Կոտրելեն ետքը
ԿՈՏՐԵԼԵՆ ԵՏՔԸ
Հարկավ ազնիվ հախճապակի էր այս սուրճի սկահակը իր պզտիկ պնակին մեջ, երբոր նվեր բերին ինծի օր մը։
Տվողը, բարեկամներես մեկը, որուն պզտիկ ծառայություն մը մատուցեր էի, ըսավ թե չնչին բան մըն էր տվածը։
Բայց իր երթալեն վերջը, անուշադիր և հարևանցի աչք մը պտտցուցի վրան։
Ասիկա զատեր էր՝ որպեսզի սուրճս անոր մեջեն խմեմ և միշտ հիշեմ զինքը այդ առիթով։
Թափանցիկ խմորը, իրոք, տեսակին ազնվությունը երևան կը հաներ, և Սեվրի հռչակավոր արվեստարանին նշանը վրան էր, կարմիր պզտիկ բոլորակով մը, որուն մեջ 1844 թվականը կը կարդացվեր։
Բավական ատեն գրասենյակիս փոշիներուն մեջ սպասեց, անկյուն մը դրված ես, որ արվեստական բաներու կարևորություն կընծայեմ, ասիկա իմ գրասենյակիս մեջ ունենալու փառասիրությամբ բավականացեր էի սկիզբը․ հետո բոլորովին մոռցեր էի զայն. օր մըն ալ այս սուրճի ըմպանակը ծիծաղելի թվեցավ ինծի իր անօգուտ սպասումին մեջ. խորհեցա որ այս լքումեն աղեկ էր եթե երբեմն անով սուրճ մը խմվեր. առի տու տարի զայն։
Հոն՝ ավելի բախտավոր չեղավ, նյութերն ալ մարդոց կը նմանին քիչ մը. իրենց ճակատագիրն ունին. ոչ ոք երեսը նայեցավ աս խեղճ սկահակին, մեկ հատ մըն էր ու նմանը և օրինակը չկար, որպեսզի օրական գործածության մեջ ընդունվեր։
Պարզ զարդի համար տեղ մը դրինք, քանի մը օր վերջը հոս ու հոն նետվեր էր. անգամ մը պզտիկ զավկիս ձեռքը տեսա. հետը կը խաղար, ու ժամանակ կանցըներ. օրին մեկն ալ ձեռքեն վար ինկավ, կտոր կտոր եղավ։
⁂
Անցած օր անոր պզտիկ պնակը ձեռքս անցավ. սրտի նեղության մեկ վայրկյանիս, անդր նուրբ գծագրություններն ու գունագեղ կիտվածները կը զննեի. ստուգի՛վ գեղեցիկ արվեստի մը հրաշակերտն էր. գիծերուն շնորհալի ընդելուզումները, նկարեն երանդներուն գիրկընդխառնումները ուշադրությունս գրավեր էին. հանկարծ իրար փաթթված երկու տառեր նշմարելի, վրան արքայական զինանշանով, ճիշտ դիմացի կողմ, շրջանակին, միևնույն զինանշանը ու միևնույն սկզբնատառերը։
Այս տառերը ֆրանսերեն L և P գիրերն էին, և ահա լույսը իսկույն ծագեցավ մտքիս մեջ. Լուի-Ֆիլիփի կը վերաբերեր այս սուրճի սկահակը իր պնակով. Սեվրի արվեստարանին նշանին քով Ֆոնթենեպլոյի դղյակին անունն ալ կար գրված, զոր հիմա կը նշմարեի։
Ա՛լ տարակույս չկար։ Ֆրանսայի թագավորինն էր ասիկա իր զարդարուն ու նրբակերտ հորինվածքը բավելու էր արդեն, ճանչցողի մը համար, մեկ նայվածքով ճշտելու թե ասիկա սովորական մահկանացուի, հատուկ բան մը չէր կրնար ըլլալ։
Եվ հիմա որ կոտրած փշրված էր այդ խեղճ սկահակը, որուն արժեքը չէի կրցած ըմբռնել, երկար տարիներ մնացեր էր քովս, ձեռքիս տակ. հիմա ո՜րքան կը զղջայի ըրածիս վրա. ո՞րչափ կը կշտամբեի ինքզինքս՝ քիչ մը հոգ և ուշադրություն չդարձնելուս համար արվեստական ու պատմական այսքան թանկագին բան մը հասկնալու և պահպանելու։
⁂
Այս պզտիկ դեպքը կը թելադրե ինծի կարգ մը խորհրդածություններ, որոնք այս տողերը կարդացողներուն միտքն ալ պիտի գան հարկավ։
Ընդհանուր կանոն մըն է որ մարդիկ իրենց կենդանության մեջ չճանչցվին ու չգնահատվին անոնցմե, որոնց քովն ու մոտը ապրած են շարունակ, մահը, անդարձ կորուստը պետք է գա՝ որպեսզի անաչառ դատաստան մը ու արդար վճիռ մը ընել կարելի ըլլա, գերեզմանին անջրպետը պետք է՝ որպեսզի մեր ակնարկը կարենա ճշտիվ տեսնել գիծերը այն դեմքերուն որոնք անոր մյուս եզերքն անցած են հիմա, անոնց վերադարձին անկարելիության համոզումը պետք է մեզի, որպեսզի կուրցած աչվընիս բացվին ճշմարտության, ու զիջանինք խոստովանելու և հրապարակելու անոնց առավելությունները՝ որոնց վրա անգիտակցաբար գուցե չզչարեինք, ցորչափ կենդանի էին անոնք։
Կը խորհիմ որ բարեկամությունները, անձնվիրություններն ալ ասանկ են շատ անգամ, ոչ ոք ամենադույզն արժեք մը կուտա այն սրտերուն, որոնք հոժարափույթ ու լուռ հավատարմությամբ իրեն կսպասեն, ու հարկ է որ այդ սիրտերը խորտակվին, որպեսզի կորուստին մեծությունը կարելի ըլլա զգալ և չափել։
Այսպես պատահեցավ իմ սուրճի սկահակիս համար ալ. ես զայն ճանչցա... կոտրելեն ետքը։