը նույնպես վիրավորված էր։ Մելիք Ֆրանգյուլը կռվի դաշտից նրան համարյա ձեռքի վրա տարավ մինչև իր ամառանոցը։ Երբ վիրաբույժները հավաքվեցան, քննեցին վերքը և հայտնեցին, որ վտանգավոր չէ, այն ժամանակ միայն մելիք Ֆրանգյուլը հանգստացավ, և արտասուքը սրբելով, աստծուն փառք տալով, հեռացավ հիվանդի մահճի մոտից։

Երկու օր էր, որ նա իր տանը չէր եղել․ շտապում էր տուն գնալ, որ իր բարեկամների հետ տոնե իր այն օրվա անարգ հաղթությունը։ Նրա սև ջորին, երկու շաթրները, գզիր Համբարձումը, խանի ամառանոցի դռանը կանգնած, սպասում էին նրան։ Նա դուրս եկավ, նստեց ջորու վրա և դիմեց իր ամրոցը, որ շատ հեռու չէր։

Գիշերից բավական անցել էր։ Լուսինը երբեմն մտնում էր ամպերի կտորտանքի տակ և ավելի թանձրանում էր գիշերային խավարը, իսկ երբեմն դուրս էր գալիս և իր գունատ լույսը թափում էր լեռների, բլուրների մթին կատարների վրա։ Ձորերը մնում էին խավարի մեջ․ նրանց մեջ արևի լույսն անգամ չէ թափանցում։

Մելիք Ֆրանգյուլը բախտավոր, և իր ըղձալի նպատակին հասած մարդու անսահման բերկրությամբ, քշում էր իր ջորին։ Նրա առջևից և ետևից գնում էին երկու անբաժան շաթրները, իսկ կողքից գնում էր գզիր Համբարձումը։ Ճանապարհը դարիցած էր և սաստիկ քարքարոտ։ Ջորին որքան և սովոր էր լեռնային երկրի խոչընդոտներին, դարձյալ դժվարությամբ էր կարողանում ոտք փոխել։ Երբեմն իր երկար, կախ ընկած ականջները ցցում էր նա, և խրտչելով հետ-հետ էր քաշվում։ Ի՞նչեր էին երևում նրա աչքերին, հայտնի չէր։ Եթե նա Բաղաամի էշի նման մարդկային լեզվով խոսեր, գուցե մի բան կասեր։ Բայց գզիրը նրա խրտչելի պատճառը բացատրեց նրանով, որ ճանապարհի աջ և ձախ կողմերում բարձրացած ծառերի, թուփերի և մացառների միջից երբեմն երկչոտ նապաստակն էր վազում, երբեմն կիսաքուն թռչունն էր թռչում, վախեցնում էին հիմար անասունին։

— Այդպես է, — ասաց մելիքը, — իմ ականջներին էլ, կարծես թե, մի քանի անգամ խշխշոցի ձայներ դիպան այդ ծառերի միջից։

Թե այսպես, թե այնպես, ընթացքը բավական դանդաղ էր առաջ գնում, և այդ առիթ էր տալիս մելիքին խոսել իր գզիրի հետ։

Երբ մարդիկ սաստիկ ուրախ են և լավ տրամադրված, խոսակիցների մեջ խտրություն չեն դնում։ Մինչև անգամ ամենամեծ մարդիկը պատրաստ են, եթե իրանց հավասարը չգտնվի, ամենաստոր սպասավորների հետ մասլահաթներ անել։ Բայց գզիրը մելիքի մտերիմներից մեկն էր։ Խոսում էին այն օրվա կռվի մասին։ Մելիքը հարցրեց․

— Ես մինչև այժմ չեմ կարողանում հասկանալ, թե ի՞նչ եղավ Թորոսի դիակը․ որքան պտռել տվի, գտնել չկարողացա։ Ես նրա մարմինը պիտի կտոր-կտոր անել տայի։

— Հենց այդպես էլ եղած էր, մելիք, միամիտ կացեք, — պատասխանեց գզիրը դիվական հրճվանքով։ — Ես իմ աչքերով տեսա, ամբողջ մարմինը պատած էր վերքերով։ Այդ մարդը, ճշմարիտ ասած, երկաթի մարմին ունի․ այնքան վերքեր ստանալուց հետո, դարձյալ քաջությամբ կռվում էր։ Եթե գլխիցը գնդակով չզարկեին, գուցե չէր սպանվի։

— Բայց մարմինը, մարմինը ի՞նչ եղավ, — դարձյալ հարցրեց մելիքը։

— Երբ ընկավ, թիկնապահները իսկույն վեր առին, — պատասխանեց գզիրը։

— Ո՞ւր տարան։

— Այն խառնակության մեջ ո՞վ կարող էր գիտենալ, թե ուր տարան։

Մելիքը շատ տխրեց, որ նրան չհաջողվեցավ իր բարբարոսությունը գործ դնել թշնամու անշունչ դիակի վրա։

— Իսկ Ստեփաննոս Շահումյանը, տեսա՞ք, ի՜նչպես սատանայի նման աներևութացավ․․․ — ասաց մելիքը, ափսոսալով այդ մեծ կորուստի համար։

— Այո՜, սատանայի նման աներևութացավ․․․ — կրկնեց գզիրը ոչ սակավ ափսոսանքով։

Ջորին դարձյալ ընդհատեց նրանց խոսակցությունը։ Գիշերային ճանապարհորդության ժամանակ անասունները ավելի զգույշ են լինում, քան թե մարդիկ։ Այս անգամ ավելի սաստիկ կերպով խրտչելով, նա հետ-հետ քաշվեցավ և փոքր էր մնում մելիքին խփեր քարերի վրա։

— Ի՞նչ է պատահել այդ անասունի հետ, — հարցրեց մելիքը, նրա սանձը քաշելով։

— Ծառերի միջից շշնջյուն լսեցի, — ասաց շաթրներից մեկը։

Այդ միջոցին կտցահարը իր անտանելի անախորժ ձայնով դռդռաց, տերևները միմյանց զարկվեցան, իբր թե անտառների այդ անքուն հսկողը, մի ծառից թռչում էր մյուսի վրա։

— Տեսնում եք, կտցահարն է, — ասաց գզիրը և շարունակեց իր ընդհատված խոսքը․

— Դուք զբաղված էիք կռվի մեջ, չէիք նկատում, մելիք, Թորոսի ընկնելուց հետո, մինչև երեկոյան մութը պատելը, Ստեփաննոս Շահումյանը իր մարդիկներով պաշտպանվում էր։ Ես տեսա՝ պատերազմի ամենաջերմ ժամանակը, նրա ձին հրացանի գնդակից վերք ստացավ, ցած գլորվեցավ և իշխանին տակով արեց։ Այդ միջոցին մերոնք վրա հասան և գերեցին նրան։ Նրա երկու թիկնապահները՝ Ջումշուդը և Աղասին երկար կռվում էին, որ ազատեն իրանց իշխանին, բայց չկարողացան։

— Այդ բոլորը ես իմանում եմ, — ասաց մելիքը, — նրան հայոց մյուս գերիների հետ բերեցին մինչև խանի տունը, այնտեղ կալանավորեցին, բայց նրանից հետո ո՞ւր կորավ։

— Ո՞ւր պիտի կորչեր, շատ հասկանալի է, կամ ինքը հնար գտավ փախչելու, կամ ուրիշնրը փախցրին նրան։

— Վերջին կարծիքը ավելի հավանական է․․․ և ես մեկի վրա կասկած ունեմ․․․ անպատճառ նրա գործն է․․․ նա կաշառած կլինի պահապաններին և փախցրած․․․ թյուրք պահապանը մի սև փողի համար հոգի կտա․․ Իսկ ամրոցի մեջ բոլորը զբաղված են խանի վերքով․․․ այդ խառնակության մեջ, եթե գերիների կեսն էլ փախցնելու լինեն, ոչ ոք չի նկատի^[1]։ Թող, աստված տա, խանը առողջանա, այն ժամանակ ես անպատճառ պատժել կտամ այն անզգամին, որ մի այսպիսի պատվական որսը մեր ձեռքից դուսր հանեց․․․

Մելիքի կասկածը, իշխանին փախցնելու վերաբերությամբ, տիկին Սյուրիի և ներքինապետ Ահմեդի մասին էր, որոնց գաղտնի հարաբերությունները իշխանի հետ նրան վաղուց արդեն հայտնի էին։

Մելիքը և իր ուղեկիցները բավական հեռացել էին խանի ամառանոցից և մոտեցել էին Արծվանիկ ավանին։ Նա դեռ մտածում էր «պատվական որսի» վրա, որից զրկվելը, իրավ որ, նրա վրեժխնդիր, չարությունից անհագ սրտի համար մեծ կորուստ էր։ Այդ միջոցին նրա ուշադրությունը գրավեց մի երկայն, սպիտակ ստվեր, որ հեռվից ուրվականի նման հանկարծ աչքի ընկավ և կրկին անհայտացավ խավարի մեջ։

Ջորին դարձյալ ցցեց իր ականջները, և սարսափելով դեպի այն կողմը նայեց։ Բայց մելիքը այդ երևույթը վերաբերեց իր փոքր-ինչ գրգռված երևակայությանը և կրկին սկսեց խոսել «պատվական որսի» վրա։

— Այս անգամ ազատվեցավ նա․․․ եթե մի անգամ էլ իմ ձեռքը ընկնելու լինի, ես գիտեմ, թե ինչ կանեմ․․․

— Ահա ես․․․

Լսելի եղավ մի ձայն, և մի մարդ թուփերի միջից կայծակի նման դուրս պրծնելով, արձանացավ մելիքի առջև։ Այդ ձայնի հետ ճայթեց մի ատրճանակ և գնդակը ուղիղ անցավ դավաճանի կուրծքի մեջ։ Նա մի կողմ թեքվեցավ և գլուխը քարշ ընկավ սև ջորու կողքից, որովհետև ոտները ասպանդակներից իսկույն չդուրս եկան։ Ջորին այժմ ավելի ազդու պատճառ ուներ խրտչելու, սկսեց վազ տալ և իր մեջքից քարշ ընկած տիրոջ գլուխը զարկել քարերին․․․

Մելիքի երկու անբաժան շաթրիները ենթարկվեցան նրա վիճակին․ երկու ուրիշ տղամարդիկ, նույն թուփերի միջից դուրս գալով, սրերի հարվածների տակ նրանց ցած գլորեցին։ Իսկ գզիրին բռնեցին։

— Սպասեցեք, դրան դեռ թողեցեք, — հրամայեց առաջինը, և մոտենալով զգիրին՝ հարցրեց․

— Ճանաչո՞ւմ ես ինձ։

— Ճանաչում եմ․ դուք Գենվազի իշխան Ստեփաննոս Շահումյանն եք, — պատասխանեց նա լրբաբար։ — Հենց այս րոպեիս մելիքի հետ ձեզ վրա էինք խոսում․․․

— Դո՞ւ էիր, որ խաչն ու Ավետարանը բերեցիր մեր բանակը մեզ խաբելու համար։

— Այո՜, ես էի․ և դուք այնքան միամիտ գտնվեցաք, որ խաբեցաք։

— Այժմ ինչո՞վ վարձատրեմ քո այդ ծառայությունը։

— Այդ սրով։

Նա ձեռքը մեկնեց դեպի իշխանի սուրը։ — Ոչ, անպիտան, ես իմ սուրը չեմ պղծի քո արյունով։

Նա դարձավ դեպի իր երկու թիկնապահները՝ Ջումշուդին և Աղասիին, հրամայեց նրանց․

— Դրան պառկեցրեք և գլուխը ջախջախեցեք քարով։

Ջումշուդը պառկեցրեց նրան, գլուխը դրեց մի տափակ քարի վրա, իսկ Աղասին մի ահագին քար բարձրացնելով ասաց․

— Այդ սատանայական գլուխը, որ այնքան միջոցներ է հնարել մելիքի չարագործությունների համար, արժանի է այդ վարձատրությանը։

— Նա արդեն վարձատրված է․․․ — պատասխանեց լիրբը տակից․ — այսօր մի քանի հազար հայոց կտրած գլուխների արժեք ունեցավ․․․

— Անզգա՜մ․․․ — գոչեց Աղասին և իր բոլոր ուժով ցած թողեց քարը։

Անզգամի գլուխը տափակ գաթայի ձև ստացավ։

Այնտեղ, ուր կատարվեցավ այդ փոքրիկ դրաման, գտնվում էր մի խրամատ, որ առաջացել էր հեղեղներից։ Դիակները ձգեցին այդ խրամատի մեջ։ Իսկ ջորին, Աբիսողոմի ջորու նման, վազ տալով, մտել էր ծառերի մեջ, և այնտեղ փշոտ թուփերի հետ փաթաթվելով կանգնել էր։ Զանազանությունը նրա մեջն էր միայն, որ Աբիսողոմի երկայն մազերը փաթաթվել էին ծառերի ճյուղերին, իսկ մելիքի հագուստի երկայն փեշերը, այն հագուստի, որ մի ժամանակ նա ստացել էր խանից որպես խալաթ։ Նրա դիակը նույնպես ձգեցին խրամատի մեջ, իսկ ջորուն բաց թողեցին։ Նա ուղիղ դիմեց դեպի տիրոջ ամրոցը նրա բոթը տանելու համար։ Ամրոցը շատ հեռու չէր այդ տեղից։

Իշխան Շահումյանը, իրավ որ, կռվի դաշտում գերի բռնվեցավ և բազմաթիվ հայ գերիների հետ բերվեցավ խանի ամրոցը։ Ջումշուդը և Աղասին մինչև այնտեղ հասցնելը հետևում էին նրան, որ ճանապարհին մի կերպով ազատեն, բայց հնար չեղավ։ Նրանք դարձյալ չհեռացան ամրոցից, ուր կալանավորված էր իրանց տերը, և գիշերային մթության մեջ անհանգիստ կերպով դեգերում էին նրա մերձակայքում։

Բայց ամրոցի մեջ բոլորի հոգսերը դարձրած էին դեպի վիրավորված խանը, մանավանդ երբ իմացվեցավ նրա եղբոր՝ Աղասի խանի կռվի մեջ սպանվիլը, ամբողջ ամրոցը սուգի մեջ ընկավ։ Այդ էր պատճառը, որ գերիների վրա շատ ուշադրություն չէին դարձնում․ նրանց անասունների նման լցրել էին ախոռատան բակում, թոկերով կապկպել էին և դռների մոտ պահապաններ էին դրել։

Դերվիշին հայտնի էին նույն օրվա կռվի բոլոր հետևանքները, նրան հայտնի էր և իշխանի գերություն։ Գիշերով վերադառնալով կռվի դաշտից, նա առանց ժամանակ կորցնելու, վիրավորված խանին իր ցավակցությունը հայտնելու պատրվակով, մտավ նրա ամրոցը։ Խանին նա տեսնել չկարողացավ և տեսնել շատ ցանկություն ևս չուներ։ Այնտեղ գտավ ներքինապետ Ահմեդին և հաղորդեց նրան իշխանի հետ պատահած դժբախտությունը։

Ներքինապետը այս գիշեր հարյուրավոր աչքեր էր ստացել և Արգոսի նման ամեն բանի վրա հսկում էր։ Նա իսկույն շտապեց գերիների մոտ, իբր թե նրանց համբարելու համար է գնում, որ պահապանները գեղծումներ գործ չդնեն։ «Խանը այսպես վիրավորված, ընկած է, ամեն բան մնացել է անգլուխ, ասում էր նա, պետք է զգույշ լինել, որ անկարգություններ չպատահեն․․․»։

Պատերազմի խռովության պատճառով իշխանը մնացել էր առանց ճանաչվելու․ նրան խառնել էին հասարակ գերիների հետ։ Երբ ներքինապետը, բոլորին աչքից անցկացնելով, հասավ նրան, դարձավ դեպի պահապաններից մեկը և ծիծաղելով ասաց․

— Դրան ինչո՞ւ եք բերել այստեղ։

— Դա էլ հայ է, — պատասխանեց պահապանը։

— Դու կարծում ես ամեն հայ մեր թշնամին է։

— Ապա ի՞նչ է։

— Հիմա՜ր, դա Սևաքարի գյուղացիներից է, ես ճանաչում եմ, մելիք Ֆրանգյուլի խումբիցն է, որ այսօր օգնում էին մեզ, որ մերոնցից ավելի լավ էին կռվում Թորոսի զորքերի հետ։

— Ես այդ չէի իմանում։

— Դու չէի՞ր իմանում, որ մելիք Ֆրանգյուլի ամբողջ խումբը բաղկացած էր հայերից, բայց մեր բարեկամ հայերից։

— Այդ ես իմանում էի։

— Էլ ի՞նչ ես գլխիդ զոռ տալիս։

Ներքինապետը հրամայեց իսկույն արձակել «սևաքարեցի գյուղացուն»։ Նրա հրամանը անմիջապես կատարվեցավ։ Ներքինապետը մահմեդական ամրոցում այն անձնավորություններից մեկն է, որի խոսքը դողությամբ են լսում։

Ազատվելով իր կապանքներից, իշխանը ներքինապետից տեղեկացավ, որ մելիք Ֆրանգյուլը խանի մոտն է, տեղեկացավ և այն, որ գիշերը ամրոցում չէ մնալու, այլ գնալու է իր տունը։ Այդ տեղեկությունները բավական էին նրան իսկույն կազմելու իր ձեռնարկության ծրագիրը։ Նա մտածեց օգուտ քաղել հանգամանքներից և նույն գիշերվա մեջ պատժել, անպատճառ պատժել այն դավաճանին, որ այդքան թշվառությունների պատճառ դարձավ։

Նրա երկու մտերիմները, Ջումշուդը և Աղասին, ինչպես վերևում ասեցինք, խանի ամրոցի մերձակայքում դեգերում էին։ Ներքինապետին հայտնի էր նրանց ինչ տեղում թաքնված լինելը։

— Այդ ծառերի մեջ, — ասաց նա իշխանին, — կգտնենք ձեր թիկնապահներին։

— Շնորհակալ եմ, Ահմեդ, — պատասխանեց իշխանը, երախտագիտաբար բռնելով ներքինապետի ձեռքը։ — Ես չեմ ցանկանում երկար խոսքերով արտահայտել ձեզ իմ սրտի զգացմունքը։ Դուք կատարեցիք և կատարում եք այն, ինչ որ ամեն մի հայի պարտքն է իր հայրենիքի փրկության գործի համար անելու։ Դա ազնիվ է և ամենայն համակրության արժանի։ Դուք ազատեցիք իմ կյանքը, որ մեր հայրենիքին է պատկանում․ հիմա գնացեք, աշխատեցեք ազատելու «մի ուրիշ կյանք», որ միայն ինձ է պատկանում․․․

— Ես այդ մասին ամեն ինչ կարգադրել եմ․․․ — պատասխանեց ներքինապետը։

— Շատ շնորհակալ եմ, — ասաց իշխանը։ — Ո՞րտեղ կտեսնվենք։

— «Կարմիր վանքի» ավերակների մեջ․․․

Նրանք բաժանվեցան։ Ներքինապետը սկսեց դիմել դեպի խանի ամրոցը, իսկ իշխանը գնաց դեպի այն կողմը, որ ցույց տվեց ներքինապետը, և որտեղ նա հույս ուներ գտնել Ջումշուդին և Աղասուն։

Գտնելով նրանց, իշխանը հարցրեց․

— Դուք միայնա՞կ եք այստեղ։

— Ոչ, մի խումբ ձիավորներ փոքր-ինչ հեռու, անտառում կանգնած են, — ուրախությամբ պատասխանեցին նրանք, երբ տեսան իրանց իշխանին։

— Ձիավորները թող մնան իրանց տեղում, դուք բավական եք ինձ, եկեք իմ ետևից։

Նրանք թաքնվեցան ծառերի մեջ, ճանապարհի այն կողմում, որտեղից պիտի անցկենար մելիք Ֆրանգյուլը իր տունը գնալու համար։ Եվ երբ դավաճանը հայտնվեցավ, բավական մոտից հետևում էին նրան, և մինչև անգամ լսում էին նրա խոսակցությունը իր գզիրի հետ։ Գիշերային խավարը մի կողմից, խիստ ծառերի մռայլը մյուս կողմից, անտեսանելի էին կացուցանում նրանց։ Միայն մելիքի զգույշ ջորին կարողացավ նկատել դարանամուտնրի ներկայությունը, բայց նրա նախազգուշությունների վրա ուշադրություն չդարձրին։

Երբ չարագործի դիակը ձգեցին խրամատի մեջ, հետո իշխանը Ջումշուդի և Աղասիի հետ դիմեցին դեպի «Կարմիր վանքի» ավերակները։ Այդ ժամանակ նրանց պատահեց դերվիշը և անհամբերությամբ հարցրեց․

— Վերջացրի՞ք․․․

— Վերջացրինք․․․ — պատասխանեց իշխանը։ — Իսկ դո՞ւք․․․

— Մենք էլ վերջացրինք․․․ — ասաց դերվիշը խորհրդավոր ձայնով, և սկսեց առաջնորդել նրանց դեպի «Կարմիր վանքի» ավերակները։

Այդ ավերակների մեջ կարող էր մի ամբողջ լեգեոն թաքնվել։ Վանքի կիսավեր տաճարը, միաբանների բազմաթիվ խուցերից շատերը դեռ ամբողջ էին։

Խուցերից մեկի մեջ նստած էր այդ վանքը քանդողի գեղեցիկ կինը՝ Սյուրին։ Մոր ծնկների վրա գլուխը դրած, քնել էր տիկնոջ աղջիկը՝ Ֆաթիման։ Վաղուց կրակ չտեսած բուխարու մեջ ծխում էին մի քանի կտոր փայտեր, և տարածում էին իրանց աղոտ լույսը տիկնոջ անհանգիստ դեմքի վրա։ Նրա առջև կանգնած էր ներքինապետը և քաջալերում էր նրան․

— Մի՜ վախիք, տիկին, հիմա կգա նա․․․ որտեղ որ է, շուտով կհայտնվի․․․ նա չի ուշանա․․․

— Գուցե մինչև նրա գալը․․․

Տիկինը չկարողացավ վերջացնել սոսկալի խոսքը։ Ներքինապետը հասկացավ նրան, և աշխատեց հանգստացնել․

— Ոչ ոք չէ նկատել ձեր ամրոցից դուրս գալը․ հիմա այնտեղ ամենքը խանի վերքի վրա են մտածում․ կանանոցը մնացել է բոլորովին անտեր․ ո՞վ պետք է հասկանա, որ կնիկներից մեկը պակասել է։ Եթե տասն էլ պակասելու լինի, այդ կհասկանան, գուցե մի քանի օրից հետո։ Իսկ մեզ բավական է այս գիշերը միայն․․․

Տիկինը չէր վախենում․ նա միայն զգուշանում էր։ Այն անսահման ուրախությունը, որ այժմ լցրել էր նրա սիրտը, չէր կարող տեղի տալ երկյուղի։ Նա զգուշանում էր, մի գուցե զրկվեր այդ ուրախությունից։

— Մենք վատ տեղ ընտրեցինք․․․ — ասաց նա։ — Այդ ավերակներից ավելի ապահով տեղ չկա, — պատասխանեց ներքինապետը։

— Նա իմանո՞ւմ է, որ ես այստեղ սպասում եմ նրան։

— Իմանում է․ ես նախապես հայտնել եմ բոլորը։

— Ծանո՞թ է ճանապարհների հետ։

— Դերվիշը կառաջնորդե նրան։

Դրսից լսելի եղան սուլելու ձայներ։

— Գալիս են․․․ — ասաց ներքինապետը և շտապով դուրս եկավ խուցից։

Այդ լուրը այնպիսի մի ուրախություն ազդեց տիկնոջը, որ նա ամբողջ մարմնով ցնցվեցավ։ Այդ ցնցումից զարթնեց Ֆաթիման, որ նրա ծնկների վրա պառկած էր։

— Ես մի լավ երազ տեսա, մայրիկ, — ասաց նա․ — կուզե՞ս, պատմեմ։

Մայրը ուշադրություն չդարձրեց նրա երազի վրա և ցնորվածի նման վազեց դեպի խուցի դուռը։ Այդ միջոցին մի երիտասարդ գրկեց նրան։

Դերվիշը, ներքինապետը, Ջումշուդն ու Աղասին մնացին խուցի դռանը, ներս չմտան, որ իրանց ներկայությամբ չխանգարեն երկու վաղեմի սիրահարների հոգեզմայլությանը։

— Այդ ո՞վ է, մայրիկ, — հարցրեց Ֆաթիման։

— Քո հայրը, զավակս, — պատասխանեց մայրը։

Իշխանը մի ձեռքով բռնեց տիկնոջ ձեռքից, մյուսով Ֆաթիմայի ձեռքից, և դուրս եկան խուցից։ Այդ միջոցին մոտեցավ դերվիշն ու ներքինապետը և օրհնեցին նրանց բախտավորությունը։ Նույն արեցին Ջումշուդն ու Աղասին։

Հեռանալով վանքի ավերակներից, նրանք դիմեցին դեպի անտառը, որի մեջ պահված էր իշխանի ձիավորների խումբը։

Այստեղ իշխանը բռնեց դերվիշի ձեռքը, և հրաժարական ողջույն տալով, ասաց․

— Շնորհակալ եմ ձեր բարեսրտության համար, դերվիշ, ես չեմ մոռանա ձեր առաքինությունները։

Ավելի սրտաշարժ էր տիկնոջ հրաժարականը․

— Ես հոր կողմից անբախտ եմ եղել, դերվիշ, — ասաց նա․ — իսկ դուք ամբողջ տասն տարի մխիթարել եք ինձ, և ինձ վրա հայրական խնամք եք ունեցել։ Թույլ տվեցեք ինձ համբուրել ձեր աջը, և այդ թող լինի իմ խորին երախտագիտության հատուցումը։ Դերվիշը մեկնեց նրան իր աջը, ասելով․

— Ձեր բախտավորությունը, տիկին, ինձ համար մեծ վարձատրություն է։ Ես այսուհետև ինձ միշտ երջանիկ կհամարեմ, որ կարողացա ձեզ համար մի բարիք գործել։

Ներքինապետը գրկվեցավ դերվիշի հետ և արտասուքը աչքերում ասաց նրան․

— Ցավում եմ, որ գուցե մյուս անգամ չի պիտի կարողանամ տեսնել ձեզ և չի պիտի լսեմ ձեր իմաստուն խոսքերը։ Ես կցանկանայի ձեր ճգնարանին ավելի մոտ լինել։ Բայց ձեզ հայտնի է, որ իմ կյանքը նվիրված է իմ սիրելի տիկնոջը։ Նա այժմ հեռանում է այստեղից, իսկ ես նրանից բաժանվել չեմ կարող։

— Գնացեք, տերը թող ձեզ հետ լինի, — ասաց դերվիշը․ — բայց ես կմնամ բռնակալի ամրոցի մոտ․․․ կապրեմ նրա քանդած ավերակների մեջ․․․ գուցե մի անգամ ևս դարձյալ հարկավոր կլինեմ գործին․․․

Նրանք մտան մթին անտառը, ուր սպասում էին ձիաները։ Դերվիշը իր վերջին օրհնությունը տալով, ճանապարհ դրեց նրանց։

Նա երկար կանգնած գիշերային խավարի մեջ, խորին բերկրությամբ նայում էր դեպի այն կողմը, ուր գնաց հարեմի գերությունից ազատված կինը սիրելի տղամարդի հետ։ Երբ ձիաների ոտնաձայնը բոլորովին լռեց, նա կրկին վերադարձավ դեպի «Կարմիր վանքի» ավերակները և մտավ իր ճգնարանը․․․

Բարգյուշատի Եղվարդ գյուղի եկեղեցու դռան հանդեպ կա մի փոքրիկ գերեզմանատուն։ Այդ գերեզմանատան համարյա թե եզրի վրա այժմ գտնվում է հոյակապ շիրիմ, որ որոշվում է մյուսներից իր մեծությամբ։ Տապանաքարի մեկ երեսի վրա քանդակված է մենամարտության հանդես։ Մի զինակիր, մեկ ձեռքով բաց սուրը բռնած, մյուսով իր տիրոջ ձիու սանձը, կանգնել է։ Փոքր-ինչ հեռու նրա տերը մենամարտում է մի հսկայի հետ։ Տապանաքարի մյուս երեսի վրա արհեստավորի ֆանտազիան ստեղծել է մի այլ խորհրդավոր պատկեր։ Մի աղվես, ամեհի առյուծի գլուխը իր բերանի մեջ առած, աշխատում է կլանել նրան։ — Խորամանկությունը ոչնչացնում է քաջությունը։

Տապանաքարի արձանագրությունը ժամանակից եղծված է։ Հարցրեք․ այդ ո՞ւմ գերեզմանն է։ Ձեզ կպատասխանեն․ — Դա Չավնդուրի իշխան Թորոսի գերեզմանն է, այն հերոսի, որ իր ամբողջ կյանքում կռվեց մեր հայրենիքի թշնամիների հետ, իսկ վերջը զոհ եղավ մելիք Ֆրանգյուլ դավաճանի խորամանկությանը։

Հետո ձեզ ցույց կտան «Նարգիզների դաշտը», ուր կատարվեցավ ողբալի պատերազմը։

Երրորդ գլխի վերջը

Տողատակեր

1. Եւ զոմանս ի նոցանէ (ի հայ գերելոց) կենդանի կալեալ, մեծաւ տանջանօք ի Բարգիւշատ ածին, ընդ որս էր եւ Ստեփանոս Շահումեան։ Եւ սուգ Էառ Դավիթ (բէկ) ի վերայ քաջին Ստեփաննոսի, եւ այնքան զօրացն ի զուր տարապարտուց կորուսելոյ։ Իսկ Ստեփաննոս իբրեւ ածեալ եղեւ ի Բարգիւշատ, հանդիպեցաւ անդ ի տան Խանին բարեսէր ոմն թուրք, որ գթացեալ ի նա փախոյց եւ իբրեւ ազդ եղեւ Դաւթի զերծումն նորին, մխիթարեցաւ ի սգոյն։

   Պատմ․ Դաւիթ-բէկի, եր․ 40-41։