Կածանով

ԿԱԾԱՆՈՎ

Արևը կախ էր ընկել դեպի մայրամուտ, երբ մենք մեր ետևում թողինք Ահնաձորի անտառները և ծերունի անտառապահի վերջին պատմությունն այն մասին, թե ինչպես ձմռան լուսնկա մի գիշեր արջը դուրս եկավ կաղնուտից, ինքն էլ բերդանով էր և այլն: Որսորդի սովորական պատմություն, որի իրական լինելը դժվար է որոշել, քանի որ վկան արջն է ու լուսինը: Արջը իբր թե վիրավոր փախավ:

Նեղլիկ կածանը, որ անտառի խորքերում հաճախ էր կորչում չոր տերևների մեջ, անտառից դուրս գալուց հետո ավելի լայնացավ, ձիերը փնչոցով բարձրացան սարն ի վեր:

Գագաթին Կատարի խաչի սպիտակ ժայռերը մեջք-մեջքի տված բարձր բուրգ էին կազմել: Մարդու աշխատանք չկա այնտեղ, ոչ ոք չէր տաշել սպիտակ ժայռերը: Բայց այնքան նման են սրբատաշ պարիսպների:

— Քերծերի գլխին խաչ կա, — ասաց անտառապահը, երբ նկատեց, որ մեր հայացքները դեպի ժայռերն են ուղղած:

— Առաջներում շատ էին ուխտ գալիս: Ետևի կողմից ճանապարհ կա: Մեկ-մեկ բարձրանում են, մտնում քարայրի մեջ: Մութ քարայր է, ոչ գիր կա, ոչ խաչ: Վերևից, մթին քարատակում, ջուր է կաթում: Էնքան են ման եկել, բայց չեն գտել ջրի ակը:

— Իսկ ջուրն ի՞նչ է լինում, — հարցրեց ընկերս անտառապահին:

— Կորչում է քարատակում: Հենց էն ջրի համար են ուխտ գալիս:

Պատմեց, որ գյուղերում հավատք կա, թե Կատարի խաչը չբերք կանանց արգանդում պտուղ է ծնում: Գալիս են, ոտաբոբիկ բարձրանում սպիտակ ժայռի կատարը, չոքե-չոք մտնում քարանձավի մեջ, կանգնում, որ ջուր կաթի մազերին, կրծքին, ձեռներին: Եվ հետո չորեքթաթ դուրս են գալիս:

— Վախենալու տեղ է. ես մի անգամ գնացել եմ: Էն տարին...

Թփի տակից աղվեսի ճուտը դուրս թռավ, փախավ սարն ի վեր: Անտառապահի խոսքը բերանում մնաց: Ետևից հո՛յ տվավ, մտրակեց ձիուն, բայց ձին քայլերն էլ չարագացրեց, հայտնելով, որ եթե տիրոջ տարիքը ներում է աղվեսի ետևից վազել, այդ նա պիտի անի սեփական ոտքերով: Ծերունին մի անգամ էլ մտրակեց, հայհոյեց ձիուն: Ձին հայհոյանքն էլ կուլ տվավ:

Մենք տեսանք, թե ինչպես աղվեսը պահվեց քարերի արանքում: Երբ կածանը հասավ գագաթին, ձիերի ոտնաձայնից աղվեսը թաքստոցից դուրս եկավ, մի վայրկյան նայեց մեզ, պոչը հավաքեց ու նորից փախավ, այս անգամ դեպի սարահարթը, որի վրա երևում Էին դեռ չհնձած արտեր:

Հսկա մի անգղ, արծվի չափ, սպիտակ ժայռերի գլխին թևերին արավ, նախ բարձրացավ վեր, ապա թևերն իրար հավաքած՝ քարի պես ընկավ արտերի մեջ: Անգղը տեսավ աղվեսի ճուտին:

Պայքար սկսվեց, մահվան և կյանքի կռիվ: Մերթ անգղն էր վայր ընկնում, աղվեսը փրցնում էր մի փետուր նրա թևից, մերթ աղվեսն էր պառկում մեջքի վրա, թաթերով պաշտպանվում անգղի մագիլներից ու կեռ կտուցից:

Հանկարծ անգղը թևին արավ, թռավ վեր, աղվեսի ճուտը ճանկերի մեջ: Օդում կռիվը շարունակվեց միայն մի քանի վայրկյան, որովհետև անգղը բաց թողեց աղվեսին, պտույտներ արեց և նստեց Կատարի խաչի գլխին:

Աղվեսն ընկավ արտի մեջ: Մի րոպե հետո վեր կացավ, սկսեց վազել: Տարօրինակ էր վազում, գլուխը մի կողմի վրա թեքած՝ մերթ առաջ էր գնում, ընկնում, մերթ կողքի ծռվում, վազում, ասես չէր տեսնում ոչ քար, ոչ թուփ: Անտառապահը հասավ աղվեսին, բռնեց: Մեզ թվաց, թե աղվեսը վազեց նրա կողմը:

Աղվեսի աչքերից արյուն էր կաթում: Անգղը կտցահարել էր աչքերը հանել: Դրանից էր, որ աղվեսը տարօրինակ էր վազում: Ոչինչ չէր տեսնում:

Ծերունին բաց թողեց աղվեսին: Գլորվելով, գլուխը շարժելով կույր աղվեսը կորավ անտառում:

— Անիրավը միշտ աչքերն է ուտում, — ասաց անտառապահը անգղի մասին:

Շարունակեցինք ճանապարհը: Իրիկնապահ էր, գնալիք տեղը հեռու: Ձիերն էլ էին բեզարել: Կատարի խաչի ժայռերը հեռվում ավելի պարզ էին երևում, ասես սարի գլխին ամպ էր նստել:

Ձորում մթնեց, բայց աստղալույսի տակ կարելի էր որոշել արահետը, քար ու խութ: Մի ստվեր մեզնից մի քիչ հեռու բարձրանում էր ձորն ի վեր:

Երբ հավասարվեցինք, մթնում հազիվ կարելի եղավ տեսնել մարդու պառավ դեմքը: Այնքան դանդաղ էր քայլում և արագ հևում, ասես շունչը պիտի տար:

— Ի՞նչ մարդ ես, ա՛պեր, ո՞ւր ես գնում, — հարցրի: Կանգնեց, շունչ առավ, հետո պատասխանեց.

— Շինական եմ, հրեն է՛ մեր շենը, — և մահակը մեկնեց հեռուն: Եթե ցերեկ էլ լիներ, դժվար թե հեռվում երևար նրա գյուղը:

— Բա ո՞ւր էս կես գիշերին, մենակ...

— Տաշքենդ եմ գնալու, տղիս մոտ: Հրես լուսնյակ կլինի... — դանդաղ պատասխանեց նա, շարունակելով ճանապարհը:

Մինչև Տաշքենդ այդ շնչով, այդքան թույլ ոտքերով: Դեռ քանի ժամ պիտի քայլեր մինչև հասներ մոտակա գյուղը: Այն հարցին, թե ո՞վ է որդին, ծերունին անորոշ պատասխան տվավ:

— Մեծավոր ա...Երկիրիս գործերը նրա ձեռքովն ա անց կենում:

— Ինչի՞ ես գնում:

— Այ որդի, բա իմ հալը տեսնում չե՞ս, մի ոտս գերեզմանումն ա: Էսօր-էգուց որ մեռնեմ, բա իմ մյուլքիս, կալ ու մարագիս ո՞վ ա տիրանալու: Թողնեմ, որ շուն ու գել ցրիվ տա՞ն...

Մի րոպե շունչ առավ, հետո ավելացրեց.

— Գա, երեսի ջրով եղածն իրան տամ, ինձ էլ պարտակի հողում, հետո գերեզմանիս ուշունց չտա:

Գյուղում կալ ու մարագ ունի, թթենու այգի, երկու կով, մի եզ: Կինը գարունքին է մեռել, էլ ոչ ոք չունի, որդուց բացի:

— Դե նամակով գրեիր էլի, — ասաց ընկերս:

— Նամակը իմ խոսքիս չի հասնի, որ կանգնեմ, երեսին ասեմ...

Եվ համարյա թե ասաց այն, ինչ մտքում որոշել էր որդուն ասել Տաշքենդ հասնելուց: Խոսքից երևաց, որ նա տրտնջում է որդուն ուսում տալուց:

— Կողքիս նստած կլինեիր...Էդ բոլորը գրքի սևն ու սպիտակը արեց:

Նրան դժվար էր և՜ խոսել, և՜ ձորով բարձրանալ: Դժվար էր նաև քայլել ձիերի հետ, թեկուզ ձիերն էլ կամաց էին փոխում ոտքերը: Մի քիչ հետո մարդն սկսեց ետ մնալ: Մեր և նրա միչև տարածությունը աննկատ շատացավ, չգիտեմ լսե՞ց նա մեր մնաս բարովը:

Մի անգամ էլ իջանք, մի այլ ձոր անցանք, բարձրացանք և ուշ գիշեր լուսնի լուսով դիմացի գյուղը տեսանք: Շան հաչոցը մեզ ամայի ձորում թվաց որպես քաղցր կանչ:

Տան տերը ճրագը վառեց: Ճրագի տակ գետնին փռած կարպետը տեսանք և ջարդված, բեզարած պառկեցինք կարպետի վրա:

— Տեսնես հիմի որտեղ է էն մարդը, — ասաց ընկերս:

— Բա աղվեսը կույր աչքերով, — ձայն տվավ ծերունի անտառապահը սենյակի մյուս անկյունից:

Մութ ձորեր, անտառ, նեղ արահետ… Աղվեսը թաթով արնոտ աչքերն է սրբում: Մի մարդ դանդաղ քայլելով գալիս է կանգնում, շունչ առնում, արահետով բարձրանում: Կատարի խաչի քարանձավում գիշեր-ցերեկ անհայտ ակնից պղտոր ջուր է կաթում, կորչում քարերի մեջ:

• * *

Առավոտը սովորական էր: Աշնան սկզբի առավոտ գյուղում, մի քանի կալում եզները կամներն էին քաշում, մեկը ուռի ճիպոտներից քթոց էր հյուսում, բոստաններում կարտոֆիլ էին հավաքում:

Հողի վեճեր, գանգատ: Ծառը շվաք է անում հարևանի արտին, տերը ծառը չի կտրում, ամեն օր կռիվ, խոսք ու զրույց: Վեճը հին է, ամեն տարի ծառը տերևակալելու հետ էլ վեճը նորոգվում է, աշունքադեմ վերջանում: Իսկ ծառն ամեն տարի ճյուղ է տալիս և փթերով ընկույզ:

— Նա ինձ համար ծառ չի, որդու տեղ ա...Բա ես նրա ճյուղին կարա՞մ կացնով տալ, — ասում է տերը:

— Ես կտամ, ես, — կանչում է արտատերը:

— Դու իմ գլխին էլ կտաս, քեզ ո՞վ կթողնի...

Մեկը Պետապից էր գանգատվում: Հագին անգլիական շինել էր, վրայից ծվենները կախ չուխա: Պետապը տոկոսներն ուզում է, ինքն էլ չքավոր է, միջոց չունի:

Հետո, գյուղից դուրս գալիս, նախագահը պատմեց Պետապից գանգատվողի մասին: Երկու օր առաջ նա դատարանի որոշմամբ քսան ռուբլի տուգանք էր տվել մի կնոջ անպատկառ հայհոյելու համար, Դատարանում առաջարկել էին հաշտվել, ներողություն խնդրել կնոջից տուգանքից ազատվելու համար: Կինը համաձայնվել է: Բայց նա կանչել է.

— Էդքան էլ կտամ, էդ լիրբի առաջ խոնարհվիլ չեմ...

Կանչել է և ասել մի ուրիշ ծանր խոսք, որի համար կրկնակի պիտի տուգանեին, բայց դատավորը վճռի ընթերցումը հերիք է համարել:

Գյուղից ներքև, տափարակի վրա, ֆուրգոնի շուրջը խմբվել էր բազմություն: Օտարություն էին գնում մոտ տաս հոգի՝ կին, երեխա: Ոմանք լալիս էին, գոգնոցի ծայրով արցունքները սրբում և արցունքի միջից բարևներ հիշում նրանց, որոնք հեռու գնացին մեկէլ տարին:

Մի պառավ կին հարսին է ճանապարհ դնում թոռան հետ: Պատվիրում է իրերին լավ նայել, երեխային տաք պահել:

— Իվանին ասա, որ ցելերը ցաքելիս անպատճառ գա...Թե կարանք մի եզ առնենք:

Մյուսը խանգարում է սկեսրոջ խոսքը, մի կապոց ձավար ու չորաթան մեկնում հարսին՝ հանձնելու իր աղջկան, որը նույն քաղաքումն է ապրում: Այդ կինը ուրիշ պատվերներ էլ է տալիս. սկեսուրն առիթից օգտվելով, մոտենում է ու հազարերորդ անգամ համբուրում թոռան թշերը: Համբուրում է այնպես պինդ, որ պռոշների տեղը կարմրում է: Իսկ տղան ֆուրգոնում դարսած իրերի վրայից նայում է նրանց, որոնք խռնվել են ֆուրգոնի շուրջը:

Ձիերն իրար բաշ են շոյում, զրնգում են նրանց վզից կախած զանգուլակները:

— Դե՜, շուտ, եդացանք, օրը մթնեց, — կանչում է ֆուրգոնի տերը բլրակով արագ իջնող մեկին, որը հենց ճանապարհվելու ժամանակ հիշել էր իր մի բարեկամին, ետ վազել նրան էլ տեսնելու:

Գնացողներին բոլորն են սիրտ տալիս, գնացողները իրենց վերջին ցանկությունն են հայտնում, որ հետո սրբությամբ պիտի կատարեն գյուղում մնացողները և ամեն անգամ հիշելիս թառանչ քաշեն:

Մի կին ֆուրգոնի ճաղերին մոտեցավ, մեկը ներսից կնոջը մոտեցրեց երկու տարեկան երեխայի: Ճաղերի ետևից մանուկը բանտարկյալի էր նման: Սակայն բանտարկյալը ժպտում էր, թաթը մեկնում կնոջը:

Բլրակով արագ իջնողը մոտեցավ, տեղավորվեց: Ֆուրգոնի տերը մտրակը շարժեց, ձիերը ուժ արին, ֆուրգոնը շարժեցին: Կանչերը, ձեռքի շարժումներն ավելի շատացան: Մեկը բարձրաձայն հեկեկաց: Մի քանիսը կախ ընկան ֆուրգոնի ետևից և այդպես նորից կրկնեցին այն խոսքերը, որ շատ անգամ էին ասել:

Կինը ֆուրգոնը շարժվելիս քայլեց հենց ֆուրգոնի հետ: Ետևի մեծ անիվը դառնում էր, երբեմն քսվում կնոջ շորերին: Ճաղերի ետևից երևաց մանկան գլուխը: Ներսից մի ձեռք կռացրեց նրան այնքան, որ մայրը համբուրեց, ձեռքերը փաթաթեց նրան, իսկ ֆուրգոնը շարժվում էր, ետևի անիվը երբեմն քսվում էր կնոջ շորերին, ֆուրգոնի հետ քայլում էր և կինը:

Ետևից մեկը կանչեց, որ հերիք է: Կինը հեռացավ, ֆուրգոնն անցավ: Լաց էր լինում և լացից ուսերը ցնցվում էին: Սպասեցին այնքան, մինչև ֆուրգոնը ծռվեց ձախ, ծածկվեց բլրակի ետև: Դանդաղ ու ծանրաքայլ վերադարձան ետ:

Այդպես դառնում են գյուղի գերեզմանատնից, խումբ-խումբ, գլուխները կամացուկ օրորալով: Ամենից վերջին քայլում էր այն կինը, որ վերջին համբուրողը եղավ: Կինը մի քանի անգամ ետ դարձավ, նայեց: Ֆուրգոնն էլ չերևաց:

Մեր ճանապարհը դարձյալ զառիվայրով էր: Ծերունի անտառապահը մեզ ցույց տվեց ճանապարհը, մի քանի անգամ ասաց, թե Կարմիր քարին հասնելուց պիտի աջ գնալ, մոտեցավ, ձեռք տվավ մեզ:

— Աղվեսը, կույր աղվեսը, — հիշեցրեց նրան ընկերս: Անտառապահը ծիծաղեց:

— Գիշերս գայլերը երևի ցրիվ են տվել… Կույրը շատ չի ապրի:

Սպասեց այնքան, մինչև բարձրացանք զառիվայրի գլուխը: Հետո ձին թեքեց գյուղի կողմը:

Այդ երկրում մի շաբաթ մնացինք: Վերջին սարի գագաթից երևաց ընդարձակ հարթությունը, որի հորիզոնը հալվել, խառնվել էր երկնքի կապույտին: Թվում էր, թե կապուտակ ծով է և ոչ ցամաք տափաստան:

Ձիերը ետ տարան ծանոթ սարերը, քարատակ գոմերը, ուր ծնվել են նրանք, կերել գարի ու սարի խոտ և վարժվել մագլցելու քարափները, փնչոցով զառիվայրը բարձրանալու:

Մի քիչ ներքև լայն ճանապարհին կանգնել էր փոշոտ մեքենան, մենակ մնացած բուղայի պես մռնչում էր:

Փակում էիր աչքերդ, և քեզ թվում էր, թե նավակ է օրորվում ջրերի վրա: Մեքենան փոշու ամպ էր թողնում ետևից և ծածկում եկած ճանապարհը: Ավազի հատիկները անիվների տակից թռչում էին հեռու:

Ճանապարհի կեսին մեքենան դանդաղեցրեց ընթացքը: Մի ֆուրգոն անիվը ջարդել, մնացել էր: Տերը ձին նստել, գնացել էր նոր անիվ բերելու:

Մեքենան շատ զգույշ, համարյա սողալով, անցավ ֆուրգոնի կողքով: Կապոցների վրա նստողները նայեցին մեզ: Մեկը թե`

— Ա՛յ մաշին...ի՛նչ եմ ասել...

Ֆուրգոնի ծայրին նստել էր Տաշքենդ գնացող ծերունին: Փոշի էր նստել փափախին, սպիտակ միրուքին, շորերին:

Երբ մեքենան կամացուկ անցավ ֆուրգոնի կողքով, մի վայրկյան միայն տեսա նրան: Փոշոտ արտևանունքի տակ ինձ թվաց, թե աչքի պարապ խոռոչներ են: Ծերունին տեղից չշարժվեց: