Կայծեր/Մաս II/ԺԲ

Րաֆֆի

ԺԲ

ՄԻ ՔԱՆԻ ԽՈՍՔ ԱՆԱՊԱՏՆԵՐԻ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

Ճանապարհին Ասլանը մի քանի հետաքրքիր տեղեկություններ հաղորդեց Կտուց անապատի անցյալի մասին, որոնք ինձ այնքան գրավեցին, որ ես խորին ափսոսանքով սկսեցի իմ մտքում դատապարտել ինձ, թե ո՛րքն ապարդյուն կերպով ես վատնել եմ իմ պատանեկության ամենաթանկագին ժամանակը, երբ կարող էի շատ բան սովորել և շրջապատող երևույթները կարող էի միշտ ինքս հասկանալ, ինքս քննադատել: Նա ասում էր, որ այդ անապատը առաջ կպած էր ցամաքին, հետո ծովի ջրերը բաժանեցին նրան և կղզիացրին: Նա ցույց էր տալիս այն նեղ հրվանդանը, որ արագիլի կորաձև պարանոցի նման երկարացել էր ծովի մեջ: Այդ հրվանդանը կոչվում է «Կռապաշտնոց»: Մի ժամանակ նրա վրա եղել է կռապաշտների մեհյան: Հրվանդանի ուղիղ գլխի հանդեպ գտնվում է կղզին և այդ պատճառով էլ կոչվում է նա «կտուց», որովհետև արագիլի գլխից կտրված կտուցի նմանություն ունի: Ես հարցրի Ասլանից, թե ինչպես է պատահել, որ նա կտրվել է: Նա բացատրեց, թե ծովակի ջուրը դարերի ընթացքում հետզհետե բարձրացել է և ողողել է իր եզերքը. շատ նշանավոր տեղեր և շինվածքներ, որ պատմության մեջ հայտնի էին, այժմ կամ իսպառ ծածկվել են ջրի տակը կամ, ցամաքից կտրվելով, կղզիացել են: Նա օրինակ բերեց Արճեշ բերդաքաղաքը, որ այժմ չորս կողմից առնված է ջրով և նրա ամենափոքրիկ մասն է միայն երևում, և խոստացավ ցույց տալ ինձ Աղթամար կղզու վրա գտնված Արծրունի թագավորների պալատները, որ այժմ կորած են ջրի տակ: Ես շնորհակալություն հայտնեցի, խնդրելով, որ բացատրե ինձ, թե ի՞նչպես զարգացավ հայերի մեջ անապատական կյանքը, ինչո՞ւ մարդիկ թողեցին աշխարհը և առանձնացան անապատների ամայության մեջ:

Ասլանը այդ մասին թե՛ այնօր ճանապարհին, և թե՛ ուրիշ ժամանակ, շատ բան էր խոսացել ինձ, եթե բոլորը գրելու լինեմ, մի ամբողջ գիրք կդառնա. ես կդնեմ այստեղ այնքանը միայն, որքան վերաբերում է մեր տեսած Կտուց անապատին և Վանա ծովակի մեջ գտնված մյուս երկու անապատներին, որ կոչվում են Լիմ և Աղթամար:

Պետք է որոշենք միմյանցից, ի՞նչ է վանքը, ի՞նչ է անապատը:

Մեր հայրենիքում վանքերը եղել են սկզբում մի տեսակ հոգևոր-բարեգործական հիմնարկություններ: Նրանք ծառայել են իբրև դպրոց, ծառայել են իբրև հիվանդանոց կամ ուրկանոց, ծառայել են իբրև աղքատանոց, ծառայել են իբրև իջևան ճանապարհորդների համար և մեր լեռնային երկրի ամենադժվարին տեղերում, ձմեռային ամենասաստիկ ցրտերի ժամանակ, պատսպարան են դարձել օտարներին ու պանդուխտներին, մի խոսքով, վանքերը ունեցել են իրանց մարդասիրական նպատակները, որոնք, դարերի ընթացքում կերպարանափոխվելով, հետզհետե շեղվել են իրանց իսկական նշանակությունից և, վերջապես, անօգտավետ են դարձել:

Վերոհիշյալ նպատակների համաձայն, վանքերը կառուցվում էին այնպիսի տեղերում, որ ավելի հեշտ հաղորդակցություն ունենան մարդիկների և աշխարհի հետ, որ կարողանան ծառայել իրանց նշանակությանը:

Բայց այդպես չէ եղել անապատը: Նա անջատել է կյանքից և խզել է իր բոլոր հարաբերությունները աշխարհի հետ և այդ իսկ նպատակով, իր գոյությունը պահպանելու համար, ընտրել է երկրի ամենաթաքթաքուր տեղերը: Նա առանձնացել է անտառների մթին խորքերում, ապառաժների անմատչելի անձավներում, ձորերի խորին փապարներում և լճակների անբնակ կղզիներում:

Անապատը այլ խոսքով կոչվում է մենաստան, իսկ վանքը` իջևան, այդ երկու անունների նշանակության մեջ մեծ զանազանություն կա:

Անապատը կենդանի մահացություն է. նրա նպատակն է` սպանել արտաքին մարդը` մարմինը, որպեսզի կենդանանա ներքին մարդը` հոգին:

Բայց ինչի՞ց առաջ եկավ այդ կատարյալ անձնուրացությունը, այդ հոժարակամ ինքնամերժումը կյանքից ու աշխարհից:

Անապատը երկրի ողբալի դրության հետևանքն է: Երբ կյանքը ապահով չէ, երբ կյանքը մշտական վտանգների ենթակա է, նա այն աստիճան անտանելի է դառնում, որ մարդիկ հուսահատվում են և, հեռանալով աշխարհից, աշխատում են անապատների առանձնության մեջ եթե ոչ մարմնավոր, գոնե հոգևոր մխիթարություն որոնել: Հանապազօրյա դժբախտությունները մարդուն ձգտում են գերբնական ցնորքների մեջ. նա, չկարողանալով ըմբռնել իրան շրջապատող դառն երևույթների բնական պատճառները և, մանավանդ, չկարողանալով մաքառել նրանց դեմ և հաղթել նրանց, վերջապես վհատվում է, ընկճում է, հեռանում է աշխարհից և իր փրկաթյունը ու սրտի խաղաղությունը որոնում է անապատական կյանքի լռության մեջ:

Այդ ներգործությունն են ունենում աշխարհի դժբախտ հանգամանքները ոչ միայն թույլ բնավորությունների վրա, այլ մինչև անգամ ամենազորեղ բնավորությունները շատ անգամ ենթարկվում են նրանց վհատեցուցիչ ազդեցությանը:

Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, չկարողանալով իսպառ ի կատար ածել իր սկսած մեծ պատերազմը հեթանոսական խավարի և տգիտության դեմ, և երկար մաքառելով նախարարների ու ժողովրդի բարքի և վարքի կոպտության դեմ և զանազան դառն հալածանքների ենթարկվելով, վերջապես հուսահատվում է, թողնում է հայրապետության աթոռը, հեռանում է աշխարհից և, առանձնանալով Սեպուհ լեռան այրերի մեջ, անձնատուր է լինում ճգնավորական կյանքի և այնտեղ էլ անհայտության մեջ վախճանվում է: Նրա հզոր գործակիցը, Տրդատ թագավորը, նույն հանգամանքների պատճառով, նույն վիճակին է ենթարկվում. նա ևս, թողնելով արքայական գահ ու գավազանը, թողնելով իր երկրի կառավարությունը, սկսում է լեռներում ճգնավորական կյանք վարել: Հայաստանի երկրորդ լուսավորիչները, Սահակ Պարթևը և Մեսրոպ, երկար մաքառելով ամենադժվարին արգելքների դեմ, եռանդով առաջ են տանում իրանց սկսած մեծ գործը: Բայց երբ դժբախտ հանգամանքները ծանրանում են և նրանց վրա, նրանք ևս թողնում են աշխարհը և հեռանում են դեպի անապատը...

Ես կարող էի մեր պատմությունից շատ օրինակներ բերել, բայց այդքանն էլ բավական է:

Այդ երևույթը նկատվում է մեր պատմության մեջ ոչ միայն անհատների վերաբերությամբ, այլև ամբողջ անապատական ուխտերի և միաբանությունների վերաբերությամբ, որոնք, ժամանակի հալածանքներից խուսափելով, որոնք այնքան ուժ չունենալով մաքառելու ժամանակի հարվածների դեմ, որոնք, անկարող լինելով փոխել, հեղաշրջել երկրի անբավարար կարգերը, հուսահատությունից անձնատուր են լինում անապատական կյանքի: Եվ դրա մեջ պետք է որոնել այդ պատմական երևույթների իսկական պատճառը, որ անապատների կառուցումները ըստ մեծի մասին և ավելի հաճախ տեղի են ունեցել նախընթաց պատահած մի շարք դժբախտություններից հետո:

Այդ երևույթը ավելի պարզ կերպով ցույց տալու համար ես կվերառնեմ մեր ամենամոտ ժամանակներից մի դարաշրջան և հենց այն դարաշրջանը, որի մեջ կատարվել է իմ նկարագրած Կտուց անապատի հիմնարկությունը:

Տասնվեցերորդ դարու վերջերում հայտնվում է Շահ-Աբաս մեծը, իսկ տասնևյոթերորդ դարու սկզբում (1603 թ.) կատարվում է նրա առաջին կորստաբեր արշավանքը դեպի Հայաստան: Մեր աշխարհը դառնում է արյան և կոտորածի մի սոսկալի հանդիսարան: Օսմանցիք մեկ կողմից, պարսիկները մյուս կողմից, երկիրը բոլորովին ավերակ են դարձնում: Շահ-Աբասը սրի և մտրակի ուժով Արարատյան նահանգից բազմաթիվ գերիներ վարում է դեպի Սպահան: Այդ բազմամարդ նահանգը իսպառ դատարկվում է բնակիչներից: Պարսիկների և օսմանցիների թերի թողած բարբարոսությունները լրացնում են Ջալալի կոչված ելուզակները: Այդ ժամանակ հայտնվում են Քյոր-Օղլին և Գզիր-Օղլին: Հետո անմիջապես մինը մյուսին հաջորդում են մարախը, սովը և ժանտախտը: Պարսիկների և օսմանցոց սրից ու գերությունից ազատ մնացած բնակիչները մեռնում են սովից և ժանտախտից: Երկիրը ծածկվում է դիակներով: Մեռելոտիների ընտելացած գազանները համարձակ մտնում են մարդկանց տները և մոր գրկից հափշտակում են երեխային...

Հիշյալ դժբախտություններից հետո վրա են հասնում բնության սասանությունները: 1641 թվին պատահում է Ատրպատականի մեծ երկրաշարժը: Թավրիզը, այդ մեծափարթամ քաղաքը, իր փառավոր շինվածքներով ծածկվում է ավերակների կույտի ներքո: Կործանվում է պարսից արքաների հրաշալի պալատը` Շամկազանը:

Ատրպատականի երկրաշարժից ուղիղ հինգ տարի հետո (1646 թ.) պատահում է Վասպուրականի մեծ երկրաշարժը, որ տևում է յոթ օր: Լեռներն անգամ կործանվում են նրա սոսկալի հարվածներից: Հոգվոց վանքի մոտ Աբեղներ կոչված սարը փուլ է գալիս, լցնում է ահագին ձորը և խափանում է նույն ձորի միջով անցնող գետի ընթացքը: Վան քաղաքը իսպառ ավերակ է դառնում, տապալվում են և Շամիրամի բերդի հզոր աշտարակները: Վանա մեջ և նրա շրջակայքում, կա՛մ բոլորովին կա՛մ կիսով չափ, կործանվում են հետևյալ վանքերն ու եկեղեցիները. Վերին Վարագը, Ներքին Վարագը, Թոդիկ ճգնավորի եկեղեցին, Սալնապատի վանքը, Շուշանից վանքը, Ղուռուբաշի վանքը, Հոգվոց վանքը, Էրեմիրա վանքը, Սրխու վանքը, Բերդակու վանքը, Կենդանանից վանքը, Կռնկու վանքը, Անգուսներու վանքը, Ալերու վանքը, Արշական վանքը, և Վան քաղաքի մեջ գտնված Ս. Խաչ, Ս. Աստվածածին, Ս. Սիոն, Ս. Նշան եկեղեցիները:

Բնության սասանմունքները մի կողմից, բռնակալների գազանությունը մյուս կողքից, և ավելանալով դրանց վրա սովը, ժանտախտը, այդ բոլոր աղետավոր թշվառությունները, որոնց դեմ մաքառելու անզոր է գտնվում մարդը, բնականապես ձգում են նրան հուսահատ և շվարյալ դրության մեջ: Կյանքը և աշխարհը դառնում է նրա համար ցավերի և դառնության մի ծով, և այդ ցավերից ազատվելու համար նա ձգում է իրան աստծու գիրկը և հանգստություն որոնում հետ գերեզմանյան խաղաղության մեջ: Նա մտածում է, թե աշխարհի վերջը հասել է, և շտապում է թողնել նրան: Այստեղից ծագում է խորին անձնուրացության զգացմունքը և հակումն դեպի անապատ, դեպի ամայություն:

Եվ իրավ, միևնույն տառապանքների ընթացքում, երբ թշնամին, սովը, ժանտախտը, երկրաշարժը միացած, ավերակ էին դարձնում երկիրը, հենց այդ ժամանակ զանազան տեղերում կառուցվում էին մեծ թվով անապատներ և լցվում էին բազմաթիվ աշխարհից հրաժարված աբեղաներով:

Իսկ և իսկ այն ժամանակ, երբ պարսիկներից և օսմանցիներից ավերակ դարձած Հայաստանի խրճիթները դեռ մխում էին կրակի մեջ, և երբ լեռներում ու ձորերում փախստական եղած շինականները մի անկյուն չունեին պատսպարվելու, երբ քաղաքացիք, թշնամու գերությունից ազատվելու համար, իրանց տները թողել էին անբնակ և փաղչել էին անմատչելի ժայռերի խոռոչներում, այդ սարսափի ու տագնապի ժամանակ, Որոտն գետի ձախ ափի մոտ, Հալիձոր գյուղի հանդեպ, հիմնվում է Սյունյանց մեծ անապատը, Տաթևի վանքից երեք ժամ հեռավորության վրա: Այդ վանքը այլ անունով կոչում է Հարանց անապատ:

Սյունյաց մեծ անապատի հիմնադիրր եղավ (1610 թ.) Սաղմոսավանքի առաջնորդ Սարգիս եպիսկոպոսը, որը, թողնելով իր վանքը և վանական կյանքը, ուխտեց անապատական լինել, այն դեպքերից հետո, երբ նա Արագած լեռան այրերից մեկի մեջ գտավ մի ճգնավոր, ծունր իջած դրության մեջ, աչքերը դեպի երկինք ամբարձած բայց անշարժ, ինչպես քարե արձան: Ճգնավորը մեռած էր, բայց ո՛վ գիտե, ինչ ժամանակից, նա նույն դրության մեջ, այնպես անապական մարմնով մնացել էր այն քարանձավում: Այդ տեսարանը այն աստիճան ազդեց Սարգիս եպիսկոպոսի վրա, որ նա ուխտեց թողնել աշխարհը և անձնատուր լինել ճգնավորական կյանքի: Նրան գործակից եղավ Տեր-Սարգիս Տրապիզոնցին, մի հմուտ և ուսյալ քահանա, որը կնոջ վախճանվելուց հետո իր բոլոր հարստությունը վաճառել և բաժանել էր աղքատներին և սկսել էր այնուհետև անապատական կյանք վարել:

Սյունյանց մեծ անապատը կոչվեցավ Թանահատի վանք, այն հռչակավոր Թանահատի վանքի անունով, որ մի ժամանակ իր սոսկալի խստակեցությամբ հայտնի էր Վայոց ձորում. Հենց այդ անվան մեջն էր նրա նշանակությունը: Այդ վանքի միաբանները ատում էին, խորշում էին ամեն տեսակ թանից, այսինքն` տաք, ջրալի ապարից, և այդ պատճառով կոչվեցան «թանատյացներ»: Ամբողջ տարին կերակրվում էին միայն ցամաք հացով և ջրով, այն ևս օրը մի անգամ, իսկ տոն օրերում գործ էին ածում փոքր-ինչ բյուրեղեն յուղ, բայց միս կամ գինի` ոչ երբեք:

Սյունյաց մեծ անապատը կրկին վերականգնեց այն վաղեմի կրոնական կարգերն ու կանոնները, որոնք, զանազան քաղաքական դժբախտ հանգամանքների պատճառով, խանգարված էին մեր անապատներում: Իսկ վտանգավորը այն էր, որ նա մտցրեց մի նոր և, հայոց եկեղեցու հոգուն հակառակ, բոլորովին այլ կղերական ուղղություն, այն է` զրկել իրան կամքից և անպայման հնազանդությամբ հպատակել միայն առաջնորդի կամքին. ամեն օր առավոտյան և երեկոյան խոստովանվիլ առաջնորդի առջև օրվա հանցանքներն ու մտածությունները, ոչինչ ստացվածք չունենալ, ամեն ինչ հասարակաց լինել և այլն: Ես այլևս չեմ խոսում այն կանոնների մասին, որոնք վերաբերում էին զանազան պաշտմունքների և ճգությունների, և ոչ պիտի նկարագրեմ այն անտանելի հագուստը և խստակեցությունը, որով այդ անապատի միաբանները տանջում ու մաղում էին իրանց անձերը: Միայն այն կասեմ, որ այդ անապատը ամենափոքր ժամանակում այնքան զորավոր կազմակերպություն ունեցավ, և այնքան հռչակ ստացավ, որ ամեն կողմից ամենանշանավոր կրոնավորներ սկսեցին խմբվել այնտեղ: Նա դարձավ մի մեծ կենտրոն, մի դպրոց, որի մեջ կրթվելով աբեղաները հետո այնտեղից դուրս եկան և, սփռվելով մեր աշխարհի զանազան կողմերը, սկսեցին նույն կարգերով, նույն կանոններով նոր անապատներ հիմնել: Ես կհիշեմ նրանցից մի քանիսի անունները միայն:

Սյունյաց մեծ անապատի միաբաններից էր մոկացի Պողոս վարդապետ հրաշարգործը որ իր աշակերտների հետ, որպես մի նոր առաքյալ, ոտքով շրջում էր զանազան տեղեր, քարոզում էր, հորդորում էր, որ վանքեր, անապատներ, եկեղեցիներ շինեն և ամեն տեղ հաստատում էր կրոնական միաբանություններ: Դեռ օսմանցիների և պարսիկների ձեռքով թափած արյունը բոլորովին չէր ցամաքել հայոց հողի վրա, դեռ Շահ-Աբասի բանակը գտնվում էր Արցախի (Ղարաբաղի) Քոթուկլու կոչված տեղում, երբ այդ մոլեռանդը հայտնվեցավ շահի բանակում, ներկայացավ թագավորին և, ճակատը գետնին քսելով, խնդրեց, որ իրան թույլ տա վանքեր և անապատներ կառուցանել: Շահ-Աբասը սիրով ընդունեց նրա խնդիրքը և հրամայեց իսկույն, իր ներկայությամբ, հրովարտակը գրել: Նա գիտեր հայի թույլ կողմերը. նրա եկեղեցու և վանքին մի դիպչիր, իսկ նա պատրաստ կլինի իր երկիրը, իր անձը և ամեն ինչ տալ թշնամու ձեռքը: Թագավորական հրովարտակով զինված, նա սկսեց թափառել դեպի ամեն կողմ: Գնաց Պարսկաստան, այնտեղ նորոգեց Թավբիզի եկեղեցին: Այնտեղից անցավ Գողթնյաց գավառը, մի հրաշքով բաց արեց Թովմա առաքյալի վանքի վաղուց փակյալ, անշարժ դռները և այնտեղ կրոնական միաբանություն հաստատեց: Այստեղից անցավ Աստապատ, հիմնեց Ս. Ստեփանոս նախավկայի վանքը և այլ եկեղեցիներ: Նրա եռանդը և սնահավատ Ժողովրդից ստացած համակրությունը այն աստիճան գրգռեցին ժամանակի Մելիքսեթ կաթողիկոսի նախանձը, որ նա բողոքեց թագավորի Ամիրգունա անունով կուսակալին, որ նստում էր Երևան քաղաքում, որպեսզի արգելեն նրան սրբավայրեր հիմնելուց: Երկար տարաձայնություններից հետո հազիվ թե կարողացան սանձահարել հրաշագործի մոլեռանդությունը:

Սյունյաց մեծ անապատի միաբաններիցն էր Արիստակես վարդապետ բարգուշատցին, որ հիմնեց Տանձափարախի անապատը:

Սյունյաց մեծ անապատի միաբաններիցն էր Շամքորի ձորեցի Դավիթ եպիսկոպոսը, որ հիմնեց նույն ձորի մեջ Չարեքագետի անապատը, ուր կազմվեցավ «անստացված» կոչված ճգնավորների միաբանությունը:

Սյունյաց մեծ անապատի միաբաններիցն էր Կարապետ եպիսկոպոս վաղարշապատցին, որ հիմնեց Սևանա կղզու անապատը:

Սյունյաց մեծ անապատի միաբաններիցն էր Կարապետ եպիսկոպոս տաթևացին և տեր-Կիրակոս տրապիզոնցին, որ հիմնեցին Քշտաղի Հաչանց գյուղի անապատը:

Սյունյաց մեծ անապատի միաբաններիցն էր երևելի Մովսես վարդապետ Սյունեցին, որ հիմնեց Անանիա Առաքելո անապատը Երևան քաղաքում, իսկ հետո, կաթողիկոս ընտրվելով, նորոգեց ավերակ դարձած Էջմիածինը:

Սյունյաց մեծ անապատի աշակերտ էր Փիլիպոս վարդապետ Աղբակեցին, որ Մովսեսից հետո հայոց կաթողիկոս ընտրվեցավ: Դա իր նախորդի նման շատ նորություններ արեց Էջմիածնում, կառուցեց գեղեցիկ զանգակատունը, նորոգեց Ս. Գայանեի և Հռիփսիմեի վանքերը, նորոգեց Օշական գյուղի Ս. Տաճարը, որ էր հանգստարան սրբույն Մեսրոպի, նորոգեց և Բջնի գյուղի Ս. Աստվածածնի տաճարը:

Հիշյալ երկու կաթողիկոսների` Մովսեսի և մանավանդ Փիլիպոսի օրերում հիմնվեցան և նորոգվեցան ուրիշ շատ վանքեր ու եկեղեցիներ: Ջուղայեցի Հակովբ վարդապետը, որը Փիլիպոսից հետո կաթողիկոս դարձավ, նորոգեց Դարաշամբի Ս. Ստեփաննոս Նախավկայի վանքը: Մեղրեցի Եսայի վարդապետը (Մովսես կաթողիկոսի աշակերտը) նորոգեց Երնջակա Ս. Կարապետի վանքը: Վաղարշապատցի Զաքարիա վարդապետը (դարձյալ Մովսես կաթողիկոսի աշակերտը) նորոգեց Հովհաննա վանքը Արագածի ստորոտներում: Մկրտիչ եպիսկոպոսը նորոգեց Թադեոս առաքելոց վանքը: Արտաղ գավառում: Մարտիրոս եպիսկոպոսը նորոգեց Ս. Գևորգի վանքը Մուղնի գյուղում, Կարբիի մոտ, Արագածի ստորոտներում: Ոսկան վարդապետ Երևանցին նորոգեց Ս. Սարգիս զորավարի վանքը ՈՒշի գյուղում, Կարբիի մոտ, նույնպես Արագածի ստորոտներում: Այլևս չեմ խոսում ուրիշ շատ վանքերի մասին, որոնք կամ նորից շինվեցան կա՛մ բոլորովին ավերակ լինելով, նորոգվեցան զանազան տեղերում: Եվ այդ բոլորը կատարվեցավ Շահ-Աբասի արշավանքների ժամանակ, կամ անմիջապես նրա արշավանքներից հետո:

Հիշյալ երկու կաթողիկոսները, Մովսես և Փիլիպոս, խիստ պայծառ տեղ են բռնում հայոց եկեղեցական պատմության մեջ, այն խառնաշփոթ, կորստաբեր և աղետավոր անցքերից հետո, որ կատարվեցան նրանց հինգ նախորդների միմյանց հետ ունեցած անընդհատ հակառակություններից: Առաքել կաթողիկոսը դեռ կենդանի էր, երբ Դավիթը կաթղիկոս ձեռնագրվեցավ, հետո Մելիքսեդեկը, հետո Սրապիոնը, հետո Մելիքսեդեկի եղբորորդի Սահակը, և այդպես, միաժամանակ Էջմիածնի հայրապետական աթոռը դարձել էր հինգ կաթողիկոսների հակառակության առարկա: Կաշառքով փոփոխակի մինը մյուսի ձեռքից խլում էր իշխանությունը, և Էջմիածինը ընկած էր ծանր պարտքերի ներքո, նրա բոլոր սրբությունները գրավ էին դրված մահմեդականների մոտ: Իսկ այդ ցավալի ժամանակը փոքր չտևեց. նա տևեց ամբողջ քառասուներեք տարի: Դա այն ժամանակն էր, երբ Հայաստանը լողում էր արյան ծովի մեջ, երբ Շահ-Աբասը հայոց գերիները վարում էր դեպի Սպահան…

Հիմա դառնանք դեպի Լիմ և Կտուց անապատների հիմնարկությունը:

Սյունյաց մեծ անապատի միաբաններիցն էր նաև Ներսես վարդապետ մոկացին: 1622 թվին, այսինքն Շահ-Աբասի գերությունից 16 տարի հետո, Ներսեսը եկավ Վասպուրականի կողմերը և, մտնելով Լիմ կղզին, նորոգեց այնտեղի ավերակ ու ամայի վանքը և կազմեց անապատականների մի նոր միաբանություն, միևնույն կարգերով ու կանոններով, որպես նա տեսել էր Սյունյաց մեծ անապատում: Մի քանի տարվա ընթացքում կրոնավորների թիմը այնքան բազմացավ, որ Լիմ կղզին նրանց համար շատ փոքր երևցավ, այդ պատճառով նրանց մի մասը տեղափոխվեց Կտուց կղզին և հիմնեց այնտեղ մի նոր անապատ, իհարկե, փոխելով իրանց ուխտին և միաբանությանը հատուկ կանոնները: Ահա այդ անապատն էր, որ մենք տեսանք, և այդ անապատի պատմական ծագումն էր, որ ես խոստացա անել:

Սյունյաց մեծ անապատը թեև տվեց երկու նշանավոր անձնավորություններ, որպիսիք էին Մովսես և Փիլիպոս կաթողիկոսները, բայց նրա նեղ, սահմանափակ, կղերական ուղղությունը կարող էր ավելի վնասակար լինել, եթե ինքը բնությունը վերջ չդներ այդ անապատի մոլեռանդությանը: 1658 թվի սաստիկ երկրաշարժը ճեղքեց, պատառեց այն սարավանդի մի մեծ մասը, որի վրա կանգնած էր անապատը: Ահագին ապառաժը խորտակվելով, բաժան-բաժան լինելով, վերևից թափվեցավ իր հանդեպ գտնված խոր ձորի մեջ, որտեղից հոսում էր Որոտն գետը: Գետի ընթացքը արգելվեցավ, և ձորի մեջ մի ընդարձակ լճակ կազմվեցավ, հետո ջուրը իր համար ուրիշ ճանապարհ բաց արեց: Բայց զարմանալին այն էր, որ քարաժայռի այն մասը, որի վրա կառուցված էր անապատը, ահագին բարձրությունից մինչև գետի ափը սողալու ժամանակ, մնաց ամբողջ և իր վրա ամբողջությամբ պահպանեց անապատը: Նույն դրության մեջ մնում է մինչև այսօր: Այդ դեպքը թեև համարվեցավ մի մեծ հրաշք, այնուամենայնիվ, անապատի միաբանները այլևս չկարողացան այնտեղ բնակվել և ցրիվ եկան դեպի զանազան կողմեր: Եվ այդպես, Սյունյաց մեծ անապատը իր գոյությունը պահպանեց 45 տարուց փոքրինչ ավելի, իսկ այդ սուղ ժամանակում նրա կատարած գործը մեծ եղավ: Ինչպես վերևում մի առ մի ցույց տվեցինք, նրանից ծնունդ առին ուրիշ շատ վանքեր և անապատներ միևնույն կազմակերպությամբ, միևնույն կարգերով ու կանոններով...

Կարծեմ, իմ այդ համառոտ տեսության մեջ բավական պարզվեցավ, որ անապատը երկրի անապահով դրության և նույն անապահովությունից առաջացած ժողովրդի հուսահատական վիճակի արդյունքն է: Աշխարհից բավականություն չգտնելով, դժգոհ լինելով, մարդը սկսում է ատել աշխարհը: Եվ որովհետև նա ինքը նույնպես աշխարհի մի մասն է կազմում, հետևապես սկսում է ատել և իր անձը: Այստեղից է առաջ գալիս այն հոգևոր անձնասպանությունը, որ կրոնավորների լեզվով կոչվում է ճգնավորություն, խստակեցություն և մարմնամաշություն: Անապատականը դրսից, նույն իսկ աշխարհից է ստանում անձնասպանության այդ զգացմունքը և, իր մթին խուցի մեջ զարգացնելով, կրկին վերադարձնում է աշխարհին: Նրանց հարաբերությունները փոխադարձ են: Եվ այդ պատճառով անկարելի է չնկատել այն սպանիչ, վհատեցուցիչ աղդեցությունը, որ գործում է անապատը իր շրջապատող ժողովրդի վրա, մանավանդ երբ այդ ժողովուրդը գտնվում է մոտավորապես ստոր զարգացման մեջ: Գործունեությունը, եռանդը, աշխատանքը, սերը դեպի կյանքը` դադարում է այնտեղ, տիրում է ընդհանուր մեռելություն, և վանքը իր շրջակա բնակիչներով ներկայացնում է մի ընդարձակ անապատ... Այդ կետից նայելով, անապատների թվից կարելի է իմանալ մի ժողովրդի թ՛ե զարգացման աստիճանը և թ՛ե գործունեության չափը: Եվ որովհետև իմ պատմությունը ամփոփվում է միայն մի նեղ շրջանակի մեջ, այն է` Հայաստանի նշանավոր նահանգներից մեկը` Վասպուրականը, ես ցույց կտամ, թե այդ նահանգում մի ժամանակ ո՛րքան վանքեր ու անապատներ կային, և նրանց թվից կարելի է եզրակացնել այն մահացու և ծանր հիվանդությունը, որ այդ նահանգի անկման պատճառ դարձավ:

Վասպուրականը Արծրունի նախարարների սեփականությունն էր: Տասներորդ դարու սկզբում Արծրունի իշխանները այն աստիճան զորացան, որ նրանցից մեկը, Գագիկը, ապստամբվեցավ Բագրատունյաց թագավորության դեմ և դավաճանությամբ ստացավ արաբական ոստիկան Յուսուֆից արքայական թագ: Նրա հիմնած դժբախտ թագավորությունը տևեց հարյուր տարուց մի փոքր ավելի և ունեցավ վեց թագավորներ միայն: Դրանցից վերջինը, Սենեքերիմը, սաստիկ հարվածներ կրելով նույնիսկ արաբցիներից և ապա թուրքերից, չկարողացավ երկար դիմանալ և 1021 թվին, իր հաճությամբ, իր տերությունը հանձնեց հունաց Վասիլ կայսրին և նրա փոխարեն ստացավ կայսրից Սեբաստիա քաղաքը իր գավառներով: 14.000 ձիավորներով գահազուրկ թագավորը տեղափոխվեցավ իր ստացած նոր երկիրը բնակության համար: Վասպուրականը դարձավ հունական նահանգ:

Այն բոլորը, ինչ որ Սենեքերիմը ցուցակով հանձնեց հույներին, հետևյալն էր. 10 քաղաք, 72 բերդ և 4400 գյուղ: Նա չհանձնեց հույներին միայն վանքերն ու անապատները, որովհետև դրանք աստծո և ժողովրդի սեփականությունն էին: Վանքերի թիվը հասնում էր 900-ի, որոնցից 115-ը մեծամեծ մենաստաններ էին: Համեմատեցե՛ք, թագավորությունն իր երկրի պահպանության համար ուներ միայն 72 բերդ, իսկ աղոթելու համար` 900 վանքեր, լի բազմաթիվ կրոնավորներով, որ միշտ քարոզում էին աշխարհի ունայնությունը...

Վասպուրականը հույների ձեռքումն մնաց միայն 107 տարի, վերջը տիրեց Միրան անունով ամիրան և իրան կոչեց Շահ-Արմեն, այսինքն թագավոր հայոց: