Խոնարհ աղջիկ

ԽՈՆԱՐՀ ԱՂՋԻԿ

Գարնանային առավոտը խոստանում էր պայծառ և արևոտ օր: Կուշտ կերած մեր ձիերը արագ քայլերով բարձրանում էին քարոտ արահետով և ամեն քայլափոխին փնչում։ Քրտնքի կաթիլներից խոնավացել էր նրանց վիզը, մուգ-կապույտ գույն ստացել։

Արահետն օձապտույտ ոլորվում էր։ Ինչքան հեռանում էինք գյուղից, այնքան ավելի խտանում էր անտառը, ավելի հաստաբուն ծառերի էինք հանդիպում, որոնց ճյուղերն իրար էին խառնվել, կախվել կածանի վրա: Հաճախ էինք կռանում թամբից, գրկում ձիու վիզը, որպեսզի կախ ընկած ճյուղերը չքերծեին մեր դեմքը, փշերը չծակծկեին։

Լուռ էինք։ Ես մտրակի ծայրով զարկում էի ծառերի տերևներին, փրցնում տերևներ, կամ թափահարում ծառի կախ ընկած ճյուղերը, և գիշերվա ցողը տերևներից անձրևի պես թափվում էր ձիու վրա, ինձ վրա։

Ընկերս կամացուկ սուլում էր մի երգ, ձիու քայլերի համեմատ էլ օրորվում թամբի վրա։

— Այս կածանով տասներկու տարի առաջ առաջին անգամ իջա Ձորագյուղ,— ասաց ընկերս: Թվաց թե ինքն իրեն է խոսում։

Ետ դարձա, նայեցի նրան։ Ժպտում էր, կարծես միտն ընկավ մի հին դեպք, որին ականատես է եղել կածանը, անտառը։ Հարցրի, թե որ քամին է նրան շպրտել հեռու ձորերում ընկած այս գյուղը։ — Հենց այդ օրը բանտից նոր էի դուրս եկել։ Տասնյոթ-տասնութ տարեկան երիտասարդ էի։ Այնքան եռանդ ունեի աշխատելու, այնպես համարձակ էի։ Եթե այդ եռանդը մնացած լինե՜ր...

Արահետը վերջացավ և անտառի խորքում խառնվեց ավելի լայն ու փափուկ ճանապարհի։ Ձիերը կանգ առան, խոր շնչեցին, շարունակեցին քայլել։

— Գիտես, երբեմն մարդու հիշողության մեջ մի դեմք այնպես է մեխվում, որ տասնյակ տարիներ հետո էլ հիշում ես նույնքան պայծառ, ասես երեկ ես տեսել։ Մարդ կորցնում է անունը, տեղն ու տարին, թե երբ է տեսել այդ գլուխը, աչքերը, մոռանում է մանրամասնությունը, մնում է միայն գլուխը, աչքերը, կարծես մանուկ օրերի առաջին տպավորությունն է:

Նա խոսում էր այնպես, ասես մտքի առաջ պարզ տեսնում էր անցած տարիների մի դեմք, մի զույգ աչքեր:

—Հիմա էլ շատ պարզ հիշում եմ այն գիշերը, երբ Ձորագյուղ եկա։ Հարկավոր էր քաղաքից հեռանալ, միառժամանակ չերևալ: Եվ ես սիրով ընդունեցի բարեկամիս առաջարկը` հեռու մի գյուղում ուսուցիչ լինել։ Երկու միտք ինձ ոգևորում էր։ Նախ որ ոչ մի աչք ինձ չի հետևի, հետքերս չի փնտրի, և երկրորդ գյուղում աշխատել։

Երբ որ դպրոցների տեսուչն ինձ պատմեց Ձորագյուղի մասին, թե տեղն անառիկ է, օդը լավ, կողքին մթին անտառներ, ես իսկույն համաձայնվեցի։ Կարծեմ նույն օրն էլ ճանապարհ ընկա։

...Ձմռան սկզբին էր, նոր էր ձյուն եկել։ Գիշեր էր, երբ հասանք արահետի, բաժանվեցինք անտառի ճանապարհից։ Լուսնյակի տակ շափաղ էր տալիս ձյունը, ասես սպիտակ մարմար լիներ։ Ձորագյուղի ձիապանը արահետի գլխից մատը մեկնեց հեռուն, ցույց տվավ.

— Հրեն է՜, մեր գյուղը... Զյունի սպիտակության վերևից ես նշմարեցի փոքրիկ սև կետեր: Տներն էին, խոտի և աթարի դեզեր: Մի տան պատուհանից ճրագի աղոտ լույս էր երևում: Մի քիչ որ իջանք, լսելի եղավ շան կաղկանձոց:

— Էն մեր Բողարի ձայնն է,— ասաց ձիապանր: Զին էլ կարծես հասկացավ, որ գյուղը մոտ է, քայլերն ավելի արագացրեց:

Իսկ ես ուրիշ մտքեր ունեի: Ինձ թվում էր, թե շատ հեռու երկիր եմ գնում, որի մասին հեքիաթի պես պատմում էր աշխարագրության դաաատուն: Եվ տարօրինակ թվաց, որ և ոչ մի վագր կամ հովազ չերևաց անտառում:

Մանուկները հաճախ ցնորում են հեռավոր երկրների մասին, ուր կարմրամորթ մարդիկ են ապրում, ծառերի վրա գույնզգույն փետուրներով թռչուններ: Եվ երբ նրանք տնից մի քիչ հեռու են ընկնում, նրանց թվում է, թե շատ մոտ է ցնորքի այդ աշխարհը:

Ես էլ այդպես էի մտածում, թեկուզ արդեն պատանի էի: Երևի անտառն էր այդպես տրամադրում, ճյուղերին ձյունի հաստ շերտեր կամ քարաժայռերի տձև կերպարանքը: Առաջին անգամ Ձորագյուղ գալն իմ կյանքի լավ գիշերներից մեկը եղավ:

Ձիապանը հենց իրենց տունը տարավ ինձ: Ինչպես անուշ մրափեցի թոնրի մոտ, քուրսու վրա: Առավոտյան դեմ աչքս կիսաբաց արի, նայեցի երդիկին։ Ձմռան գիշերից մի քիչ դեռ կար: Նորից կոլոլվեցի վերմակում, ոտքերս կամացուկ կախեցի թոնրի տաք մոխրի վրա:

Ամաչեցի, երբ աչքերս բաց արի: Վաղուց զարթնել Էին մյուսները, սպասում էին ինձ, որ թոնիրը վառեն: Դուրս եկա, բակից տեսա գյուղը, գիշերվա ճանապարհը: Հավաբնի մոտ Բողարը մռռաց ինձ վրա: Նրա կաղկանձոցը ինչո՞ւ ինձ հիշեցրեց վագրին ու հովազին։

Այդ օրն էլ տեղավորեցին ինձ մի տան, որտեղ և պիտի ապրեի: Նահապետական վարքուբարքով մարդ էր Օհան ապերը։ Հիմա մեր գյուղերում շատ քիչ են նրա նման մարդիկ։ Ամեն առավոտ շարական էր կարդում։ Նստում էր բուխարու մոտ, չոր փայտը դարսում կողքին, մեկ-մեկ դնում կրակի վրա և պատմություններ անում շահի ժամանակից, անցած-գնացած օրերից, վաղուց մեռած մարդկանց կյանքից։

Տանը չորս հոգի էինք։ Ես, Օհան ապերը, նրա պառավ կինը և տաս տարեկան Աշոտը, որ առաջին ընկերս էր դպրոց գնալիս ու գալիս, քանի դեռ շները վարժ չէին ինձ, հաչում էին կտուրների վրա, ետի ոտքերով ձյուն մաղում ինձ վրա։

Դպրոցը գյուղի ծայրին էր, բլրակի վրա։ Հին գեեզմանատունը դպրոցի բակն էր։ Մի ընդարձակ սենյակ էր, փայտի հասարակ նստարանների երկու շարք, դիմացի պատից գրատախտակը։ Ուրիշ ոչ մի զարդ չկար անսվաղ պատերին։ Պատուհաններին ապակու տեղ յուղած թղթի կտորներ էին խմորով փակցրել։

Միակ ժամացույցն ինձ մոտ էր։ Մի օր էլ բլրակը բարձրանալիս ոտքս սայթաքեց, ընկա սառույցի վրա, գրպանիս մեջ ժամացույցը փշրվեց։ Եվ մինչև վերջն էլ մնացի առանց ժամացույցի։ Արև օրերին ստվերներով էինք ժամը որոշում, թխպած ժամանակ` երբ հոգնեինք...

Երկու շաբաթ հետո քառասունի չափ իմ աշակերտներին անունով էի կանչում, շատերի տունն էլ գիտեի, ոմանց ծնողներին էլ էի ճանաչում։ Ժիր երեխաներ էին, պսպղան աչքերով: Այնքա՜ն շուտ էին ըմբռնում, և այնպես արագ ընտելացանք իրար։

Օրապահի զանգի զնգոցին ես իջնում էի տան սանդուղքով, բլրակի գլխին չհասած արդեն տեսնում էի դրպրոցի առաջ խմբված երեխաներին։ Խմբով էլ ներս էինք մտնում:

Դասերից հետո համարյա միշտ տանն էի մնում։ Օհան ապերը գոմն էր գնում տավարին ապուռ տալու, Աշոտը մարագից քթոցով դարման էր կրում, պառավն օջախն էր վառում կամ ընթրիքի ձավարը լվանում։ Օհան ապոր չոր ցախերը դարսում էի բուխարիկում, պառկում կրակի առաջ և նայում, թե ինչպես են մոխրանում փայտի կտորները, ինչպես կրակի լեզվակները կայծերը թռցնում էին երդիկով։

Մութն ընկնելուց գալիս էին Աշոտն ու Օհան ապերը, երկուսն էլ տրեխները հանում և նստում կրակի մոտ։ Եվ մինչև պառավը ձավարի ճաշը եփեր, Օհան ապերը սկսում էր մի հին պատմություն, որի վերջը լսելու համար ես և Աշոտը երբեմն խանգարում էինք նրա քունը։

— Հա, ո՞րտեղ մնացի,— արթնանում էր և, մինչև մենք հիշեցնեինք, 10 գանգատվում էր.

— Պառավել եմ, քունս շուտ է տանում։— Եվ շարունակում էր կիսատ պատմությունը։

* * *

Ես ուշադիր լսում էի ընկերոջս, և թեպետ ծառերը դարձյալ ճյուղերը կախել էին ճանապարհի վրա, բայց այլևս մտրակով չէի պոկում նրանց տերևները։ Արևը բավական բարձրացել էր, ցողի կաթիլները գոլորշիացել էին ցողի կաթիլները։

— Ձորագյուղում մի որսորդ կա, վիզը ծուռ Անտոն են ասում։ Հիմա էլ մնում է, թեպետ բավական ծեր է։ Նրա աչքերը լավ չեն տեսնում, դրա համար 20 էլ որսի չի գնում։

Օհան ապերը շատ էր պատմում նրա մասին։ Անտոնը մի անգամ անտառում արջի հետ է կոխ կացել, արջը ջարդել է նրա հրացանը, կռացել է, որ գերանը վերցնի Անտոնին խփելու, բայց նա սպանել է արջին։ Օհան ամին պատմում էր, թե ինչպես է նա բնում աղվեսին բռնել։

— Իրեն որ տեսնես կզարմանաս։ Լղար, բոյը կարճ, վիզն էլ ծուռ։ Կասես, որ բամփես գլխին, տափին կփակչի,– ասում էր Օհան ապերը նրա մասին։

Ես մտքումս դրել էի նրա հետ որսի գնալ, թեկուզ կյանքիս կյանքումս որս արած չթվայի։ Պառավն էլ խոստացավ հարևանի կայծքարով հրացանը խնդրել։

Հենց հաջորդ կիրակի, առավոտ կանուխ, երբ դեռ երդիկներից նոր էր ծուխը բարձրանում, ես ու Անտոնը անտառի ճանապարհը բռնեցինք։ Այդ օրը ես չորս անգամ կրակեցի։ Կրակոցից ծառի ճղներից ձյուն թափվեց, բայց իմ վառոդը չխանձեց ոչ մի աղվեսի մորթի։

Անտոնը սիրտ էր տալիս, թե սկսնակի համար այդ էլ շատ է։ Բայց ես տեսնում էի, որ նրա ծաղկատար դեմքը խորամանկ ժպտում է։ Ինքը մի ծեր աղվես սպանեց, երկու մշահավ։ Ծեր աղվեսն այնքա՜ն չարչարեց 10 մեզ:

Անտոնը կրակեց, մուխի մեջ ես տեսա, թե ինչպես աղվեսը գլորվեց։ Վրա վազեցինք, աղվեսը ատամները կրճտացրեց պոչը ետևի ոտքերի մեջ կոխեց ու փախավ։

Ձյունի վրա հետքերն էին և արյան շերտեր։ Մի քանի տեղ ուժասպառ ընկել էր, արյունն ավելի շատ էր հոսել, մորթու մազերը թափվել էին ձյունի վրա։

Աղվեսին փնտրելիս Անտոնը մի մշահավ էլ սպանեց: Վազեցինք վերցնելու, մի քիչ հեռու, փոսի մեջ տեսանք և ծեր աղվեսին։ Կծկվել, կուչ էր եկել, դունչը մոտեցրել վերքին։ Կախ ընկած լեզուն արնոտ էր: Երևում 20 էր որ լիզել է վերքի արյունը։

Անտոնն աղվեսին ուսով գցեց, մշահավերն ինձ տվավ, և մենք վերադարձանք։ Գյուղին չհասած, անտառի բացուտում չոր ճյուղերի կոտրատելու ձայն լսեցի։ Ինձ թվաց, թե պախրան է եղջյուրներով ծառի ճյուղերը կոտրատում, դեն հրում, որ ձյունի տակ չոր տերևներ հանի։ Ետ նայեցի։

Մի տղա, ութ-տաս տարեկան, ցախ էր դարսում պարանին։ Մի քիչ հեռու կանգնել էր մի աղջիկ, պարանի պես բարակ ճյուղը ձեռքին։ Նրանք մեզ ավելի շուտ էին տեսել, կանգնել նայում էին։ Ահա այդ դեմքն է, որ մեխվել է հիշողությանս մեջ, թեկուզ այն օրից տասներկու տարի է անցել, և այն էլ ի՜նչ տարիներ...

Ընկերս մի պահ լռեց: Ես նրա դեմքին տեսա երանության նույն ժպիտը, ինչպես առաջին անգամ, երբ մենք դեռ արահետով էինք բարձրանում։ Ասես աչքի առաջ տեսնում էր աղջկան, չոր ցախը ձեռին, ձյունոտ անտառը։

— Տեսա ու կանգնեցի,— դանդաղ շարունակեց նա։— Եվ թեպետ Անտոնն ասաց, թե ում աղջիկն է, ցախի են եկել, բայց ես լավ չլսեցի նրան: Հիշում եմ, որ մի անգամ էլ ետ նայեցի, երբ բացուտն անցանք և իջանք գյուղի կալերի մոտ։ Չգիտեմ՝ աղջիկը ժպտաց թե չէ, բայց ինձ այդպես թվաց։ Գլուխը խոնարհեց, ջարդեց ձեռքի ցախը։

Ես մեր պատշգամբից տեսա նրան ցախը շալակին։ Մեր հետքերով իջավ գյուղի կողմը։ Մոխրագույն շորեր ուներ, գլխին՝ տանը գործած բրդե շալ։ Օհան ապերը հարցնում էր ինձ մշահավի մասին, Աշոտը նրանց փետուրներն էր պոկում, ես կցկտուր պատասխան էի տալիս և պատշգամբից աչքի տակով հետևում, թե որ տունը պիտի մտնի ցախով աղջիկը։

Որքան մեծ եղավ իմ ուրախությունը, երբ մյուս օրն իմացա, որ նրա փոքր քույրը սովորում է դպրոցում:

Հենց այդ օրից էլ գլխին կարմիր շոր կապած աղջիկը, որ իմ քառասուն աշակերտներից մեկն էր մինչ այդ, ջոկվեց բոլորից և իմ աչքում դարձավ այն կետը,որի վրա ներքին հաճույքով էր կանգ առնում իմ աչքը:

Նրա անունը չգիտեի։ Դասի ժամանակ ես հարցրի քրոջը, որ տան անդամների անունն ասի։ Եվ որովհետև երկու քույր էին, դժվար չէր իմանալ, որ անտառում տեսածիս անունը Խոնարհ էր։ Մյուս աշակերտներն էլ մատ բարձրացրին իրենց տան մասին պատմելու և շատ զարմացան, երբ գրատախտակի վրա գումարումի մի նոր վարժություն գրեցի։ Խոնարհ, Խոնարհ… Նայում էի գրատախտակի թվերին, աչքիս առաջ բրդե շալով աղջկա գլուխն էր, ոտները ձյունի մեջ, օձի պես սև պարանը ձյունի ճերմակության վրա:

Այդ դեմքը մերթ սուզվում էր անդունդ, որը սովորական էր դառնում, հիշում էի, որ անտառում մի ծեր աղվես ենք սպանել, երկու մշահավ: Մեկ էլ դեմքը մոտենում էր, երևում աչքիս առաջ, և ես ճգնում էի իմանալ՝ ժպտա՞ց աղջիկը, երբ ետ նայեցի, թե՞ աչքիս թվաց:

Վիզը ծուռ Անտոնի հետ մի անգամ էլ որսի գնացինք: Բացուտին երբ հասանք, ես դիտմամբ մոտեցա գերանին, որի մոտ կանգնել էր աղջիկը: Որսորդը կանչեց իմ ետևից, թե ճանապարհն աջ է ծռվում: Այն տեղում հետքեր չտեսա: Ձյունը ծածկել էր ոտքի տեղերը, մի չոր ցախ էր ընկած ծառի տակ: Կռացա, վերցրի:

Վերադարձին գյուղի ծուռումուռ փողոցներով եկա, որպեսզի նրանց տան առաջովն անցնեմ: Այդ թաղի շները սովոր չէին ինձ, հաչոցով վրա վազեցին: Բայց և այնպես կիսաբաց դռնից տեսա նրան բակում, մի քանի աթար գրկած: Ինձ տեսավ, դեմքն իսկույն մյուս կողմը դարձրեց, տուն մտավ: Ես շատ պարզ նկատեցի, թե ինչպես կարմրեց նրա դեմքը:

Այդ օրն այնքա՜ն ուրախ էի: Օհան ապերն էլ նկատեց և ծիծաղելով ասաց, թե վիզը ծուռ Անտոնի հետ երևի անտառում մի օյին ենք սարքել: Ընթրիքից առաջ բուխարու մոտ երբ ննջեց Օհան ապերը, ես արագ թերթեցի նրա շարականի գիրքը, բրդե թելն ուրիշ թերթի արանքում դրի, որ առավոտյան Օհան ապերը կարդա ու զարմանա, թե երբ կիսեց շարականի հաստ գիրքը, կարդա ու կասկածով նայի մեկ ինձ, մեկ Աշոտին:

Ձմեռվա ընթացքում Խոնարհին ես երկու անգամ տեսա: Մի ամիս հիվանդ էր, բարեկենդանի տոներից մի շաբաթ առաջ լավացավ: Շատ անգամ էի քրոջից հարցնում նրա մասին: Եվ ամեն անգամ տարբեր պատրվակով, այնպես՝ հեռվից հեռու, շատ անգամ իբր թե պատահաբար, ուրիշ խոսք մեջ բերելով։

Դժվար էր միշտ պատրվակ գտնել։ Հիշում եմ՝ երեք օր տեղեկություն չունեի, քաշվում էի հարցնել։ Հանկարծ գնար տանն ասեր... Չորրորդ օրը սովորականից շուտ եկա դպրոց, քույրը դեռ չէր եկել։

Կանգնել էր մուտքի դռան մոտ։ Աշակերտները վառարանի կողքին տաքանում էին։ Աչքս բլրակին էր։ Հանկարծ երևաց քույրը, տեսավ ինձ, կարծեց, թե հանդիմանում եմ դպրոց ուշանալու համար։ Քայլերն արագացրեց, ինձ որ հասավ, շնչակտուր ասաց.

— Խոնարհն արդեն վեր է կացել...

Հետո ես իմացա, որ նա դեռ չորս օր էլ պառկել է։ Աղջիկը սուտ է ասել, ինձ ուրախացնելու համար, կարծելով, որ ուշացել է, պիտի նախատեմ։

Բարեկենդանի մի օր տեսա Խոնարհին։ Մեր դիմացի կտրան աղջիկները խաղում էին, իրար ձյունով տալիս, երգեր ասում։ Շատերի ձեռքին խնձոր կար։ Նոր շորեր էին հագել՝ կարմիր, կապույտ, կանաչ։ Խոնարհն էլ նրանց մեջն էր։ Կարմիր չիթ էր հագին, երկար զոլերով։ Ձեռքերը պահել էր գոգնոցի տակ, կանգնել կտուրի ծայրին, նայում էր ավելի փոքրահասակ աղջիկների, որոնք կանչոցով, աղմուկով իրար հրմշտկում էին, վազվզում ։

Պատշգամբից ես նրան գունատ տեսա, մի քիչ նիհարած։ Նոր շորի մեջ նա ավելի բարձրահասակ թվաց, մեջքը բարակ, կապույտ գոգնոցի թելերը մեջքին հանգույց արած։ Պատահմամբ նայեց պատշգամբի կողմը, տեսավ ինձ, կտուրի ծայրից հեռացավ, խառնվեց աղջիկների խմբին։

Նորից տեսա Խոնարհի սպիտակ դեմքը, մանրիկ աչքերը։ Բարձրահասակ մի երեխա թվաց ինձ կարմիր շորերով աղջիկը, գլխին նույն բրդե շալը, ինչ որ առաջ: Տուն մտա չխանգարելու համար, որովհետև մյուս աղջիկներն էլ քչփչացին, փոքրահասակներից մի քանիսը, որոնք դպրոցում սովորում էին, գոգնոցով դեմքը ծածկեցին, պահվեցին մյուսների ետև։

Ի՜նչպես կուզենայի, որ պատը ճեղք ունենար, ճեղքից նայեի կտուրին: Օհան ապոր տան պատերը շատ ամուր էին, ներսից կրապատ...

* * *

Անտառն արդեն վերջացել, հալվել էր կանաչ մարգագետնի մեջ, որի վրա այս ու այն տեղ բուսած հատուկտոր թփերը ապացույց էին, թե ժամանակին մարգագետնի սևահողում կաղնին իր արմատներն էր խրել...

Մարգագետնի միջով թեթև սահանքով հոսում էր գետակը, որի ակունքները անտառի մթին ձորերի աղբյուրներն էին։ Դրա համար էլ գետակի երեսին կանաչ խոտի հետ լողում էր և հերվա կաղնու չոր տերև։

Ձիերը հոգնել էին։ Մարգագետնի կանաչը գրավում էր և՛ մեզ, և՛ նրանց։

— Իջնենք, ձիերը հանգստանան,— ասաց ընկերս։ Սանձի երկաթները ձիերը լեզվով դուրս հանեցին, ախորժով պոկեցին խոտի մի փունջ։ Գետակի ափին խստի վրա պառկեցինք։

— Օհան ապերը գրքեր շատ ուներ, հին գրքեր։ Մի կիրակի պատշգամբում նստած կարդում էի նրա հին գրքերից մեկը, սելջուկյան արշավանքների մասին։ Ձյունը դեռ չէր հալվել, բայց արևի ջերմությունն արդեն զգալ էր տալիս, որ գարունը հեռու չէ։ Այդպիսի օրերին կատուն էլ է հեռանում թոնրի տաք քարից և փռվում արևի տակ, աչքերը փակ մռռում։

Մեկը բարձրանում էր սանդուղքով։ Գլուխս վեր հանեցի, գիրքը ձեռքիս դողաց։ Կողքիս կանգնել էր Խոնարհը, մատներով խաղում էր գոգնոցի եզրի հետ: Երբեք նա ինձ այդքան մոտ չէր կանգնել։ Դրանից էր, որ գրքի տառերը շաղվեցին, տողերն իրար անցան։ Չգիտեի արև՞ն է այդպես քաղցր ջերմացնում, թե նրա ներկայությունը։

— Հայրս խնդրում է՝ մեր տուն գաս ճաշին։

Ինքս էլ չիմացա՝ ինչու կարդալս պատճառ բռնեցի, ասացի, որ չեմ գալու։ Խոնարհը ձեռքի արագ շարժումով գիրքս ծալեց ու ես դեռ ուշքի չեկած, բակից նորից ասաց հոր խնդիրը։

Չգնացի, բայց գիրքն էլ բաց չարի։ Անելիքս չգիտեի։ Փորձեցի տետրակներն ուղղել, տեսա, որ սխալ չեմ գտնում ամենից թույլ աշակերտի տետրակումն էլ: Ճաշին Օհան ապերը եկավ և մինչև իրիկուն համարյա միասին անցկացրինք։ Այդ օրը ես նրա հետ գոմն էլ գնացի, օգնեցի կովերին խոտ ու դարման տալու։

Չգիտեմ՝ Ձորագյուղում գարունն ամե՞ն տարի է այնքան սիրուն, ինչպես այն տարին։ Քարերն էլ էին շնչում գարնան բույրը։ Անտառի հազարավոր լորենիներն այնքան դուրեկան էին հոտում։ Գլխապտույտ էի զգում. երբ դասերից հետո պառկում էի անտառում, լորենիների տակ:

Ձորակներում հիմա էլ կան այգիներ։ Խնձորենու բողբոջներն ուռել, հասել էին։ Հարկավոր էր մի շաբաթ էլ տաք եղանակ, որպեսզի բողբոջների բաց կարմիր թերթերը բացվեին, ձորակները բուրային: Հեռվից ծաղկած ծառերի սպիտակ ճյուղերը ձյունով ծածկված էին երևում ասես գարունը ձյուն էր թափել ծառերի վրա, գունավոր և հոտավետ փաթիլներով ձյուն։

Գյուղի փողոցներից գարնան արևը աղբաջուրն էր գոլորշիացնում, կովերը ջրի գնալիս շլանում էին արևի լույսից, արջառները մնչում էին, հոտոտում, դեսուդեն վազում, ոտքերով թաց գետինը փորում, իրար պոզահարում: Եվ ի՜նչ դժկամությամբ էին ներս մտնում գոմի ցածլիկ դռնակներից։

Գարնան արև օրերը հիշեցնում էին ինձ, որ շուտով մայիսն է։ Դպրոցն արձակելուց հետո եկած արահետով պիտի վերադառնամ և էլ երբեք, երբեք չպիտի գամ Ձորագյուղ։

Փոշմանել էի նրանց տուն չգնալուս համար։ Մի օր էլ փողոցում մորը տեսա, խոտի երկու խուրձ շալակին։ Հանդիմանեց, որ հրավերը չեմ ընդունել։ Եթե մեկ էլ կանչեր, թեկուզ մի ակնարկ աներ, ես պիտի հետևեի նրան։

Այն ժամանակ սովորություն կար տարեվերջին դպրոցում հանդես կազմակերպելու։ Եսէլ էի պատրաստվել, աշակերտները երգ ու ոտանավոր էին սովորել։ Մեծահասակ աշակերտները տախտակներ բերին, տներից գորգ ու կարպետ հավաքեցին, բեմը սարքեցին։ Պատվիրել էի, որ շատ մարդու ասեն, գյուղը տեղով մի գա, թեկուզ սենյակը հարյուր մարդուց ավել չէր տեղավորի։ Ամեն անգամ պատվիրելիս աչքս նրա քրոջն էի դարձնում, մեկ էլ կրկնում։

Կիրակին եկավ։ Անչափ տոնական էր իմ հոգին։ Գուցե և ոչ մի տեղ այդ օրն այնպես զվարթ չանցավ, ինչպես Ձորագյուղում ։ Բաց պատուհաններով գարունը այգիներից մաշկահոտ էր բերում, դպրոցի կտուրի տակ սարյակները բնից բուն էին թռնում, ճռվողում։ Նրանք էլ էին զուգվել, և այնպե՜ս էին փայլում սարյակների սև փետուրները։

Բազմության մեջ ես միայն մի գլուխ էի տեսնում, այս անգամ առանց շալի, մազերը միջից ճեղքած, խնամքով սանրած։ Եվ ի՜նչ բարակ էին նրա շրթունքները, բերանը որքան փոքր։

Ընդմիջումից հետո հանդեսի երկրորդ մասը պիտի սկսվեր մի բանաստեղծությամբ, որ արտասանելու էր նրա քույրը։ Կարպետը շարժվեց, բեմի ետևում երևաց Խոնարհը, իր գլխի սանրով կոկեց քրոջ մազերը։

Մանկան զիլ ձայնով և համարձակ ինչ-որ բաներ էր ասում փոքրիկ աղջիկը բեմից, ձեռքերն օդում ճոճում։ Բազմությունը լուռ լսում էր։ Ես չէի լսում։ Կողքիս Խոնարհն էր։ Նրա աչքերում ուրախության ժպիտ կար, ժպտից սև աչքերը փայլում էին սարյակի փետուրների պես։ Այդ աչքերը, երկու ձիթապտուղ...

Ձեռքը բռնեցի։

— Խոնարհ...— ձայնս դողաց։

— Թող,— ասաց ու ձեռքը քաշեց ծափ տալու համար քրոջը, որի դեմքը անսովոր հաճույքից կարմրին էր տալիս։ Ծափահարում էին և դահլիճում, ավելի ճիշտ, զանազան ձայներով, ձեռնափայտի շարժումով իրենց գոհունակությունը հայտնում։

Քիչ հետո հանդեսը վերջացավ, ցրվեցինք։ Ինձ թվաց, թե հանդեսը շատ տխուր վախճան ունեցավ, գարնան օրն էլ պղտորվեց։ Ականջիս տակ նրա խոսքն էր՝ թո՛ղ։ Ձեռքիս էի նայում, ուզում էի ստուգել՝ բռնե՞լ եմ արդյոք նրա ձեռքը։ Ինչո՞ւ այդքան կարճ էին նրա մատները։

Հանդեսից հետո Խոնարհին մի քանի անգամ էլ տեսա։ Պատահմամբ իմացա նրանց այգու ճանապարհը։ Դասերից հետո ձորակ էի գնում, պառկում Օհան ապոր այգու կապույտ քարին, որից վերև, այգու ցանկապատի կողքով նեղլիկ ճանապարհով նա պիտի այգուց վերադառնար։ Ոչ մի խոսք չասացի նրան, թեկուզ մի քանի անգամ տեսա ցանկապատի ետև։ Հայրն առաջից էր գնում, այգու չոր ցախի մի կապ մեջքին, ինքը ետևից, ջրամանն ու հացի շորը թևի տակ: Հետս գիրք էի առնում, բայց և ոչ մի երես չէի կարդում, որովհետև ամեն մի ոտնաձայնի վեր էի թռնում, նայում ճանապարհին։

Մի անգամ միայն նայեց ինձ, ժպտաց: Ինձ թվաց, թե հացի շորը նա դիտմամբ վեր գցեց, որ կռանա, մի քիչ էլ ավել մնա։ Գուցե այդպես չէր, գուցե իրոք շորը սահեց, ընկավ:

Հիմա էլ պարզ տեսնում եմ նրա դեմքը՝ ցանկապատի փշերի արանքից։ Նույն աչքերն էին, ինչ որ բարեկենդանի օրը, կտուրի վրա։ Մանկան արտահայտություն կար նրա աչքերում, թեկուզ տասնհինգ տարեկան էր, և ամուր կոճկած զգեստի տակ երևում էր հասուն կուրծքը։ Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ այսքան պարզ ևս հիշում եմ նրա բարակ շրթունքները, բաց կարմիր, որպես նռան կլեպ։

Ընկերս մի պահ լռեց։ Ձեռքով տրորեց ճակատն ու աչքերը, ասես ուզում էր հեռացնի այն դեմքը, որ վաղուց անցած տարիներից այդպես պայծառ ժպտում էր։

Գարնան ջինջ երկնքի վրայով ամպի սպիտակ մի քուլա սահում էր նազանքով, ասես արար աշխարհին իր ճերմակ կողերն էր ցույց տալիս և հպարտանում, որ ինքը լողանում է արևի շողերի մեջ անհաս բարձունքում։

— Եկավ և վերջին օրը։ Դպրոցն արդեն արձակել էի, բաժանել հին տետրակները։ Վերադառնալու պատրաստություն էի տեսնում։ Օհան ապերն առավոտներն էլ շարական չէր կարդում, լուսաբացին այգին էր գնում, վարուցանքսի հոգս էր քաշում։

Բաժանվելը դժվար եղավ։ Տանն ընտելացել էին ինձ, ես դառել էի մտերիմ մարդ և՛ Օհան ապոր, և՛ Աշոտի, և՛ պառավ նանու համար։ Բակում ձիապանը իրերս էր բարձում ձիուն, նանին պայուսակի մեջ գաթա էր դարսում, սնդուկում պահած խնձոր ու տանձ։

Խոնարհին վաղուց չէի տեսել։ Ինձ թվում էր, թե ես նրան էլ չեմ տեսնելու։ Եվ մի անգամ էլ տեսնելու պահանջը ստիպեց ինձ արագ-արագ անցնել գյուղի փողոցներով, մի վայրկյան կանգնել նրանց դռան առաջ, բաց դռնով բակին նայել, գերանից կախած գզգզված մորթուն։

Խոնարհին բակում չտեսա։ Եթե մեկը խոսեցներ ինձ, գուցե լաց լինեի։ Փողոցում մարդ չկար, բոլորն աշխատանքի էին։ Արտերում քաղհանն էր սկսվել, հորովելի ձայն էր լսվում այս ու այն սարալանջից։ Մի տեղ աշունքվա մուգ-կանաչ արտերն էին, մի տեղ գարնան սև ցելը։

Օհան ապերը մի քանի խրատներ ասաց: Նրա բարի աչքերում արցունքներ տեսա, երբ կռացավ ու ճակատս համբուրեց։ Նանին ձիապանին պատվիրում էր ինձ լավ տանել, զգուշ մնալ, որ պայուսակը չընկնի, միևնույն ժամանակ գոգնոցով սրբում էր աչքերից ծլլացող արցունքը։

Անցանք փոքրիկ ձորակը, աղբյուրից առաջ ուռենու հաստ նովը, ուր ձմեռը կովերը ջուր էին խմում։ Ահա և Օհան ապոր այգու դռնակը։ Արագ բարձրացա ձորակով, դռնակը ճռնչաց, մոտեցա այգու կապույտ քարին: Ցանկապատի ետև մարդ չկար, այգում անդորր կար. ծաղկաթափ էին ծառերը, բողբոջների տեղ նշմարվում էին կանաչ մանրիկ պտուղներ։

Դպրոցի մոտ խմբվել էին երեխաները: Տեսան ինձ, իջան բլրակով; Ի՜նչ սրտանց և որպիսի միամիտ պարզությամբ նրանք մոտեցան, բարի ճանապարհ ասացին: Մի քանի հոգի ծաղիկներ էին քաղել. հենց որ մեկը ինձ մեկնեց ծաղիկը, մյուսներն էլ հետևեցին նրա օրինակին: Գիրկս ծաղկեփնջեր էր՝ զանազան ճաշակով կապած, իրար դարսած։

Աղջիկներից ոմանք լաց եղան։ Ժպտում էին, ժպտի հետ արցունքն էր թափվում, սրբում էին, բայց վարար աղբյուրի պես արցունքը նորից էր ծլլում: Լաց էր լինում և Խոնարհի քույրը։ Ինչո՞ւ ես նրա արցունքները ավելի հարազատ էի համարում։ Ինձ թվում էր, թե փոքրիկն արդեն հասկացել է, թե ինչու ձմռան օրերին ես հաճախ էի հարցնում քրոջ առողջության մասին:

Մեկը թե՝ «ուսուցիչ, մեզ չմոռանաս»: Լավ հիշում եմ Ճուտիկին, որ միշտ դպրոց էր գալիս հոր մեծ փափախը գլխին, երկար հնամաշ տրեխներով, որ հոր թողած ժառանգությունն էր։ Որբ էր ճուտիկը, լռիկ-մնջիկ մի երեխա, որին բոլորս էլ սիրում էինք։ Խմբի մեջ Ճուտիկն էլ կար, մյուսների պես մոտեցավ ձեռք տալու, տրեխի ծայրերն իրար դիպան, քիչ մնաց ընկներ։ Ճուտիկը փաթաթվեց ծնկներիս: Մեծ փափախի տակից տեսա նրա խելոք աչքերը: Եվ այնքա՜ն խեղճություն կար Ճուտիկի աչքերում:

Ձիապանի կանչը ինձ հիշեցրեց, որ ժամանակն է հրաժեշտ տալու։ Մանուկները մի անգամ էլ ձեռք տվին, աղջիկների լացը թնդեց։ Կռացա, ճուտիկի ճակատը համբուրեցի, ինչպես Օհան ապերը պատշգամբում։ Իմ աչքերում էլ արցունք երևացին, արցունքի միջից մի անգամ էլ տեսա այգու դռնակը, բլրակը, դպրոցի ներկած թիթեղները։ Այգու ծառերը ծածկեցին ամեն ինչ։

Քայլում էի ձիապանի ետևից: Մինչև զառիվայրի արահետը ճանապարհն անցնում էր փոքրիկ տափարակով։ Կանաչ արտերում քաղհան էին անում, մի քիչ վերև, սարալանջին եզները դանդաղորեն քաշում էին արորը, հանգստացած հողը շուռ տալիս ակոսի մեջ։ Արտերում կանաչի մեջ կարմիր-կապույտ ծաղիկներ կային։ Բացվել էր պուտը։

Սպիտակ քարի մոտ, գոգաձև ընկած երկարադարձ արտերում քաղհան անող կանանց մեջ տեսա Խոնարհին։ Մեր հայացքներն իրար հանդիպեցին, և ես նրա աչքեբում այս անգամ ժպիտ չտեսա։ Ի՞նչ էր ասում, դժվա՞ր էր նրա համար, որ ես հեռանում եմ Ձորագյուղից, չէ՞ որ ինձ ոչինչ, ոչինչ չէր ասել խոնարհ աղջիկը: Հագին նույն գորշ զգեստն էր, ինչպես առաջին անգամ անտառում։ Արտի կանաչի մեջ կանգնել էր, ձեռքին քաղհանի բիրը, կարմիր պուտ և մոլախոտի մի կապ։

Ոչինչ չասացի, հեռացա։ Արահետով բարձրանալիս միշտ ետ էի նայում։ Կռացած կանայք կանաչին ընկած ոչխարի էին նման։ Եվ այդ հոտից մեկը, գորշ շորերով մի աղջիկ ավելի հաճախ էր բարձրանում, կանգնում մի պահ, ձեռքը ճակատին դնում, որ արևի շողերը չխանգարեն տեսնելու անտառի մեջ հալվող արահետին։ Արահետի գլխին կանգնեցի, և, երբ մի անգամ էլ բարձրացավ, նայեց, ձեռքով արի։ Խոնարհն իսկույն կռացավ արտի վրա։ Ձիապանը ձայն տվավ, որ քայլերս արագացնեմ ։ Երբ որ ընկերս լռեց, ինձ թվաց, թե գետակը նույն հանգով է պատմում, խոսում նույն կերպ, ինչպես ընկերս, որ մեջքին ընկած, փակ աչքերը երկնքին, ասես անգիր ասում էր ծանոթ մի պատմություն՝ գրված Օհան ապոր հին գրքերում։

Վեր կացա, ձիուս թամբի կապերը թուլացրի։ Ձիերը հագեցել էին կանաչից, մեզ նման մեկնվել էին գարնան արևի տակ։

— Հետո տասներկու տարի... Եվ ի՜նչ տարիներ: Կռիվ, քաղց, երկրներ ու քաղաքներ, հազարավոր դեմքեր տարբեր ցեղից, անցքեր՝ մեկը քաղցր, մյուսը դառն հիշողության հետ կապված, և այդ ամենը որպես շարան՝ հյուսված անտես մի ձեռքով... Հաճախ էի մտաբերում նրա դեմքը, ցանկապատի փշերի արանքից, երկու մանրիկ աչքեր, որպես սև ձիթապտուղ և բարակ, կարմիր շրթունքներ...

Մի վայրկյան լռությունից հետո հանկարծ ընկերս կողքին դարձավ, վիզը մի քիչ ձգեց, աչքերն ավելի մեծացան։

— Գիտե՞ս՝ ես Խոնարհին տեսա...

— Ե՞րբ:

— Երեկ։ Վերին գյուղում։ Դու քնել էիր, դպրոցի բակում գյուղացիները հավաքվեցին։ Խոսեցինք հողի մասին, գանգատվում էին, որ հողն առաջվա բերքը չի տալիս։ Այս տարվա ժանտախտից էին խոսում։ Շատ կովեր են սատկել, ոմանք գարնան ցելի եզ էլ չունեն: Նպաստ խնդրեցին: Հետո մոտեցավ մի կին, ցնցոտիների մեջ, ոտքերը բոբիկ, ոտքի կաշին ճաքճքած։ Կնոջ փեշերից կախվել էին երեք երեխա' տկլոր, պորտը բաց։ Մեկը մատը բերանում նայում էր մերթ ինձ, մերթ մորը։

Կինը արցունքն աչքերին չորս փութ ցորեն էր խնդրում մինչև հունձը։

— Հետո մի ճար կլինի... Ամուսինն անցյալ տարի էր մեռել։ Ժանտախտից սատկել էր միակ կովը։ Տանն ուրիշ աշխատող չունի։

Ես ճանաչեցի Խոնարհին... Աչքերն էլի առաջվանն էին, բայց առանց փայլ։

Անխոս նստեցինք ձիերը, անցանք գետակը։ Արևն արդեն դեպի մայրամուտ էր կախվել։