Խոսք՝ պատմահայր Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» 1500-ամյա հոբելյանին նվիրված հանդիսավոր նիստում
| ← Ելույթ Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի նիստում | Լեւոն Տեր-Պետրոսյան 1991 |
Հարցազրույց «Հայք» թերթին՝ Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ ընտրվելու առիթով → |
ԽՈՍՔ՝ ՊԱՏՄԱՀԱՅՐ ՄՈՎՍԵՍ ԽՈՐԵՆԱՑՈՒ «ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ» 1500-ԱՄՅԱ ՀՈԲԵԼՅԱՆԻՆ ՆՎԻՐՎԱԾ ՀԱՆԴԻՍԱՎՈՐ ՆԻՍՏՈՒՄ
խմբագրել
Սիրելի հայրենակիցներ,
Ինձ համար մի փոքր արդեն անսովոր, բայց միաժամանակ հաճելի առիթ է չորսամյա ընդմիջումից հետո հրապարակավ հանդես գալ գիտամշակութային բնույթի ելույթով, ամենեւին չհավակնելով, իհարկե, տալ հանդիսության առարկայի համակողմանի գիտական գնահատականը, որ բացառապես մասնագետ-գիտնականների գործն է, եւ այդ պատվավոր գործը, ինչպես ցույց տվեցին հոբելյանին նվիրված փարիզյան եւ երեւանյան գիտաժողովները, նրանք կատարում են ամենայն բարեխղճությամբ եւ հմտությամբ։
Այդուհանդերձ, հայ միջնադարյան մշակույթի համեստ հետազոտողի իրավասությամբ հարկ եմ համարում ընդհանուր գծերով ներկայացնել խնդրո առարկա բացառիկ երեւույթի դերն ու նշանակությունը՝ նկատի ունենալով ժամանակների տրամաբանական կապը եւ ժողովրդի հավաքական հիշողության խորքային օրինաչափությունները, հեռու մնալով, սակայն, բացարձակ ճշմարտություններ հաստատելու սին գայթակղությունից։
Խորապես խորհրդանշական է, որ հայ ժողովուրդը ազգային-ազատագրական պայքարի այս վճռական պահին, երբ միասնաբար դնում է անկախ պետականության վերականգնման հաստատուն հիմքերը, հանդիսավորապես տոնում է Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության»Նրան է պատկանում ազգի` որպես հոգեւոր-մշակութային եւ աշխարհաքաղաքական միավորի ըմբռնման, ինչպես նաեւ պատմական իրավունքի ու ժառանգականության` որպես պետության իրավազորության հիմնավորման պատիվը` գաղափարներ, որոնք հետագայում համարյա առանց բացառության դրսեւորվեցին բոլոր ժամանակակից ազգ- ետությունների առաջացման գործընթացում եւ այսօր էլ քաղաքական նկատառումներով դրսեւորվում են նոր կազմավորվող ազգային պետականություններում։
Դրանով թեեւ պատմությունը վերածվում է քաղաքականության ծառայի, եւ խստապահանջ գիտնականների, ինչպես օրինակ` ամերիկացի Ֆրայի, կողմից դա դիտվում է որպես արդի պատմագիտության վարկազրկման երեւույթ, եւ նույն չափանիշը երբեմն տարածվում է նաեւ միջնադարյան պատմագրության, այդ թվում` Խորենացու վրա, այնուամենայնիվ, հասարակական մտքի ըմբռնման տեսակետից անցյալի պատմագիտության քաղաքական միտվածությունը պետք է դիտել որպես հետազոտության արժանի նույնիսկ ավելի հետաքրքրական առարկա, քան իրադարձությունների անաչառ շարադրանքը։
Խորենացին, այսպիսով, որոշակի հասարակական մտածողության եւ քաղաքական միտվածության կրող է, որ ամենեւին չի նսեմացնում նրա գործի արժեքը, այլ ընդհակառակը, անսահմանորեն բարձրացնում այն։ Եւ այստեղ կարեւոր չէ, թե որ նախարարական տոհմի հետ է Խորենացին կապում Հայոց պետականության վերականգնման առաքելությունը, կարեւորն ու հիմնականն այն է, որ նա հայ ժողովրդի կեցությունը չի պատկերացնում առանց ազգային պետականության գոյության։
Խորենացու երկի երկրորդ նկատառելի առանձնահատկությունն այն է, որ Հայոց պատմությունը հազարամյակների կտրվածքով ներկայացվում է համաշխարհային պատմության կոնտեքստում։ Հասանելի աղբյուրների ընձեռած հնարավորությունների շրջանակում Խորենացին իր դարի համար ամենափայլուն կերպով լուծել է այս դժվարագույն խնդիրը` խնդիր, որ միեւնույն հրատապությամբ կանգնած է նաեւ արդի հայ պատմագիտության առջեւ, եւ դժվար է ասել, որ այն վերջնաՄեթոդաբանական տեսակետից Խորենացին հարում է Եւսեբիոս Կեսարացու հաստատած պատմագիտական դպրոցին, որի երկու կարեւորագույն արգասիքները` Կեսարացու «Քրոնիկոնը» եւ «Եկեղեցական պատմությունը», դեռեւս 5-րդ դարում թարգմանվել էին հայերեն։ Պատմագրական այդ ավանդույթը, որ համահունչ է նաեւ արդի պատմագիտության կիրառած սկզբունքներին, ակադեմիկոս Գագիկ Սարգսյանի բնորոշմամբ` կարելի է անվանել աղբյուրների համադրման, ընտրության, մշակման եւ համակարգման մեթոդ։ Խորենացին, հետեւապես, պատմության նկատմամբ հանդես է բերում ոչ թե կողմնակի դիտողի, այլ համակարգավորող գիտնականի քննադատական մոտեցում։
Ժամանակակից պատմաբանն, իհարկե, Խորենացու համեմատունի այն անժխտելի առավելությունը, որ տիրապետում է հին աշխարհի պատմությանը վերաբերող շատ ավելի բազմազան եւ մեծաթիվ աղբյուրների, որոնք դուրս են գտնվել պատմագրի հասանելիության սահմաններից։ Դրա հետ մեկտեղ Խորենացին օգտագործել է աղբյուրներ, որոնց մասին հայտնի է միայն իր երկասիրությունից։ Դա առաջին հերթին վերաբերում է հին հայոց առասպելաբանությանն ու վիպասանությանը, ինչպես նաեւ հույն եւ ասորի հեղինակների մի շարք պատմական աշխատությունների։
Հատկանշականն այն է, որ Խորենացու օգտագործած կորած աղբյուրների հավաստիությունն ապացուցվում է արդի հնագիտական պեղումների ընթացքում հայտնաբերվող նյութական մշակույթի հուշարձանների` հունարեն եւ արամերեն արձանագրությունների տվյալներով։ Այս առումով գիտնականների ուշադրությունն ուզում եմ հրավիրել հետեւյալ փաստի վրա։
Արեւելյան Հայաստանի տարածքում հայտնաբերված՝ Արտաշես Առաջինի սահմանաքարերի մի քանի տողանոց արամերեն արձանագրությունների հիման վրա 5-րդ, առավել եւս հետագա դարերում, նույնիսկ արձանագրություններն այդ ժամանակ վերծանելու դեպքում, որ թեական է, հնարավոր չէր ըմբռնել Հայոց թագավորի իրականացրած հողային բարեփոխման էությունը։ Եւ միայն Խորենացու «Պատմությունն»Խորենացու` որպես միջնադարի խոշորագույն մտածողի նշանակալից ըմբռնումը պետք է համարել նաեւ նրա շեշտված ձգտումը` հայ մշակույթն առանց միջնորդվածության կապելու ժամանակի ամենազարգացած ժողովուրդների մշակույթների հետ, մի իրողություն, որը հետագայում դարձավ հայ մշակույթի զարգացման անսասան տրամաբանությունը։ 5-ից մինչեւ 19-րդ դարերը հայ մշակույթը հավատարիմ մնաց այդ սկզբունքին` անմիջականորեն շփվելով բոլոր դարաշրջանների ամենաբարձր քաղաքակրթությունների հետ։ Տրամաբանությունը խախտվեց միայն 20-րդ դարում, երբ Հայաստանը, պարագաների հարկադրմամբ, արդի քաղաքակրթության նվաճումներին սկսեց հաղորդակցվել միջնորդավորված ճանապարհով, որն անկասկած դանդաղեցրեց հայ մշակույթի զարգացման ընթացքը։ Ուստի, ազգային զարթոնքի նոր պայմաններում մեր առաջնահերթ խնդիրներից է` վերադառնալ մեր մշակույթի զարգացման հարազատ տրամաբանությանը։
Կարելի է անդրադառնալ, իհարկե, նաեւ Խորենացու կոթողային երկը բնութագրող ու արժեքավորող բազմաթիվ այլ հատկանիշների, սակայն ելույթիս վերջում ես կբավարարվեմ միայն եւս մեկ խորենացիական դասի մատնանշումով։
Դա ազգի արժանապատվության եւ սեփական կարողությունների սառը գնահատման այն սահմանումն է, որ Պատմահայրը տվել է իր հանրահայտ ասույթում. «Թէպէտ եւ եմք ածու փոքր, եւ թուով յոյժ ընդ փոքու սահմանեալ, եւ զօրութեամբ տկար, եւ ընդ այլով յոլով անգամ նուաճեալ թագաւորութեամբ` սակայն բազում գործք արութեան գտանին գործեալ եւ ի մերում աշխարհիս, եւ արժանի գրոյ յիշատակի»։Ազգային արժանապատվության եւ սեփական ուժերի գնահատման հիրավի օրինակելի եւ իրապաշտական գիտակցություն, որ այսօր անչափ անհրաժեշտ է մեր ժողովրդին` Հայոց անկախ պետականության վերականգնման ճանապարհին ակնկալվող դժվարություններն ու զրկանքները հաղթահարելու համար։
«Հայաստանի Հանրապետություն», 5 հոկտեմբերի, 1991 թ.։
Հրատարակված՝ «Խորենացին ազգային պետության առաջին գաղափարախոսն է» վերնագրով։