Կոմունարների պատը Փարիզում
Այստե՛ղ է Կոմունարների Պատը:
Ցցված է ահա այստեղ նա։
Այս փոքրիկ,
Փորփրած այս ֆասադը:
Այս փլատակը դեղնած:
Մնացորդն է առաջվա պատի։
Մի փոքրիկ կտորը։
Մնացել է այն օրից այդպես,
Որպես եղել է։
Վրան՝
Հատիկ-հատիկ—
Գնդակների տեղերը։
Մեկ էլ,
Հենց այդ հին քարերի վրա,
Վրեժից կիզված իր թակով՝
Փորփրել է դեմքեր
Զարհուրած
Մի քանդակագործ։
Քանդակել է ապա նա մի կին,
Որ,մեջքը քարերին հպած,
Անսահման ցասումը դեմքին,
Ստինքները բաց՝
Երկարել է ձեռքերն ահավոր,
Եվ տենդոտ դեմքը թշնամուն՝
Մռնչում է՝
«La Commune est mort—
vive la Commune!»
Նա ի՛նքն է։
Ոգին Կոմունի։
Ծառացել է։
Կարո՞ղ է էլ ներել։
Եվ շուրջը,
Տղամարդ ու կին,
Նրա՛նք են.—
— Փարիզի
Կոմունարները։
Բարձրանում է սրտից իմ
Ցասման անսայր ալիք։
Ուզում եմ թվել ես նրանց։
Բայց անթի՛վ են.
Որի՞ն ես թվեմ։
Այդ նրա՛նց է,
Ելնելով Վերսալից՝
Սվիններով հնձել
Գալիֆեն։
Այդ նրանց վրայո՜վ է, որ՝
Պատվանդան շինելով այդ դիերը՝
Բարձացել է մի օր
Տյերը։
Այստե՛ղ են խմբերով բերել
Ու հպել պատին։
Սուլել են գնդակները—
Դիպել են—
Աչքերին,
Քունքերին,
Ճակատին։
Ծակել են մարմինները,
Մսերից անցել—
Ու փորել են պատը։
Սուլել են անընդհա՛տ, անընդհա՛տ։
Կուտակվել է մինչև
Հենց այս պատի առջև
Դիակների մի պատ։
Բարձրացրել են ձեռքերը վեր,
Ծալել են ձեռքերը կրծքերին։
Սեղմել են մարմիններն իրենց,—
Տեսնո՞ւմ ես՝ այս քարի՛ն։
Զայրույթից պայթող աչքերով
Թքել են թշնամու երեսին։
Որպես կարմիր դրոշ՝
Բարձրացրել է զավակին մի կին։
Ու ո՛չ սարսափ, ո՛չ ահ։
Որպես սամում—
Ոռնացել են դեմքին թշնամու՝
vive la Commune!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Հիմա չկան նրանք։
Հիմա չկան։
Բայց տեսնում եմ ես ահա բոցվող,
Հպարտությամբ գոցվող
Աչքերն այն կոմունար աղջկա։
Տեսնում եմ բոցն աչքերի,
Որ վերջին վայրկյանին թռած՝
Մնացե՛լ է ահա
Փորփրած
Այն քարերի վրա։
Ու նայում է։
Ի՛նձ է նայում։
Պատրա՞ստ ես— ասում է։
Հասկանո՞ւմ ես՝ վայրկյանից մահու
Մենք այսպես— ընկած— սպասո՛ւմ ենք
Սպասում ենք՝ հպած այս պատին,
Ականջներս ձայներով դեռ լեցո՛ւն են։
Մնում ենք, որ գաք, ազատեք,
Որ բերեք— Կարմիր Հատուցումը...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Փարիզ։
Մշուշ ու ահ։
Ես,
Պոետս,
Լենինյան բայլշևիկս՝
Պատին կռթնած ահա
Լսում եմ նրանց ձայնը,
Շշուկը։
Հասկանո՞ւմ եմ ես ձեզ, ընկերնե՛ր։
Դուք մոտիկ եք ինձ։
Հարազա՛տ եք։
Մեկը թե գար հիմա և ինձ այստեղ տեսներ`
Դժվա՛ր թե դեմքս նա ձեր դեմքերից զատեր:
Իհարկե, թշնամին թե գար՝
Պիտի կարծեր, թե դեմքս
Ձեր դեմքերի՛ց է՝
Գնդակո՛վ այս պատին քանդակած։
Ձեր մսի՛ց եմ ես էլ, ընկերնե՛ր,
Իմ մե՛ջ է մարմնացել ձեր աճյունը։
Նայում եմ ես փորած ձեր դեմքերին ահա—
Եվ մեկ-մեկ ճանաչում եմ։
Հարկավոր էր երկա՜ր դեգերել
Եվ հազար ճամփաներ մաշել,
Որ գայի, կանգնեի ձեր դեմ,
Որ հասնեի այստեղ—
Պեր-Լաշեզ։
Բայց չտեսած դեռ ձեզ—
Ես ձեզ գիտեի։
Եղել եք դուք ընկեր
Թե՛ երգիս, թե՛ ինձ։
Կարծես տեսել էի
Ձեզ երազո՛ւմ ես։
Օ, վաղուց զգացե՛լ եմ ես էլ
Ձեր վերջին հուզումը։
Ինչքա՜ն անգամ ես է՛լ,
Ձեր վերջին ջերմը ճակատիս՝
Սարսափած կեցել եմ՝
Հպված մի պատի։
Եվ սվիններ ինչքա՜ն
Ծակել են կուրծքս, երբ—
Մի երջանիկ դիպված
Փրկություն է բերել։
Ինչքա՜ն եմ ազատվել հանկարծ—
Ինձ կորած եմ կարծել երբ ես...
Ուզո՞ւմ եք՝ ձեզ պատմեմ մի արյունոտ արկած՝
Մեր պայքարում փոքրիկ դա մի դեպք է թեպետ
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Մի փոքրիկ քաղաքում էր։
Տասնևութը թվին։
Թշնամին դիմանում էր։
Կռվելով՝ մենք քաղաքը տվինք։
Թշնամին տիրել էր
Քաղաքի դիրքերին։
Մեր բոլոր ընկերները
Ընկան գերի։
Ես և ընկերս՝
Երկու արմեյցի՝
Նետեցինք զենքերս—
Գնացինք։
Բոլոր փողոցները,
Անկյունից անկյուն,
Թշնամին բռնել էր.
Կապել էր փողոցները, որպես հանգույց։
Ես անցա ցանկապատը։
Մտա այգին։
Նկատեց ընկերոջս մի սպիտակ կազակ։
Եվ ահա— մտրակեց իր ձին
Եվ ընկերոջս հասավ։
— Որտեղի՞ց ես,— հարցրեց կազակը։
— Դե էնտեղից, դիրքի՛ց...
— Բաս ո՞ւր է հրացանդ։
— Նետեցի։
— Կարմիր արմեյցի՞ ես։
— Այո՛։
— Այո՞ո՞...
Եվ մտրակեց իր ձին
Եվ քշեց՝ նրա վրայով։
Ինձ օգնության կանչեց
Ընկերս ներքևից։
Սուրը քունքին առավ,
Անցավ թևից։
Երկրորդ հարվածն հետո
Գանգը կիսեց։
Ես հեռացա փութով,
Որ չկիսվեմ ես է՛լ։
Այգիների միջով
Ես մտա մի տուն։
Հետո ընկա կրկին
Ծանոթ տեղեր։
Ու քայլեցի մթում, որպես կատու,—
Արյունը հոսում էր քաղաքում, որպես հեղեղ։
Ինձ բռնեցին շուտով։
Խուզարկեցին թեթև։
Բան չգտան վրաս՝ ձեռք չտվին։
Ինչ որ եղավ սակայն— մահից վատ չէ՞ր միթե:—
Ինձ քշեցին մի տեղ,
Մի տեղ,
Ուր կարող էր լինել մահը՝ կյանքի դեվիզ:
Մի հարյուր մարդու հետևից,
Ինձ էլ խառնած նրանց՝ դաշտը տարան:
Ճամփին բռնում էին
Սրան-նրան։
Փողոցներում տեսա
Հազար ընկեր։
Ո՛րը քունքից զարկած,
Որը վզից։
Ողջը ծանոթ մարդիկ,
Ծանոթ դեմքեր։
Հիմա դիակ դարձած՝
Փլատակներ մսի։
Սակայն թողնենք այդ դեռ։
Կայարանի հանդեպ
Կար «Ciy»–ի մի մեծ, հսկայական ռեկլամ։
Ցուցանակի նման ցցված էր նա այնտեղ՝
Զույգ սյուների, կարծես զույգ ոտքերի վրա։
Ա՛յ, ««Ciy»–ի հենց այդ ցուցանակից
Կախված էին մերոնք... Հինգ սպիտակ մերկ դի։
Ինչ-որ կանայք, հարբած, շուրջը պարում էին։
Լեզուները հանում ու ծիծաղում լկտի։
Եվ կայարանն հետո...
Այնտեղ, դռան մոտիկ,
Երկու լապտեր կար փոքր, սովորական, գազի։
Չորս ընկերներ այդտեղ մեկտեղ կախված էին՝
Սև լեզուներն հանած ու ոտքերը հողից
Բարձրացրած հազիվ...
Կայարանի մոտից մեզ քշեցին դաշտը։
Երկաթ բահեր տվին։
Եվ փորեցինք ահա մեր ձեռքով մի մեծ
Եղբայրական շիրիմ։
Երկո՛ւ հազար ընկեր մենք դրեցինք այդտեղ,
Լցրինք իրար վրա, որպես ձկներ մգլած։
Որը թե չէր մեռել, կամ վիրավոր էր թե՝
Նրան նետում էին այդպես՝ մի աչքը բաց։
Հասկանո՞ւմ եք արդյոք, ընկերնե՛ր,
Թե ինչ ապրեց հոգիս այդ գիշերին,
Թե հարազա՜տ, մոտի՜կ, եղբայրական ձեռներ
Ինչքա՜ն, ինչքա՜ն անգամ ինձ դրեցին շիրիմ։
Իսկ առավոտ, երբ ես
Դարձա քաղաք—
Դրված էր մեյդանում
Մի կախաղան։
Շուրջը մարդիկ, կանայք,
Հագած-կապած.
Եկել էին կարծես
Զվարթ կաբակ։
Ու տերտերներ ճերմակ,
Որոնց շրթից
Հոսում էր, որպես թերմացք,
Ինչ-որ մի երգ խրթին։
Եվ բերեցին ահա, շրջապատած,
Մեր զինկոմին՝ տկլոր, որպես մորութ։
Նա քայլում էր հաստատ գլուխը բարձր,
Կարմիր դրոշ ուներ կարծես բռնած
Իր կապույտ, իր լուրթ աչքերում։
Կախաղանի ներքև
Դրված էր մի արկղ։
Սապոնի էր՝ վրան գրած «Բոդլո»։
Նա բարձրացավ վրան՝
Բա՜րձր, բարձր.—
Օ, ինձ այնպես թվաց, թե շուռ կտա հիմա
Երկրագունդը ոտով։
Նա նայեց այդպես իրա շուրջը՝
Հայացքը որպես գերանդի։
Ու գլխատեց կարծես նա հայացքով իր այդ—
Թշնամական վաշտեր ու բանակներ անթիվ։
Ուզեց ինձ էլ հանկարծ
Կարծես հնձի։
Հասկանո՞ւմ եք՝
Նա
Նայում էր—
Ի՛նձ։
Եվ ճանաչե՞ց արդյոք,
Հասկացա՞վ,
Հասկացա՞վ արդյոք, որ հայացքը
Կախաղան էր՝ իմ դեմ ահազարհուր կեցած։
Բայց չտեսա էլ ես:
Էլ չիմացա։
Երբ նայեցի հետո՝ նրա դին
Արդեն կախված էր ցած։
Ընկերնե՛ր,
Ես ո՞նց չխենթացա...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Այսպե՛ս է ահա, Պեր-Լաշե՛զ։
Ես փրկեցի կաշիս,
Բայց անողո՛ք եղա.
Երբ Կարմիր Բանակը կրկին
Մտավ քաղաք։
Օ, երեք օր չանցած ես ունեի արդեն
Կարմիր ձեռներ...
Հասկանո՞ւմ եք արդյոք, ընկերնե՛ր,
Հասկանո՞ւմ եք արդյոք հիմա թե—
Ինչքա՜ն ենք ունեցել մենք է՛լ
Պեր-Լաշեզի պատեր։
Այս պատերի ներքո երբ ընկավ
Մեր վերջին ընկերը—
Այն օրից
Մեր կռիվը անվե՛րջ, անընդհատ է։
Պեր-Լաշեզի պատեր ինչքա՜ն ենք մենք փորել...
Բայց ունենք մենք մի պատ, ընկերներ,—
Եվ ուրի՜շ է, ուրի՜շ այդ մի պատը։
Մոսկովում է նա։
Հյուսիսում։
Այստեղից հեռո՛ւ է;
Ձեզ ծանոթ է սակայն նրա ճամփան։
Եվ գիտե պայքարող բանվորը—
Լոնդոնում նա լինի, թե Ռուրում,
Որ կոչվում է նա՝
Կրեմլյան Պատ։
Պառկած են այնտեղ ընկերներ,
Որ պիտի պառկեին ձեզ հետ։
Նա մի կարմիր, մի նոր
Պեր-Լաշե՜զ է։
Բայց ուրի՜շ, ուրի՜շ Պեր-Լաշեզ։
Հաղթանակի մի պա՜տ։
Նրանո՛վ ենք փառքի մենք հասել,
Աշխարհը երկուսի կիսել։
Նրանո՛վ ենք այսօր
Հպա՛րտ։
Մե՛նք ենք փորել պատը հաղթանակից հետո։
Մեր շարքերի համար
Դա հաղթական կամա՛ր է։
Այնտեղի՛ց է անցնում մեր հիմնականը, հունը:
Պայքարո՛վ ենք դրել
Ամեն մի քարն այնտեղ.
Հաղթանակո՛վ հիմնել
Մեր Կարմիր Պանթեոնը։
Ձեզ գուցե ցնո՞րք է թվում,
Որ աշխարհում հիմա
Կարմիր Պանթեո՛ն կա։
Եվ պառկած են այնտեղ քով-քովի
Մեր բոլոր ընկերները՝ Մոսկովում
Հոկտեմբերին ընկած։
Պառկած են նրանք, որ ընկան
Առաջին գրոհի՛ն մեր։
Երբ առաջին անգամ
Զնգաց
Հոկտեմբերի հիմնը։
Եվ առաջին այդ մեր
Մարտիկներից բացի—
Պառկած են այնտեղ ընկերներ,
Վիթխարի, արի ընկերներ,
Որ պայքարի համար մեր վեհ
Քառուղիներ բացին։
Սակայն բոլո՛ր այդ վեհ շիրիմների կողքին
Կա առաջի՛նը, մե՛ծը։
Այդ բոլորի կողքին— այն մեծագո՛ւյնը կա։
Կանգնած է նա այնտեղ, իբր անհաղթ փառքի
Մի վիթխարի վկա։
Պառկած է այնտեղ— Լենինը...
Մեր կարմիր Ղեկավարը—
Լսո՞ւմ եք...
Այդպիսի ղեկավար— չկա՛,
Ու չի՛ եղել երբեք—
Ո՛չ երեկ,
Ո՛չ առաջ,
Ո՛չ հնո՛ւմը։
Լենինը—
Ուղեղն էր մեր դասի.
Մեր դասի հոգի՛ն էր։
Նրա ամե՛ն մասում
Հոսում էր մեր դասի արյունը։
Նրա մկա՛նն ամեն,
Ամեն բջիջը մի—
Դասակարգի համար եռում էր, պայքարում էր։
Լենինը—
Դե որպես երկրագունդը։
Այսինքն՝ աշխարհը,
Որ հավաքել է կյանքը իր ջղերում։
Լենինը
Հավաքել է իր մեջ—
Հիսո՛ւն հազար սերունդ։
Բանվորական, իհարկե,
Բանվորական սերունդ։
Դասակարգը
Դրել էր նրա մեջ իր ամբողջ մեծությունը։
Նա եռանդ,
Կամք,
Եվ գիտությո՛ւն էր։
Դիսցիպլի՛ն էր Լենինը
Դասակարգի մի նոր,
Որ ձգտումներ ունի
Ընդհանուր։
Որ փոխելու է կյանքը։
Հանուր։
Հարկավոր էր ամբողջ մի դասի
Ինչքա՜ն քրտինք ու ջանք,
Որ ծնվեր հանճար մի այնպիսի,
Ինչպիսին էր ինքը...
Ինչքա՜ն եռանդ էր պետք—
Արևմուտքից մինչև արևելք
Ու հյուսիսից՝ հարավ։
Այսպես
Ձուլեց նա կամքը մեր
Եվ հաղթության տարավ։
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Այստե՜ղ է
Կոմունարների Պատը։
Ցցված է ահա այստեղ նա։
Այս փոքրիկ,
Փորփրած այս ֆասադը,
Այս փլատակը դեղնած։
Մնացո՜րդն է առաջվա պատի:
Մի փոքրիկ կտորը։
Մնացել է այն օրից այդպես՝
Ինչպես եղել է։
Վրան՝
Հատիկ-հատիկ
Գնդակների տեղերը:
Քշեցին հորդու-հորդու
Ու բերեցին այստեղ,
Ի՞նչ.
Թաղեցին ձեզ թե՝
Կարծում են՝ խեղդեցի՞ն ապագան։
Ընկերնե՛ր,
Ընկաք թե որ դուք—
Բայց,
Լսո՞ւմ եք.—
— Մենք կա՛նք:
Դեռ կգա՜նք:
Լցված է կյանքը հիմա
Մեր արշավի թինդով։
Մեր հռինդով լեցո՛ւն է։
Շուտո՜վ,
Շուտո՜վ կգանք,
Կբերենք—Կարմիր Հատուցումը։
Վայրկյանը
Լարուն է հիմա, որպես երկունք։
Գալարվում է աշխարհը:
Պիտի ծնի՜:
Դեմառդեմ՝
Բանակնե՛ր երկու։
Պայքար է գալիքի
Ու համառող հնի:
Հինը
Հևում է ահա ներքևում։
Տագնապից գալարվում է։
Նվում է։
Հավաքում է ուժերը,
Կուտակում.
Խեղդել է կամենում բնում
Լեռնացող ընդհարումը։
Սարսափից դեղնել է
Երեսի կաշին։
Գույնը թափել։
Չռել է աչքերը.
Հառել հյուսիս։
Զառանցում է նոր Ռուր,
Պեր-Լաշեզ։
Դիե՜ր,
Դիե՜ր,
Դի՜եր.
Էշելոններ մսի։
Կարծում է գալիքը՝
Անխուսափելին
Գալու է հյուսիսից։
Իհարկե, այնտե՛ղ է
Գլխավոր մեր բերդը։
Մեր գլխավոր ամրոցը—
Իհարկե, հյուսիսո՛ւմ է։
Կդիմանա՞ր սակայն մինչև օրս մեր բերդը,
Թե չլիներ կյանքում,
Հնդուչինից Զանգու—
Մեր կենդանի հոսումը։
Թե չլիներ մեր շունչը Փարիզում,
Չլիներ Լոնդոնո՛ւմ կամ։
Երկրագնդի եթե
Յուրաքանչյուր մասում
Չբազմանար, չաճեր
Հոկտեմբերի հունդը[1]։
Յուրաքանչյուր ինչում թե չշաչեր
Մեր պայքարի շռինդը հռնդուն—
Հիմա հո չէ՞ր Փարիզը գալարվի ներքևը
Հոգեվարքի տենդում։
Տեսնում եմ՝
Ներքևում ահա,
Փողոցների եռում, շառաչում—
Լսո՞ւմ եք՝
Բառաչում է սարսափը։
Բանվորական թաղերը խավարում—
Լսո՞ւմ եք—
Աղմկում են,
Խոսում են։
Որպես վրեժ մի ալ—
Հոսում է այնտեղից սարսափը
Դեպի Էտուալ։
Նրա շուրջը,
Վրան
Իջնում է ահա աղջամուղջը,
Թանձրանում է վուալը.
Կորչում է մշուշում շրջագիծը լուսե։
Արդեն Էտուալը
Դողում է, որպես տերև, գալիքների ահից
Լսե՜ք, լսե՜ք, լսե՜ք.—
Այդ թաղերի վրա
Շուտով կելնե արևը, որպես դահիճ...
1925
- ↑ հունդ — ընդավոր բույսերի պտուղ, ունդ. սերմ. այստեղ` հեղափոխության գաղափար: