Ծանոթ բակը

ԾԱՆՈԹ ԲԱԿԸ

Ես մի անգամ էլ տեսա ծանոթ բակը: Դարպասով ներս մտնելիս թվաց, թե պիտի մոտենար մշեցի Աբրոն` ծեր դռնապանը, պիտի հարցներ, թե ո՞ւմ եմ ուզում տեսնել: Դարպասի մոտ ոչ դռնապանը կար, ոչ նրա տախտակյա տնակը:

Ինչքան փոխվե՛լ է բակը...Նոր մարդիկ են անց ու դարձ անում, և այնտեղ, որտեղ առաջ դուք շարք էիք կանգնեցնում ձեր «սան»-երին ժամ տանելու, այնտեղ արևառ դեմքով, ոտաբոբիկ պիոներներն են մարզանք անում, կեծացած սալքարերի վրա թմբուկի զարկերի տակ քայլում:

— Մե՛կ, երկու, ա՛ջ, ձախ...

Այն ժամանակ, երբ մեր շարքերը սագերի պես օրորալով, գլուխները կախ, դեմքերին ձանձրույթ, ձգվում էին առվի մոտ բուսած լորենու ստվերից մինչև վանքի պատերը, դուք էլ հետևում էիք մեր շարքերին, ձեր քայլերն էլ առանց չափի, առանց թմբուկի զարկերի: Ինչ ծիծաղելի կլիներ, եթե մեկը հրաման տար.

— Մե՛կ, երկու, ա՛ջ, ձախ...

Գիտե՞ք, որ մեր ամբողջ կյանքը հիմա ռիթմով է, զարկերը չափով, դոփյունը շեշտակի: Իսկ առաջ, հենց այս նույն բակում, դպրոցի կամարների տակ դոփյուն չկար, խաղաղ էր, ինչպես վանական խուց: Ծեգին ազդարարի զանգերն էին ծլնգում, սկսում էր օրը՝ երեկվա նման:

Բակում լորենիներ կան: Այն տարիներում էլ ամեն գարնան կանաչում էին ծառերը, և երբ դասարանում մի վարդապետ մեկնում էր «Կորնթացոց թղթի» իմաստը, բաց պատուհանից շատ աչքեր էին նայում լորենու ճյուղերին, որոնց վրա սև սարյակները ոստյուններ էին անում, պահվում կանաչ սաղարթի մեջ: Իսկ մի աշակերտ գլուխը կախ, հայրսուրբից ծածուկ կարդում էր ծնկների վրա դրած «Էրֆուրտի ծրագիրը»:

Գարնան այդ օրերը… դուք ամեն օր ցեխապատ պարիսպների վրա ճեղքեր էիք տեսնում, անցքեր, որ ձեզնից ծածուկ ձեր աշակերտներն էին փորել (դուք նրանց «սան» էիք ասում) և անտառ փախել, քանի որ երկաթի դռների մոտ կանգնած մշեցի Աբրոն սրբազան տեսչից հրաման էր ուզում:

Սարերի հողերում այժմ բամբակ են ցանում: Գիտեմ, որ այժմ էլ զարմանում եք, թե ինչպես շոգեգութանի փայլուն խոփերը փափուկ հողն են շուռ տալիս: Սիրում էիք արորը՝ մի զույգ գոմեշ լծած, մաճկալին՝ կեղտոտ թաշկինակը ճակատին, ճիպոտն օդում ճոճելով:

Եվ երբ լծի վրա նստած, բեզարած մի երգ էր մրմռում, դուք ժամերով կանգնում, նայում էիք նրան: Ձեզ այնպես էր թվում, թե դեռ ողջ են ոստանիկ իշխանները, դուք լսում էիք, թե ինչպես արքայազնի բատրակները արարատյան շամբուտներում վարազին են հալածում:

Մարմրին էր տալիս արևը, այնքան ցածր էր խոնարհվում, ասես թաղվելու է տափարակի եղեգնուտում, ամպերն արևմուտքում վառվում էին, մեկը՝ ծիրանագույն, մյուսն արնագույն, կապույտն անափ ծովի նման էր երևում, հուր-հուրին տվող ամպերը գունավոր կղզիներ: Դուք նայում էիք, և ձեր շրթունքները իրիկվա աղոթքի պես կրկնում էին,

— Ո՜ տայր ինձ զծուխն ծխանի և զառավոտն նավասարդի...

Իմ խեղճ ու միամիտ վարժապետ, այդ ձեր սիրած հնօրյա երգն էր: Եվ երբ դառնայիք, լճի ափին, լորիների տակ հաստ հատորի էջերում խորասուզված ձեր «սան»-ին դուք պիտի պատմեիք Փավստոս Փյուզանդից, և ձեր դեմքին երանության ժպիտը պիտի փայլեր, մայր մտնող արևի պես:

Ասում են այժմ, երբ տրակտորն եք տեսնում, դուք շրջում եք ձեր երեսը և տուն վերադառնալուց պատուհանից նայում Արարատյան դաշտին: Լորենիներ չկան լճափին: Լինեին էլ, նրանց շվաքի տակ դուք չէիք տեսնի և ոչ մի «սան», որին պատմեիք Փավստոս Փյուզանդի մասին:

* * *

Վաղուց, շատ վաղուց չէի եղել: Եվ երբ վերջին անգամ դուրս եկա դարպասից, Աբրոն դռան մոտ էր: Այն օրից հետո այնքան շատ վայրեր եմ տեսել, այնպիսի օրեր եմ անցել, խորխորատ, հասկանո՞ւմ եք, մի խոր անդունդ է գծված, որի մյուս ափին եք մնացել դուք:

Բայց հերիք էր, որ բաց դարպասով ներս մտնեի, աչքիս ընկներ լայնարձակ բակը, պատուհանները երկաթ ճաղերով, «հյուսիսային» դռները, որ բաց էիք անում գարնան սկզբին, — հերիք էր, որպեսզի դուք ցցվեիք աչքիս առաջ, դռների մոտ:

Ձեզնից հեռանալուց հետո այնքան շատ երբեմնի պալատներ եմ մտել, վազելով եմ սանդուղքները բարձրացել, արքայական ընդարձակ սրահներում ինձ ազատ եմ զգացել, ասես մորենական հին խրճիթն էր: Բայց երբ բաց դարպասով ներս մտա, պահ մը կանգ առա, զարմացա, որ կապույտ դարպասները բաց են, մշեցի դռնապանը չկա:

Բարձրացա սանդուղքներով: Մեր ժամանակ էլ սանդուղքի երկաթները մաշվել էին, ծռվել, տախտակները տեղ-տեղ գոգացել էին՝ շատ կրունկ էր քսվել տախտակին: Պատերն սպիտակ էին ներկած: Կլոր սրահը տեսա, որին «հանդիսարան» էինք ասում: Լենինի մեծադիր նկարը տեսա ոսկեգույն շրջանակի մեջ:

Հիշո՞ւմ եք՝ այդ շրջանակի մեջ սիրունատես մի կնոջ յուղաներկ նկարն էր. կնոջ գրկում՝ փամփլիկ երեխա, ձեռքին՝ շուշան: Ամեն մի նորեկի դուք բացատրում էիք, որ այդ կինը տիրամայրն է, շուշանն անարատ հղության նշանն է: Գիտեի՞ք դուք, թե ի՞նչ էին մտածում ձեր բեղ ու մորուսով «սաները» ամեն իրկուն նկարի առաջ, երբ մեկը կարդում էր «կանոնք պարկեշտության» և բոլորը մտածում «անարատ» հղության մասին:

Չկա հին շրջանակը: Չգիտե՞ք արդյոք, թե ո՞ւր է շուշանով կինը: Դուք տեսել եք Լենինի նկարը նոր շրջանակի մեջ, տեսել եք և դուր չի եկել ձեզ: Այդ մասին ինձ պատմեց մի կոմսոմոլ տղա:

Սանդուղքներից իջնելիս աչքիս ընկան հին զանգերի կեռերը, խրված առաստաղի գերանին: Դուք զանգահարում էիք, երբ հարկավոր էր եկեղեցի գնալ: Եվ երբ պատմեցի այդ մասին, պիոներները ծիծաղեցին:

Բակում Գամառ Քաթիպայի բրոնզե կիսանդրին մնում է դեռ: Դուք պատմում էիք նրա մասին և ավելացնում, թե ի՜նչ է կամեցել նա, երբ ասել է. «Այս իմ մի հատիկ իղձը կատարեք»: Եվ եթե մեկը հարցներ, թե ինչո՞ւ կիսանդրին աչքեր չունի, խոռոչները պարապ են, դուք պիտի ասեիք հարյուր անգամ կրկնած խոսքը՝ բանաստեղծի ադամանդյա աչքերի մասին:

Տեսա բրոնզե կիսանդրին: Աչքի խոռոչներում սարդը ոստայն էր հյուսել, քողով պատել աչքերը, որովհետև նա էլ ձեզ նման մտքով տկար է, հասկանալու նոր օրերի իմաստը: Գլխին բրոնզե մազերը սառել էին, բարդ-բարդ փակչել իրար, ասես պոետը սապնոտ մազերն էր սանտրել:

Ասում են, առաջվա պես դուք դալիս եք, կանգնում արձանի առաջ, կարդում այն, ինչ անգիր գիտեք և մատով քերում ցեխի շիթերն արձանի կարմիր քարերից: Երբ քերում եք ցեխը, թիկունքով դառնում եք մի այլ արձանի, որ նոր է, ավելի բարձր և որի տակ թաղված մարդկանց «մի հատիկ իղձը» մեր օրերն էին: Նրանք խորթ են ձեզ, անհարազատ: Զարմանում եք, թե ինչո՞ւ ամեն իրիկուն մի կարմիր ճրագ արձանի գլխից մանկան աչքի պես վառ թարթում է:

Այնպես հարմար է ձեզ բրոնզե կիսանդրին, սազական ձեր հոգուն, և երբ կանգնում եք անշարժ, գրերին նայում, դուք էլ մի կիսանդրի եք, մեռած քար, ձեր աչքերին էլ սարդը վաղուց ոստայն է հյուսել: Համոզված եք, որ ձեզ էլ թաղելու են վանքի մոտ, լորենու տակ, և ոչ ոք չպիտի գա ձեր շիրմաքարի ցեխերը քերելու:

* * *

Շոգ էր, շոգին խաղաղ էր բակը, անց ու դարձ անող չկար: Եվ եթե օձերը դուրս սողային բներից, խաղային պարիսպների վրա, ոչ մի ոտնաձայն նրանց չպիտի փախցներ:

Անցա բակով: Ահա ծառուղին… Հիշո՞ւմ եք` տասը տարի առաջ էր, է՜լ ավելի: Այստեղ «խմբեր» կային, «զենք ու զրահից թնդում էին լերինք» և դուք ամեն մի «սանի» պատմում էիք «Շուշանն Շավարշանա», դրվագներ Ավարայրի օրերից, ավազի վրա գծում էիք կորած քաղաքներ, գովում Բասենը, Ալաշկերտը, որտեղ երբեք դուք չեք եղել: Մեր մանկական հոգիներում ձեր բառերը տղայական երազներ էին ծնում, և մեր ձեռքին բռնած կերոնները մեզ զենք ու նիզակ էին թվում:

Ահա ծառուղին...«վեհափառը օրհնում է հայ կամավորներին»: Դուք լալիս էիք, իսկ մենք ուրախ էինք, որ այդ օրը դաս չպիտի սերտեինք, դուք մեզ չպիտի պատմեիք, որ «Մեծն Բրիտանիան հարուստ է պողպատով ու քարածուխով», երկրորդ ժամին մի ուրիշը չպիտի ասեր Բրքիշո կաթուղիկոսի վարքը:

Դուք շատ անգամ եք պատմել, որ Անգլիայում պողպատ ու քարածուխ շատ կա, և երբեք չեք պատմել նրանց մասին, որոնք հալում են երկաթ, զոդում պողպատ: Եվ ինչքան հեռու է ձեր պատմածը մեր օրերի անց ու դարձից, մեր գալիքից:

Հրճվանքից լալիս էիք և չէիք նկատում, թե ինչպես վառած կերոնները թեք էինք պահել, որ մոմը չկաթի մեր շորերին: Այդ օրը մշեցի Աբրոն էլ էր բացակա, և մենք իրիկվա դեմ անտառում գիժ մոզիներ էինք:

Վանքի մոտ մարմար գերեզմանաքարեր կան: Գաղթական երկու բիձա քիսաներից ղույլասար թութուն հանեցին, թութունից մի քիչ թափվեց մարմարի վրա, և երբ բիձան ճաքճքած մատերով հավաքեց թութունը, նրա աչքին չընկավ քարի գիրը՝ «Նվագող վշտից հայրենյաց»:

Ես ձեզ պատահմամբ տեսա: Նստել էիք կամարի շվաքում, նայում էիք առվի ջրին: Անշարժ էիք ձուլածի պես: Ասես տարիներ առաջ նստել եք այդ կամարի տակ ու գիշեր ցերեկ նայում եք առվի ջրին:

Պառավ ձկնորսն էլ այդպես նստում է գետի եզրին, ժամերով աչքերը չռում, հառում մի կետի: Եթե ձեզ այդպես նկարեին, իրավունք կունենային նկարի տակ գրելու «Հոգու խաղաղ խանգարում»:

Դուք ինձ իսկույն չճանաչեցիք, բայց երբ հայտնեցի ազգս, «հիշում եմ» ասացիք, ժպտացիք: Ձեր բերանի խոռոչում ես ոչ մի ատամ չտեսա: Երևի դրանից էր, որ խոսելիս դուք բառերն ասես լնդերքի տակ ծամում էիք, լեզվով հրում:

Տեսա մատենադարանը: Դուք այնտեղ եք աշխատում, հին ձեռագրերը կարգի եք բերում, համարակալում: Եվ երբ մագաղաթյա մի մատյան եք բաց անում, լուսանցքների գունավոր նախշերին նայում, դուք դարձյալ Բյուզանդին եք հիշում, ձեր աչքերը մագաղաթի վրա մի հին պատմություն են կարդում:

Սենյակի անկյունում, մաշված բազմոցի վրա մռռում էր Վանա պառավ կատուն: Դուք ցույց էիք տալիս «նախնական երկրից» մի վավերագիր, և երբ ակնոցները հանեցիք՝ Ներսես կաթուղիկոսի նամակը ցույց տալու, ինձ թվաց, թե դուք կույր եք, աչքեր էլ չունեք:

Պարարտամարմին մի կին սև վուալի տակից նեղլիկ պատուհանների շարքում որոնում էր ծանոթ պատուհանը: Ինչո՞ւ Զանգեզուր չեք ասում, այլ Սյունյաց աշխարհ: Պատուհանից ալեխառն մորուքով մի գլուխ երևաց, ժպտաց: Վուալով կինը դռնակով ներս մտավ: Միրուքը պատուհանը փակեց, փեղկի ետևից երևաց և վուալը:

Ինչ սառն էր ձեր սենյակում, ձեր բառերը՝ անսահման ձանձրույթ: Հեռանալիս դուք տրտունջ հայտնեցիք, որ նոր սերունդը էլ առաջվա գրքերը չի կարդում, նրանցից և ոչ ոք չի հարցնում այն, ինչ իմաստն է ձեր կյանքի: Ի՞նչ կանեիք, եթե մատենադարանում մագաղաթյա գրքեր չլինեին...

...Երեկոյան քաղաքում հրավառություն կար: Պղնձե փողերը հնչում էին հաղթական մարշով: Ջահեր էին վառել և դրոշների կարմիրը ջահերի լույսով արնագայն էր թվում: Մեկը բարձր ու զիլ խոսում էր պատշգամբից: Պղնձե փողերի հաղթական մարշը արձագանքի պես էր հնչում:

Իսկ դուք տոնական այդ իրիկուն աղմուկից հեռու կարդում էիք հինգերորդ դարի մագաղաթ...