Հեգելը և նորա Ժամանակը

Միքայել Նալբանդյան

[ 580 ]

Հեգելը և նորա ժամանակը

ԲԵՌԼԻՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՄԵՋ ԿԱՐԴԱՑԱԾ ՀԱՅՄԻ ԴԱՍԵՐԸ: Թարգմ. ՍՈԼՅԱՆԻԿՈՎԻ-Ս. Պ. Բ. 1861.

Քաղվածք և մտածությունք

«Ամեն փիլիսոփայություն ուրիշ բան չէ, եթե ոչ նորա ժամանակը, փոխադրված դեպի միտք (перебеденное в мыслн) և հիմարություն է կարծել, թե որևիցե փիլիսոփայություն անցնում է իր ժամանակակից աշխարհից դեպի դուրս»^[1] (Հեգել, Իրավանց փիլիսոփայության հառաջաբանության մեջ^[2]):

Այս դրությունից պարզ երևում է, որ փիլիսոփայությունը իջնելով իր լոկ տեսական աթոռից, ոտք է կոխում իրական պատվանդանի վրա։ Հայտնի է, թե ինքը ժամանակը ուրիշ բան չէ, եթե ոչ հասկացողության և կարծիքի գումար, որևիցե առնված հասարակության. առնված միջոցում։ Թոկլի մեթոդը և աշխատությունը — համակցել մասնավոր երևույթքը և մի ամբողջություն տալով նոցա, հաջորդ երևույթքը ընդունել որպես կրավորական արդյունք — շատ մոտ է ըստ սեռին Հեգելի այս դրության։ Եվ իրտվ որ, չէ կարելի կարգավորապես ուսանել պատմության ոգին, մինչև նորա մասնավոր երևույթքը չհավաքվին դեպի մի որոշյալ աղբյուր, որտեղից դուրս էին եկել։ Հայտնի [ 581 ] Է, թե այս դրությունը իսպառ սասանեցնում է կամքի դրական ազատությունը, որովհետև ենթարկվում է շրջապատող աշխարհի և ժամանակի ազդեցության և զուգակշռվում Է։

Գրանովսկին, թեև խոստովանում է այս դրությունը, բայց ոչ դրականապես։ Նա ասում է, թե որովհետև պատմության, թեև անժխտելի, օրենքի կատարումը չափված չէ ժամանակով, ուստի գլխավոր ներգործող անձին որակությունքը կարող են ազդել այդ կատարման ժամանակի վրա. և ցավում է, որ Մեկենտոշից ջոկ ուրիշ հեղինակները շատ քիչ ուշադրություն են դարձնում պատմության հոգեբանական տարրի վրա։ Այստեղ դարձյալ ասում է, թե ներգործող անձը հանդես չէ գալիս որպես լոկ գործիք, այլ ինքնակայապես կամ Որպես պաշտպան կամ որպես հակառակորդ պատմության օրենքի և այլն (Собран. соч. Грановского т. 2. եր. 319—320։ Այն հատվածի մեջ, որ դրել էր Օդենի գրքի վրա Histoire de Henri VIII et du schisme d′Angleterre, par M. Audin, Paris, 1847, 2vol.)։

Հեգելը անդրդվելի հետևելով իր դրության, մի ուրիշ տեղ փիլիսոփայության պատմության հառաջաբանի մեջ, երես 9) ասում է թե «պատմության փորձերը անպտուղ են անց կենում, խրատական հետք չթողնելով մարդկային հիշողության մեջ»։ Ինձ թվում է, թե այս անպըտղությունը բնական է, որովհետև ապագա մարդը ենթարկվելով իր ժամանակի ազդեցության կրավորականապես պիտի ներգործե ժամանակի ոգուն համեմատ, այստեղ անցածի խրատը հազիվ թե կարող է արժեք ունենալ. Գրանովս[կին] խոստովանում է այս, բայց թույլ տալով պատմական խորհրդի ազդեցությունը, որ աճել էր անցածի, մնացած ավանադությանց հիման վրա (տե՛ս Գրան[ովսկու] ճառը, կարդացած Մոսկվայի համալսարանում 1852, հունվար 12, տարեգլխի հանդեսի պատճառով.Грановский, I, եր. 27)։

«Օրենքը պատմաբանաբար հասկանալը,— ասում է Հեգելը իր աշխատություններից մեկի մեջ,–—որ (այսինքն հասկանալը) աշխատում է ցույց տալ նորա (այսինքն օրենքի) հիմքը մոռացված սովորությանց. և արդեն մարած կյանքի մեջ. դորանով իսկ պարզապես վկայում է, որ այդպիսի օրենքը կենդանի ներկա ժամանակի մեջ ոչ խորհուրդ ունի, ոչ արժեք»^[3] ։ Այս դրությունը ավելի պարզ կերպով հասկացնում է և արդարացնում է իր (այս երեսի սկզբում) փիլիսոփայության մասին դրությունը։ Ի՛նչպես հրճվանք է գալիս մարդու վրա, որ կես դար առաջ միմիայն հռչակավոր փիլիսոփային հասկանալի և ըմբռնելի դրությունը [ 582 ] այսօր կարոտություն չունի ապացուցանելու նաև շատ միջակ հասկացողությամբ մարգոց։

Բայց դու տե՛ս, որ Հեգելի դրությունը ներգործում է և իր փիլիսոփայոլթյան վրա, որի ժամանակը անցած լինելով կարող է նայվել որպես անցած կյանքի առաջացուցած արդյունք, որպես հիշատակարան գերմանական ոգու կերպարանագործության պատմության մեջ, և ոչ ավելի։ Փիլիսոփայական համակարգությանց ժամանակները անցան, այժըմ կրիտիկի ժամանակ է. համակարգությանց կործանումը արդեն մի մեծ և հոյակապ համակարգություն է, թեև կործանվածների պես գլուխներ, պրակներ ու կատեգորիաներ չունի։ Բարվոքել մարդկային կյանքը — ահա՛ փիլիսոփայությունը, ինչ ճամփով կուզես գնա, միայն թե խորհուրդը և նպատակը այն լինի։ Հայտնի է, թե ավելի կարճ, ավելի բնական և ավելի հաջող ճամփան ընտրելի է, քան թե այն բարակ և միգապատ ճամփաները, որ ցույց էին տալիս այս ու այն փիլիսոփայական համակարգությունքը։

Հայմը Գ դասի մեջ ասում է, «Հրեական (մովսիսական) օրենսդրության ոգու մեջ, Հեգելի կարծիքով, ցոլանում է Քանթի փիլիսոփայության «վերացական մորալիզմը»․ սերը և կյանքը, ահա այն հասկացողությունքը, որ օգնում են Հեգելին ներս մտնել քրիստոնեական կրոնի և նորա արարողությանը խորունկ խորհրդի մեջ։ Հրեական ոգու մեջ – սորանով մտածում է նա (Հեգելը) հասկանալ վերը հիշած հակադրությունը, այս պատճառով աշխատում է համեմատություն գնել քրիստոնեության գլխավոր հիմքերի և սիրու և կյանքի հասկացողության մեջ – հրեական հասկացողությամբ ներողության և հանցանքի մեջ անանցանելի վիհ կար, բայց օրենքով տրված պատիժը համարվում էր մաքուր արդարադատություն, հանցանքի և պատիժի շաղկապը է լոկ հավասարությունը և ոչ կյանքը»։ Աչքի տակ առնելով միմիայն այս հավասարությունը, անհնարին է խոսք ևս մեջ բերել հաշտության և ապրեցնելու մասին։ Բոլորովին ուրիշ բան է, երբ սերը կշինի կրոնի կենտրոնը, բարոյականության գլխավոր նշանաբանը։ Միմիայն նույն իսկ մարդուց, նորա ամբողջ գոյությունից է բխում և հանցանքը, և օրենքը և ճակատագրի իրավունքը։

Այսպես էին այն Ժամանակ — ասում է Հայմը—Հեգելի հասկացողությունքը սիրու իսկության մասին, որպես մարդու բոլոր բարոյական ձգտողոլթյունքը կառավարող գործիքի մասին։

Հայտնի է, թե քրիստոնեության էական տարրը սերն է․ հայտնի է, թե մեծ հիմնադիրը իր վարդապետությամբ վեր ի վայր կործանեց «ակն ընդ ական և ատամն ընդ ատաման» վարդապետությունը, հայտնի է, թե [ 583 ] քրիստոնեության նպատակն է ընկերական կյանքի բարվոքումը, մինչդեռ մովսիսական կրոնից եսական ոգին բխում է ամեն մի քայլափոխում։

Ուրեմն քրիստոնեությունը հիմնված լինելով սիրու վրա, ուրեմն և ներող և զիջանող տարրի վրա, որ լինելով միևնույն ժամանակ այդ վարդապետության տիրապետող ոգին, ընկերությունը բարվոքեմ ասած տեղը անարդարություն է տնկում և միտում է կշռի թաթը դեպի անհավասարություն, ուրեմն քրիստոնեական կրոնը թշնամի է հավասարության։ Բոլոր այն «ուրեմն»-ները դուրս են գալիս դարձյալ այն մովսիսական եսական ոգու ազդելուց, որպես թե այն ժամանակ է երևում ճիշտ հավասարությունը, եթե Մարկոսը Կիրակոսի որդին սպանե, Կիրակոսը ատյան քաշելով Մարկոսին մահի մատնե, Եթե արյուն ընդ արյան, ակն ընդ ական սկզբունքը չլինի, ուրիշ աղբյուր չկա՞ հավասարության. միթե վրեժխնդրությունն է հավասարության միակ աղբյուրը, սերը չունի՞ հավասարությունը, Եթե Մարկոսն էլ իր կարգով ելնե Կիրակոսի որդին սպանե և Կիրակոսի այրին ատենք, ձեռքով Մարկոսին մահի մատնե. ի՜նչ եղավ այս սքանչելի հավասարության էական և շոշափելի արդյունքը։ Հանցանքը երկու մարդ սպանեց, Մարկոսի և Կիրակոսի որդիքը, հավասարության ոգին արդարադատության ձեռքով երկու մարդ էլ ջոկ սպանեց, այսինքն Մարկոսին և Կիրակոսթն. մեջտեղում մնացին երկու այրի կնիկներ յուրյանց մնացած որբերով։ Կիրակոսի մահը կենդանության չբերեց Մարկոսի սպանված որդուն, նույնպես Մարկոսի մահը Կիրակոսի սպանված որդուն։ Եթե մարդու ձեռքում հնար չկա մեռածը ապրեցնել, արդարության և հավասարության անունով երկու նոր մարդ էլ սպանել ինչ խորհուրդ ունի ընկերական կյանքի մեջ. չէ՞ որ երկուքի տունն էլ կործանվեցավ։ Ասենք թե հանցանքը գործվել էր, բայց տակավին երկու տունն էլ հնար ունեին կենալու, բայց, հավասարության ոգին ունքը շինեմ ասելով աչքն էլ հանեց—երկու տունից էլ մի մի մարդ առավ սպանեց և մի նոր թեև սրբացուցած հանցանք էլ սա գործեց։ Ի՞նչ է այս հավասարության խորհուրդը։

Քրիստոնեությունը կործանեց և փշրեց այս վարդապետությունը, սերը դնելով ընկերական կյանքի, հիմքը և բարոյականության նշանաբանը։ Մարկոսը թող ներե Կիրակոսին, եթե նա սպանել է նորա որդին, որպեսզի Կիրակոսն էլ նորան ներե, եթե նա սպանե սորա որդին։ Բայց կարգ ու կանոն կմնա՞ մի ընկերության մեջ, եթե հանցանքը մնա անպատիժ. եթե բաց աչքով ներողության տրվի սպանությունը։ Զարմանք հանցանքի ընդդեմ պատիժ դնելով մի՞թե կարելի է հանցանքը սանձել։

Սպանության աղբյուրն ինչ է — ատելություն կամ հափշտակություն. ես-ին ոգի, որ ամեն ուրիշ զոհում է իր գոյության։ Մովսեսը թողնում [ 584 ] Է, որ մարդը ախտանա այս ոգով․ հղանա հափշտակություն, ատելություն և սպանություն—բայց երբ կատարված էր վերջին գործողությունը, մահի է տալիս գործակատարին։ Հայտնի է, թե մարդը պիտի չատե, հափշտակություն չհղանա, ես-ին ոգին սանձե միմիայն արտաքին աշխարհից — հասնելու պատիժից վախենալով. ուրեմն ընկերության ապահովությունը էականապես հիմնված է երկյուղի վրա. ամեն մի անգամ իրար վրա իրավունք ունի նայելու որպես սպանողի, ատեցողի, հափշտակողի վրա և իրար երեսից պիտի պաշտպանվին միմիայն երկյուղի միջնորդությամբ։ Երկյուղն է, որ հույս է տալիս մարդուն ապրել ուրիշ մարդու հետ, ենթադրելով, որ այդ ուրիշը պատժից վախենալով չպիտի հանցանք գործել Հայտնի է, թե այս վարդապետությունը, եթե հատուցումի երկյուղը չլինի, ուրիշ բան չկա նորան բռնող։ Հիմի տեսնենք, թե երկյուղը բավակա՞ն է, կարո՞ղ է սանձ գնել մարդու կըրքերին, մեղմել նորա եսականությունը։ Մարդը հղացել է հանցանքը, նա թեև գիտե, որ հատուցում կա, բայց նույնպես զգուշությունք է առնում, որ այդ հատուցումը իրեն չհասնի, այո, շատ անգամ զուր են գնում նորա հոգաբարձությունքը և մատնվում է, բայց շատ անգամ էլ փախչում է հատուցման երեսից։ Բացի սորանից թշնամությամբ զրպարտված, սուտ վկաներով այդ զրպարտությունը հաստատված, արդյոք անմեղն էլ մահու պատիժ չէ՞ կրում, և այս հավասարության ոգուց բխած ըստ երևույթին արդարությանը հրապարակային և օրինական սպանություն չէ՞։

Քրիստոնեությունը սեր է քարոզում, այո՜, ըստ երևույթին հավասարության ոգին բռնաբարվում է, երբ հանցանքը ներվում է, բայց եթե այդ ներողությունը ընդհանուրի համար է, եթե սերը ամոքելով եսականությունը արդեն մարդու անձին մեջ սանձում է և բարեխառնում է նորա կիրքերը, որ նա չէ կարող այլևս ատել, հափշտակություն հղանալ և այդ խորհրդով սպանել, երբ արդարադատություն առիթ չունի այլևս զրպարտողների և սուտ վկաների թակարդի մեջ բռնվելով օրինական սպանությունք գործել, միթե այս ավելի հավատարիմ գրավական չէ՞ ընկերության բարեկեցության։ Եթե սիրով ոգևորված այդ ընկերության յուրաքանչյուր անգամը չէ նայում այլևս իր ընկերի վրա որպես թշնամու կամ կատաղի գազանի վրա, եթե փոխանակ երկյուղի, որ ամենի սրտի մեջ ամրացած դադար չէր տալիս նոցա, տիրապետե խաղաղությունը հիմնվելով փոխադարձ հավատի վրա, որի գրավականը և աղբյուրը էր սերը, միթե ընկերությունը ավելի երջանիկ չի լինիլ, վրեժխնդրության սկզբունքը Ներողության սկզբունքին զոհելով կամ հավասարությունը (պատժի և մահի մեջ) սիրո, զոհելով։

Միթե ներողության մեջ հավասարությունը հավասարություն չէ՞, [ 585 ] միթե վրեժխնդրության հավասարությունը ավելի հզոր ներգործող է ընկերությունը ապահովելու համար։

Եսական ոգով վարակված ընկերության մեջ նույն ոգին հանցանք է գործում, նույն ոգին դարձյալ պատմում է հանցանքը։ Սորա արդյունքը որչափ որ ըստ երևույթին արդարություն և հավասարություն է, այնուամենայնիվ էականապես և դրականապես ընկերությանը վնասակար։

Սիրով ոգևորված ընկերությունը, սիրուց ստեղծվելով հնար չունի հանցանք հղանալ, հանցանք գործել, և նույն սերը դարձյալ ընդհանրական փոխազդեցությամբ եղած հանցանքն էլ ներում է, որով զարմանալի կերպով փոքրացնում է հանցանքների թիվը և կյանք է տարածում։

Ի՜նչ է այս քննությանց արդյունքը։

Մովսիսի կրոնից աղբերանում է մահ, իսկ քրիստոնեությունից կյանք։

Առաջինից փոխադարձ վրեժխնդրություն, իսկ երկրորդից փոխադարձ ներողություն, առաջինից ժառանգական և հավիտենական թշնամություն, իսկ երկրորդից մշտնջենական սեր և հաշտություն, առաջինից եսականություն և վայրենություն, իսկ երկրորդից անձնազոհություն և քաղաքակրթություն։

Եթե թերևս հավասարության անունով պիտի պաշտպանեն «ակն ընդ ական» վարդապետությունը, մենք թքում ենք այն հավասարության վրա, որ երևում է միայն թշվառության և մահի մեջ և հոժար ենք անհավասար լինել չարագործության մեջ, երջանկությամբ էականապես և դրականապես հավասար լինելով։ Այս մտածմունքը ազդեցին ինձ վերը գրված փիլիսոփայության վրա մտածությունքը։ Օգոստ. 12 1863։

Որևիցե փիլիսոփայի փիլիսոփայական համակարգությունը ուղղակի աղբերանում է այն ազդի կյանքից և պատմությունից, ինչ ազգի ինքը պատկանում է. այսպիսի դիպվածում փիլիսոփան կանգնած է յուր սեփական հողի վրա։ Ապա եթե նորա համակարգությունը բացի իր ազգի կյանքից ունի իր մեջ և օտար ազգի կյանքի ոգին, որ ընդունելով որպես նախագաղափար, հետևում է նորա ազդեցության տակ տրամադրել յուր ազգային կյանքից բխած փիլիսոփայությունը, ինչպես Հեգելը անում է միշտ, աչքի առջև ունենալով հունական իդեալը, այն Ժամանակ նորա փիլիսոփայական համակարգությանը իր ամբողջության մեջ երևեցնում է օտար տարրի խառնուրդ։ Եվ որչափ իրական լինի նորա համակարգությունը, այնուամենայնիվ մի մասնով պատկանում է վերացականության, որովհետև մի ոտքը գրած է լոկ գաղափարի վրա, որ չէ ապրում այլևս որպես կենդանի, այլ տեսնվում է և բռնվում է մտքով։ [ 586 ] Որչափ սարսափելի սխալ է, երբ մարդիկ ընդհանրապես վազում են այս սիստեմից դեպի այն սիստեմը, « փիlիսոփա» դառնալու համար իր ազգի մեջ, որչափ կռիվ, խռովություն։ Մինը Քանթին է հետևում, մյուսը Ֆիխտեին, մյուսը Հեգելին և այլն, և այլն։ Խե՛ղճ, այդ բոլորը գերմանական փիլիսոփայությունք են. և քու ազգի կյանքից բխած չշինելով քու ազգի մեջ անգործադրելի, եթե գործադրությունը հասկանում ենք դրականապես, և իրավունք ունինք այսպես հասկանալու, որովհետև այդ համակարգությանց պաշտողքը, ընդունում են նորանց որպես դրական կետ. որպես α և ω։ Բացի սորանից, Քանթի փիլիսոփայությունը բխած էր Քանթի ժամանակակից կյանքից, այսպես և ուրիշներինը իրենց ժամանակակից կյանքից։ Միևնույն ազգի փիլիսոփայությունը, նույնիսկ իր համար չէ կարող ամեն ժամանակ ուղիղ լինել, որովհետև ժամանակն առաջ է վազում, հասկացողությանց գումարը կերպարանափոխ է լինում։ Է՜յ, դու, որ և ոչ բնավ գերմանացի ես, դու որ ապրում ես հարյուր տարի Քանթից հետո, քեզ ի՜նչ կարող են օգնել Քանթը կամ Հեգելը, եթե քո խուզարկությանը խորհուրդը քո ազգի վրա գործ դնել է նոցա համակարգությունքը։

Մնաց որ չէ կարելի ճշմարտությունը քննել և ճանաչել ինքնակայապես, քանի որ մարդու խուզարկունակությունքը հպատակված են այս կամ այն հեղինակության։ Իրավունք ուներ Դեկարտը մինչ գրում էր, թե «ես սկսելով քննել, առաջին գործս այն արի, որ թափեցի վրայիցս ինչ որ մինչև այժմ դիտեի»։ Այս շատ խոր ճշմարտություն է և գրեթե հավիտենական։ Որովհետև եթե թափածը դրական ճշմարտություն է, նա ինքնակա քննությամբ դարձյալ կգա դեպի նաև անհնարին է որ չգա, իսկ թե համեմատական էր, այն ժամանակ հայտնի է, թե թափելով նորան ավելի շահվեցավ, քան թե համեմատականը ընդունելով որպես դրական։

Ինչ որ ինձ է վերաբերվում, ես ոչ մի համակարգություն չեմ ընդունում և ամեն համակարդությանց ստրկաբար հետևողքը ծաղրից ավելի ուրիշ բան թող չսպասեն ինձանից։ Փիլիսոփայությունը պիտի բխի յուրաքանչյուր ազգի կյանքից. և այդ կյանքը յուր ամեն մի քայլափոխում, ամեն մի կերպարանքում (phasis) պիտի աղբերացնե նոր հայացք։ Առաջուց գրված համակարգությունքը կանգնում են, նա մեռած է այն րոպեից, երբ նորա վերջին միտքը ընկել էր թղթի վրա. կյանքը գնում է առաջ, գնում է և նորա փիլիսոփայությունը։ Բայց փիլիսոփայությունը միայն այդ անունով գրքերի մեջ տեսնող մադոց համար, որևիցե մի հասարակ ազգի մեջ ի՜նչ բան ունի փիլիսոփայությունը։ Կո՜ւյր զքեզ. նորա փիլիսոփայությունն էլ նորա կյանքիցն է բխում, ինչպես կյանքն է, այնպես է և նորա փիլիսոփայությունը. և քո սքանչելի [ 587 ] փիլիսոփայությունքը եթե կամենաս նորա վրա պատվաստել կդառնա նույն բանը, եթե մտածես մի տունի վրա այլ տան հիմք դնել։ Ուզո՞ւմ ես փիլիսոփա դառնալ քո ազգի համար (որովհետև կաթողիկե փիլիսոփա չկա և չէ կարող լինել, քանի որ ազգությունքը կան, քանի որ բնությունը այլ և այլ աշխարհներում ունի այլ և այլ կերպարանքներ և ազդեցությունք), ապա ուրեմն ուսիր քո ազգի կյանքը, նորա հասկացողությանը աղբյուրքը, նորա պետքերը։ Այդ կյանքի բարվոքելը է ամենամեծ և ճշգրիտ փիլիսոփայությունը։

Ստույգ է, կան ճշմարտությունք, որ համեմատաբար դրականք են, քննիր նոցա որակությունքը և եթե օգտակար և հարմար են քո ազգի կյանքին և պետքերին, ապա ուրեմն աշխատիր, որ այդ ճշմարտությունքը մտնեն նորա հասկացողության գումարի մեջ։ Աշխատիր իրականապես բարվոքել քո ազգի կյանքը և թող քո բոլոր իմաստությունը ուղղվի դեպի նորա կյանքը։ Սոփեստությունը, մեջեմեջ վերացական միգապատ և քաշկռտուք վարդապետությունը ընդունելը եթե քեզ համար փիլիսոփայություն է, բարով երթաս։ Մարդը իր կյանքը չէ տանում առաջուց նշանակված մի ճամփով. կյանքը հոսանուտ բան է և հազար տեսակ հարակցությանը, դիմադրությանը,— ավելցուր սրա վերա անհատական ձգտողությունքը (հայտնի է թե միջին թիվը),— հանդիպելով կես մի կորցնում է իր նախաշավիղը, կես մի այլ ընթացք է բռնում, կես մի կանգ է առնում, կես մի վազում է անհնարին արագությամբ։ Եղան ժամանակներ, որ մարդը հարյուր տարի ապրեցավ, բայց մի օրվա ճամփա չգնաց, բայց եղան ժամանակներ, երբ մի օրում մեկ դար քայլեց։ Պարոն, դու գիրքդ ամուր բռնե ձեռքդ, տեսնեմ քու փիլիսոփայական կատեգորիներից ինչ կառնուս։ Փիլիսոփայությունը նաև ազատություն քարոզած ժամանակ, եթե դրականապես դնում է իր վարդապետության ոճը և համակարգությունը որպես անմերժելի և անբողոքելի, արդեն թշնամի է ազատության, արդեն խորտակում է իր փիլիսոփայությունը։ Մարդկության կյանքի այս անչափելի հեղեղի մեջ դու որի՞ տունն ես հարցնում քո ծանր ու բարակ սահմաններով, սեռերով և չդիտեմ դեռ ինչ զահրումարով։

Մարդը տուն չունի, մարդը հաց չունի, մարդը հանդերձ չունի, բնությունը իր առնելիքները կպահանջե, խոհեմ և բնական ճամփան, մարդասեր հնարներ, թե կարող ես գտնել, որ մարդը տուն գտնե, հաց ունենա, մերկությունը ծածկե, բնության պարտքերը հատուցանե, ահա այդ ճամփան և հնարներն են փիլիսոփայության իսկությունը. այն մյուս մնացած փիլիսոփայությունքը, որ բնության հետ գործ չունին և բնության մեջ գործադրելի չեն, այս կամ այն կերպարանքով ծալիր ծոցդ [ 588 ] դիր, կամ գնա համալսարանների պատշգամբներում քարոզե, գուցե այնտեղ քո արհեստակիցքը հիանան քու խոր գիտության վրա. բնական աշխարհի մեջ, բնության որդոց մեջ դու տեղ չուն՛ս, կարցա՞նք հասկացնել։

P. S. Որպես թե մարդը կավ է, իսկ փիլիսոփայությունը բրուտ. ինչ ձև կամենա կտա այդ կավին, ցնծա՛։

Փիլիսոփայությանը ըստինքյան գրեթե երեք ճյուղ է բաժանվում, տրամաբանություն, բնական փիլիսոփայություն, բարոյականություն: Գերբնական մասը մարդուն մեջ է դարձյալ, ուստի եթե բնական փիլիսոփայությունից դուրս գա, կորցնում է իր ամրությունը և դառնում է ազնիվ և բարակ զեվզեկություն։

Այս բոլորը եթե իբրև մի առանձին գիտություն, համակարգություն, ավանդվում են մի մարդու գրքի մեջ, և ուրիշները պատրաստ գտնում են նորան և առանց վերստին իրենց անձը աշխատության տալու ընդունում են նորան որպես ծայր գիտության, դառնում են այն հեղինակի արծաթագին ստրուկը, թեև առանց դիանալու և զգալու։ Կորցված ազատությունը երևում է նորանց որպես գտնված ազատություն, հեղինակության հպատակությունը մինչև այն աստիճան շփոթում է հասկացողությունքը։ Ապա եթե փիլիսոփայությունը, այսինքն որևիցե պատրաստ վարդապետության համակարգությունը մերժենք, մարդը ո՛րտեղից ուսանի ուղիղ հասկանալ, և ամեն բան նորա բնական գունով տեսնել և գնահատել։

Այդ փիլիսոփա պարոնը ի՛նլ տեղից առավ իր դրությունքը. հայտնի է, թե կա աղբյուր, կան քննության նյութեր, որ պատվանդան եղան նորա համակարգության։ Իսկ թե նորա փիլիսոփայությունը չունի այդպիսի պատվանդան, ուրեմն, որպես բռնաբարված խելքի արդյունք, առավել ևս պիտի մերժվին և արժանի չեն ընդունելության։ Բայց ստույգ է, որ ընդհանուր պատմությունը, բնագիտությունը են փիլիսոփայության ճշգրիտ աղբյուրը և հաստատ պատվանդանը։ Ուսիր պատմությունը, ուսիր բնությունը, ուսիր մարդը, իմաստասիրե ընկերությունը, օրենքները, մարդկության կյանքի երևույթքը, գտիր պետքերը, ճանչցիր պետքերը լցնելու հնարները և կդառնաս փիլիսոփա, առանց սորա կամ նորա պատրաստած համակարգությունքը ընդունելու։ Գիտությունքը առաջ են գնում և նոցա ընթացքը զարմանալի կերպով լծորդված է իրար հետ։ Տեսաբանության մեջ մի ապակի է մտնում, քիմիայի մեջ մի տարր է ավելանում և ահա բովանդակ գիտությունքը միահղույն վազում են առաջ։ Այս վիճակում լինելով բանի զորությունը, հայտնի է, թե Արիստոտելի փիլիսոփայությունը շիկանում է, մինչ նա ուղեղը [ 589 ] նմանեցնում է սպունգի։ Ոչ միայն մեղադրելի չէ նա այդ մասին, ոչ միայն պախարակելի չէ, այլ դարձյալ զարմանալու արժանի մարդ է, որովհետև նորանից առաջ ուղեղի համար քար էլ է ասող չէ եղած, պատրաստ դիտությունքը ժառանգել և նոցա լուսով անցածը, որ գործված է խավարում դատապարտել ոչ միայն իրավունք չէ, այլև անբարոյականություն։ Մեր խոսքը այն է, թե գիտությունքը, մարդու կյանքը, ժամանակը, այսինքն հասկացողությանը գումարը շարժուն և հոսանուտ բան լինելով, չէ կարելի փիլիսոփայությունը ավանդել մի անշարժ տումարի մեջ։

Կարդա՛ այդ փիլիսոփայությունքը, որպեսզի սորվիս փիլիսոփայության պատմությունը և կարողանաս զուգահեռագիծ քաշել անցածի և ներկայի մեջ, տեսնել և քննել թե ինչպես մարդկային գիտության շըրջանր ավելի տարածություն է ստանում աստիճան առ աստիճան։

Մասնավոր դրությունք, որ շատ մոտ են դրական ճշմարտության գաղափարին, արժեն, որ մարդը սորվի և տեսնե. նոքա սրում են և զվարթացնում են նորա հասկացող ունակությունը և կան այնպիսի առածներ, որ ուղղակի բնության արտափայլություն լինելով բյուրապատիկ ավելի ամրություն և հաստատություն ունին, քան թե ամբողջ շինծու համակարգությունք, որ օդի մեջ են ման գալիս, կամ ավելի վատ՝ ոչնչության մեջ, որովհետև օդը շոշափելի է զգայարանների համար։

Բայց պատրաստ վարդապետությունը սորվել և այնուհետև քիթը մինչև ի Կոկիսոն հայոց բարձրացնել, թե ես Քանթի, Ֆիխթեի, Դեկարտի, Բեկոնի, Հեգելի և այլն և այլն փիլիսոփայությունքն եմ սորվել, և պահանջել, որ հանդիպողը ծունր դնե իր առջև, պարզ ցույց է տալիս, որ այդ փիլիսոփա պարոնը ինքը ծնրադրությունից աչք չի բանում այս կամ այն վարդապետության առջև։

Անձնաճանաչություն, գիտակցություն, հաշվատու քննություն մարդկային թեր անցած և թե ներկա կյանքին, այլև բնության երևույթներին և նույնիսկ բնության, ահա՛ փիլիսոփայության աղբյուրը, որ բաց է ամեն մարդու առջև, միայն թե մարդը չծուլանա օգուտ քաղել։ Եվ եթե մարդը ընդունակ չէ այդ բոլորի թելերը իր մտքի մեջ որպես մի կենտրոնի մեջ ամփոփել, նորան միօրինակ անօգուտ են պատրաստ համակարգությունքը։

Մարդու էական արժանավորությունը է նորա մտքի անսահման ազատությունը, եթե այն էլ բռնաբարվեցավ այս կամ այն հեղինակությունից կամ համակարգությունից, էլ ի՞նչ համ կմնա մարդկային արժանավորության մեջ։ Հազար փիլիսոփայություն—մեկ ստակ։

Կարող են ասել, թե փիլիսոփաների ճիգը և նպատակն էլ այն է, [ 590 ] ինչ որ դու ասում ես ուրիշ խոսքերով, էլ ինչ երկար բարակ գլխացավություն։

Բանն էլ այն է, որ ուրիշ խոսքերով և եթե մարդկային խոսքը կշիռ ու խորհուրդ ունի, ապա ուրեմն ամեն խոսք իրարից տարբեր է և չէ շփոթվում։ Փիլիսոփա պարոնները իրենց համակարգությունքը հենց դրել են մեջտեղ որպես մի հավատալիք, որպես դոգմա, մենք ոչ թե ձեոնոց ենք նետում իմաստության, այլ այն ձևին և դատապարտում ենք նույն վարդապետությունը, որ երևում է որպես դոգմա։ Չէ պետք մոռնալ, որ մինչև այժմ մարդու արած հառաջադիմությունը, թեև ըստ երևույթին կարծվի նորմուծությունք, այնուամենայնիվ ըստինքյան և էականապես ուրիշ բան չեն, եթե ոչ հին շինվածքների կործանում։ Այնքան շատ և այնքան խիտ են այդ անտեր շինվածքը, որ մարդը ճամփա չունի, և քանի խելքի է ընկնում, կամաց-կամաց կործանեով նրանց բացում է իր ճամփան։ Եթե որևիցե ստրուկ ազատվում է ստրկությունից, այդ չէ նշանակում թե նա նոր բան ստացավ, այլ թե ինչ որ կորցրել էր գտավ, նորը տակավին առջևումն է։ Բայց ինչպես է և ինչ պիտի լինի այդ նորը։ Եթե մենք քեզ հետ ապրենք մինչև այն ժամանակ, եթե ուսանենք այն ժամանակի պետքերը և շրջապատող աշխարհի հասկացողությանը գումարը, այն ժամանակ միայն կարող եմ քեզ ասել, թե ինչպես բան է այդ նորը, բայց մինչև այն ժամանակ ինձնից պատասխանի մի սպասե, ես փիլիսոփա չեմ։

Առ այժմ, ես այսչափ միայն գիտեմ, որ կորցվածը պետք է փնտրել, երբ որ այդ բոլորը ձեռք գա, այն ժամանակի մարդը թող հոգա և ստեզծե ինչ որ իրեն պետք է. ես ինչ իմանամ, թե ինչպես կլինի մարդու հասկացողությունը հարյուր տարի ետքը, որ հիմիկվա դատողության անեմ այն մասին։ նախնիք որ կորցնում էին, մի՞թե այդ կորուստը միշտ զգալի էր. քավ լիցի, շատ կորուստներ, որ այժմ մեր հասկացողությամբ կորուստ են, նոցա աչքում եղած են որպես վնասակար բաների մերժողությունք։ Եվ գիտեին նոքա, որ նոցանից հարյուր տարի ետքը նոցա ժառանգները արյուն-քրտինքով պիտի աշխատեն վերստին որպես մի կորած բան փնտրել, ինչ որ նոքա կամքով, թուլությամբ կամ անխոհեմությամբ մերժել ու ջնջել էին։

Վե՞րջը։

Վերջը, խելքդ գլուխդ հավաքիր, աչքդ բաց և տունդ քամիին բացած լոկ գաղափարների ետևից ման մի գար։ Օգոստ. 13։

Գրանովսկին իր քննության մեջ Geschichte der Denk und Glaueiheit im ersten Jahrhundert der Kaiserherrschaft und des [ 591 ] Christenthums von Ad. Schmidt, Berlin, 1847 (Դավանության և մտքի ազատության պատմությունը կայսերության և քրիստոնեության առաջին դարում․ Ադ․ Շմիգտ։ Собрание соинений Гран[овского], Т.2, стр.276 [գրում է]․

«Այսպես է սովորական և ըստ մեծի մասին արժանի (այդ սովորության, այսինքն չկարդացվելու և անտես լինելու) ճակատագիրը գերմանական գրքերի։ Չնայելով, Որ անդադար ուսումնասիրում են հին օրինակները (այսինքն հին հեղինակները), գերմանական ուսումնականք չեն ուսել առնուլ նոցանից գեղեցիկ և կենդանի ձևով ավանդելու գաղտնիքը։ Այս պատճառով, շատ անգամ պատահում է նոցա խոսել հունական արվեստի հավիտենական գեղեցկության մասին այնպիսի լեզվով (այսինքն ձևով), որ կարո՛ղ է հարկադրել երկբայել, թե այդ արվեստը կարող էր ազդեցություն ունենալ իր պաշտողների ճաշակի վրա։ Ծիծաղելին այն է, որ շատերը այս ձևի հետ վարվելու կատարյալ տգիտությունը վերագրում են գերմանիկ ցեղի ավելի հիմնավորության (Gründlichkeit)

Սենական խոստովանում է յուրաքանչյուր մարդկային անձին սրբությունը. հomo res sacra^[4]... «Ամեն մարդ ազնիվ է, որովհետև առաջանում է աստուծուց. եթե քու ազգաբանության մեջ կա մի մութ աստիճան, անցիր նորա վրայից, կանգնիր բարձր: Վերացիր դեպի ազնվության աղբյուրը, դեպի այն, որից մենք ամենքս աոաջացել ենք—մենք ամենքս աստուծո որդիք ենք»։ Այս խոսքերի մեջ հնչում է քրիստոնեության նախազգացությունը։ Հռովմեական ցիրկի արյունոտ տեսարանները զարթնենում են նորա մեջ նույն զգացմունքը, որ հեռացնում էր այդ տեսարաններից առաջին քրիստոնյաներին։ Նա դառնում է դեպի թամաշավորքը դառն խոսքերով. «Առանց բարկության, առանց երկյուղի, զբոսանքի համար, դուք մահի տալիս եք մարդը և հրճվում եք նորա հոգեվարական տխրությամբ։ Դուք կասեք ինձ, թե նոքա հանցավորք են և մահի արժանի դատվածք. համաձայն եմ, բայց ինչ հանցանք եք գործել դուք ինքներդ, որի համար դատապարտվել եք ականատես լինել մահապարտության» (երես 284)։

Ասես թե իրավունք ունին,մինչ կարծում են թե Հեդելը իր փիլիսոփայթյամբ կամենւմ էր վառդապետությունը համեմատելով դեպքերին՝կերպարանափոխ է լինում, [ 592 ] ինչպես վերջինը ջնջում է առաջինը: Բայց ֆլորենտացի պուպլիցիստը, մեզ թվամ է թե խոր ավելի մտած է իր առջևը դրած գաղափարի մեջ, ավելի համարձակ հաստատությամբ բռնել է ամեն կողմից իր աոջևի խնդիրը։ Հեգելը իր քաղաքական ասպարեզը «Գերմանիան տերություն չէ այլևս» երեմիականով, ավարտեց իր ընթացքը անգլիական կառավարության ընդդեմ անհիմն զևզեկությամբ։ Զարմանալի է այս կողմից նմանությունը Հեգելի և անգլիացի Բոռքի միմյանց հետ։ Բոռքը իր ծերության ժամանակ, մանավանդ ընկճված իր որդու մահի կսկծի տակ, չկարողացավ կլլել Ֆրանսիո մեծ ոևոլյուցիոն: Բոռքը, որ իր բոլոր կյանքը և ուժը մինչև այն ժամանակ թափել էր ազատություն պաշտպանելու համար, չվախենալով նորա կերպարանքներից, Բոռքը, որ յուր հայրենիքի անձնական օգուտը երկու ձեռքով զոհում էր ամերիկյան անկախության, որի մեջ ազատության նախագաղափարը ուներ մի հզոր փաստաբան երեսփոխանական պալատի մեջ, իր հոգու վերջին կարողոլթյոլնքը ամենայն ուժգնությամբ գործ դնելով Ֆրանսիո հեղափոխական շարժողության, խաչակիր արշավանք քարոզեց ֆրանսիական ազգի ընդդեմ։ Նա հիվանդ էր այն ժամանակ հոգեպես, որդու կորուստը դղրդել էր նորա ուղեղը, ուստի և նորա աչքի առջև երևում էին միայն էոլդովիկոս XVI-ի և Մարիա Անտուանետտի արյունոտ գլուխները, այդ դարձել էր նորա համար աշարժ զաղափար (idée fixe). նա էլ չէր հիշում Լոլդովիկոս XIV-ի բռնակալոլթյունքը, որ շարունակ 50 տարի ոչ միայն քամեցին Ֆրանսիո արյունը և հոգին, ոչ միայն իրը փոխանակեցին անառակ և փտածին կեղևի հետ, այլև հանգիստ չավին բոլոր Եվրոպային։ Նա մոռացել էր թե ինչպես այդ փառամոլ և բորբորիտոն ճակաճնոլթյամբ վարակված Հոլրբոնը ամեն կողմից վնասում էր Անգլիային, երբ Կարլոս II և Հակոբ II Ծտյուարտները էոլդովիկոսի արծաթագին վասսալներ դառնալով, մանավանդ այս վերջինս, նենգում և դավում էին Անգլիո ազատության։ Նա մոռացել էր բուրբոնների (Լուդիովիկոսի XIV և XV) հետամտոլթյոլնքը և ձգտողոլթյոլնքը Օրանժյանի ընդդեմ, և պաշտպանոլթյոլնքը նախ ապարքա Հակոբ 11-ին և վերջը նորա որդուն, որ 70 տարի թագ խնդրելով թափառեցավ մուրացկանությամբ։ Բոռքը էլ չէր հիշում, թե ինչ որ էուդովիկոս XIV–ը սկսել էր, XV֊ը շարունակել էր, ավելցնելով իրեն անաոակությունքը, շռայլությոլնքը և ֆրանսիական ազգի հարստահարելը, նա մոռացել էր, որ XVI նոցանից ոչ միայն պակաս, այլև ավելի էր անցել ամեն չափ ու կշիռ և ֆրանսզների համբերությունը եթե ապառաժ լիներ, չէր կարող դիմանալ որ չպատռեր։ Նա էլ չէր հիշում Անգլիո քաշածները Կարլոս I ձեռքից, չէր հիշում երկայնպաոլամենտը, քաղաքական [ 593 ] պատերազմները և այսպես անվանված պոչի (երկայն պաոռլամենտի մնացորդքը) լրբությունքը։ Բոռքի ժամանակ անգլիացիք ազատ շունչ էին քաշում, ազգի ազատությունը վաղուց ահա գրած էր Ալբիոնի ապառաժների վրա։ Նա միայն մեկ խոսք ուներ—մա՜հ ֆրանսիական անաստվածներին, մա՜հ թագավորասպաններին, մա՜հ ապստամբներին։

Գերմանական ազգը մեծ ազգ չէ և նորա փոքրությունը և մեծության անընդունակությունը արդեն իրողապես երևում է նորա քաղաքական կյանքում պարզ և շոշափելի կերպով։ Երեսունից ավելի կտորներից բաղկացած նեղսիրտ և միմիայն ֆրանսիական մեծ հեղափոխության շնորհքով մի փոքր մարգ դարձած կառավարություններով, մթնացնում է այն լուսակամարը, որ կապել էին նորա վրա Գյոթեն, Շիլլերը, Լութերը։ Չնչին և ափի չափ տերությունքը իրենց մեջ կենտրոնացած, իրենց կնիքը խոր տպավորում են իրենց հպատակների վրա, որոնց թող կրոնական, այլև ընկերական կյանքի թշնամությունքը, մանր և կեղտոտ դիպվածներում միշտ ոտնահար են եղել և պիտի միշտ լինին գերմանականության։

Ընկած լինելով այսպիսի խեղճ վիճակի մեջ իրողապես, գերմանիկ ոգին իր ելքը աշխատեցավ փնտրել անպտուղ իդեալների մեջ և մինչև այսօր չպակասեցան բերանաբաց փիլիսոփաներ, որ քամի կուլ տալով իդեա քարոզեցին, առանց այդ սքանչելի իդեան երբևիցե, իրենց համար մարմնավորել կարողանալու։ Իրավունք ունի հռչակավոր Բոկլը դատապարտել նոցա այս նեղսիրտ ըստ էության, բայց գերմանական հասկացողությամբ լայն և հոյակապ ուղղությունը։ Եվ միայն Բոկլը չէ, որ դատապարտեց այս սուտ ուղղությունը։ Ամեն խելքը գլխին մարդ, որ գարեջրի շոգիներով չէ բթացրել իր ուղեղը, ասել է ուրեմն և զգում է երբ երես առ երես քսվում է իրական աշխարհի հետ, նա դատապարտել է և պիտի դատապարտե։ Չնայելով այս բոլորի վերա, երբ Հեգելը քաղաքից քաղաք և կայսրությունից կայսրություն իր սքանչելի մտահայաց գիտությունքը կարդալով ման գալուց հետո, վերջապես Բեռլինի մեջ 1830—1831 թվերին, վերջին անգամ կարդում էր պատմության փիլիսոփայության մասին, Ֆրանսիո ռևոլյուցիոնի ռումբը վերստին տրաքեց։ Ֆրանսիական վոզկանական բնության ցնցյունը մեկ գիշերվա մեջ կործանեց Բուրբոնի գահը, որ դաշնակիցների քաղաքականությամբ և պաշտպանությամբ վերանորոգվել էր մեծ հեղափոխությունից հետո։ Ահաբեկություն տարածեց ամեն տեղ այս ցնցյունը և Հեգելը ընկճվեցավ այս երկյուղի ծանրության տակ, ինչպես Բոռքը ընկճվել էր իր որդու մահի ծանրության տակ։

Շատ գեղեցիկ նկատում է Հայմը Հեգելի թույլ լարը. նա ասում է․ [ 594 ] «Կարելի է նորան չարչարում էր մի նախազգացություն, թե այդ տիեզերական նոր շարժողությունը տարածվելով առավել և առավել կարող է ճամփից հանել ոչ միայն տերությունը, այլև համակարգությունը՝ իդեալիզմի համակարգությունը։

Եվ արդարև երկյուղը, թե համաշխարհական հանգստությունը դարձյալ կխանգարվի, հանգիստ չէ տալիս Հեգելին։ Շարժողության ոգին մտավ նաև Անգլիա, որ անհողդողդ պահպանել էր իր կառավարչական ձևերը և առաջին ֆրանսիական հեղափոխության մրրիկը ցամաքահողի մեջ այնքան դեպքեր պատճառելով անվնաս անցել էր նորա գլխից։

— Վերանորոգեցեք,– ասում են Ռոսսելի բարեկամքը,— որ կարողանաք պահպանել․տենդային ամբոխմունքով խռնվում է ազգը պառլամենտի դռներում, որ կարողանար ստանալ թերևս ուժի գործադրությամբ կամակոր տորիների համաձայնությունը ազգային երեսփոխանական համակարգությունը վերանորոգելու համար։ Տեսնելով այս, Հեգելը նորից պուլիցիստ է դառնում։ Նա հրատարակում է Պրուսիո տերութենական լրագրում իր վերջին հոդվածը «Անգլիական վերանորոգության խնդրի վրա քննություն» անունով, «Bill of reform». ^[5] 14 օգոս.: Ահա այս հոդվածի մեջ Հեգելը նմանում է հալյոլցինացու մեջ ընկած Բոռքին։ Հայմը այսպես է խոսում այս հատվածի վրա. «Այս հատվածի մակարդակը է երկյուղը, թե տերության վերականգնյալ վիճակը կարող է խանգարվել, իսկ այդ կարծիքը ավանդելու եղանակի մեջ տեսականի ծայրահեղ իմաստականությունը(умничанье) խառնվում է պրուսական աստիճանավորի անուրջների(мечта) հետ։ Հեգելը չէ պախարակում ձգտողությունը և վերանորոգության խնդրի (bill) բովանդակությունը, այլ դատապարտում է նույնիսկ վերանորոգության հակամիտությունը, որովհետև վտանգ է տեսնում այդ բանի մեջ։ Անգլիական տերությունը գտնվում է— եթե հավատանք գերմանական փիլիսոփայի խոսքերին— այնպիսի դրության մեջ, որ նա ամեն ուրիշից ավելի բարվոքում է պահանջում, բայց միևնույն ժամանակ ամեն ուրիշից պակաս է ընդունում նորան։ Մանրամասնությանց՝ խոր հարգության արժանի գիտությամբ, Հեգելը ցույց է տալիս անգլիական կառավարչության ստույգ թերությունքը։ Առանց պայմանի պիտի համաձայնել կրիտիկոսի (Հեգելի)հետ ամեն բանի մասին, ինչ որ նա ասում է, օրինակի համար, անճոռնի անդրանկական (майоратный) կառավարության, հոգևոր ծուխերի անկարգությանց, և ուրիշ տեսակ արտոնությանց, անգլիական եկեղեցու դրությանց, անճոռնի կառավարության Իռլանդիո և նորա [ 595 ] և ընկերական հարաբերությանց մասին։ Ինչպես Հեդելը, նույնպես ոչ ոք չի պաշտպանել–թողնելով այդ իրավունքը չնչին հնապաշտների–դարերի ժանգը, որ այլանդակում է անգլիական կառավարչությունքը։ Տակավին կարելի է համաձայնել և այս բանում, թե անգլիական կառավաբչությունքը (учреждения) երևցնում են մի «անհոգ հավաքույթ ստորասական սահմանադրությանը», որի հակառակ նոր տերութենական կառավարչությանց ներքին աճելության հայտնի սկզբանը վրա հիմնված ավելի պարզ ձևերը, գոնե տեսական հարաբերությամբ կարող են համարվել որպես առաջադիմություն»^[6]։

Այս խոսքերում, պ․ Հայմը մեծապես սխալվում է, և դորա պատճառն է դարձյալ գերմանական փիլիսոփայությունը։ Նորա, որպես առաջադիմություն ընդունած «պարզ ձևերը», որ հիմնված էին նոր տերութենական կառավարչությանց ներքին աճելության վրա, ի՛նչ արդյունք ցույցը ավեցին, երբ գործ դրվեցան։ Ստույգ է, որ պ. Հայմը ինքն էլ զգում է այդ բանի գործական ամլությունը, ուստի և սահմանափակում է առաջադիմության ասպարեզը «գոնե տեսական հարաբերությամբ» խոսքով։ Զարմանալի է, որ չկամին հասկանալ, թե մի փոքր թերի, բայց գործադրելի ձևը ավելի նախընտիր է, քան թե գաղափարական կատարյալը, որ բոլորովին անգործադրելի է։ Հա, շատ ընտիր գաղափար, բայց որ չես կարող նորան մարմնացնել, չես կարող գործ դնել, օգուտը ինչ է։ Բայց պետք չէ մոռանալ, որ գերմանական չոր գաղափարի գերի փիլիսոփայության իջնելու կետն է այս։ Ես անհամ կերակուր եմ ուտում, փիլիսոփան չէ հավնում և իր մտքի մեջ ավելի համեղ կերակրի գաղափար ունի և ասում է, թե գոնե տեսական հարաբերությամբ ինքը ուղիղ է, որ հավան չէ իմ հացին։ Դե սատկեցեք քաղցած։ Անդլիան իր կառավարության ստդտանված ձևերով, այսօր առաջինն է Եվրոպիո մեջ ազատության մասին, և անգլիական մարդը իրավամբ կարող է պարծենալ իր ազատությամբ, մինչդեռ ուրիշները և մանավանդ խեղճ ողորմելի գերմանացիք ցեխում խրված, նախանձու տրաքում են և տակավին հավան էլ չեն Անգլիացին։ Տո՛, մի նորա չափ ազատություն ձեռք բեր, հետո խոսիր է. ղարաբաղցու ասածը չլինի «ըռխին յաշիր»։ Բայց մենք շուտով կհասնենք այն թթվուտին, որի տեսությունը միայն պրծացնում է գերմանացու շապիկը։ Նա չէ կարող տանել կամ տեսնել երբևիցե կամ ուրևիցե «հանրապետական տարր» սահմանադրության մեջ, սորանիը վախենամ է գերմանացին, ինչպես ագռավը խրտվիլակից, առանց քննելու [ 596 ] թե այդ երևույթը ամենևին անվնաս է, եթե գործ է դրվում միայն որպես զուգակշիռ պահող տարր ընդդեմ նեղսիրտ գրականության:

«Բայց», — շարունակում է Հայմը, որպես թե սթափվելով և հետևյալ դրությամբ իր առաջվա կարծիքները հիմն ի վեր կործանելով, — «բայց», — ասում է նա, – «չէ կարելի երևակայել ավելի միակողմանի դատողություն, քան թե այն, բացառոցաբար հիմնված է անգլիակն տերութենական կյանքի այն մութ կողմերի վրա, և դոցա պատճառով չէ ուզում տեսնել նորա մեջ շրջան առնող առատ ուժերի հարստությունը։

Այստեղ վերստին կատարվում է մեր խոսքը,թե ազատության կենդանի գործողությունը (процесс) մեր փիլիցոփայի համար ըստինքյան ոչինչ արժեք չունր և թե նա (հեգելը) դորա հակառակ տեսնում է ազատության բոլոր արժանավորությունը հասկացողության համակարգութենում և առարկայապես (обьективно) կազմակերպված, հայտնի կարգի մեջ բերված թեև անազատ, դիվանապետական (bureaucratipue) պոլիցակազմ ազատության մեջ»:

Հայտնի է, թե ազատությունը իսպառ կործանել նախադասությունը համազոր է վերը մեջ բերված երկար բարակ ճառին, թե ի՛նչպես է Հեգելի կարծիքը ազատության մասին: Ինչ որ հայմին է վերաբերվում, նա ասես թե մի սառնաթույն է իր մարմնի մակերևույթի վրա, որ տարածվում է, երբ հիշում է այս տեսակ փիլիսոփայական այլանդակությունքը և անմիջապես մերժելով նորանց, աշխատում է թուլացնել անախորժ տպավորությունը այդ ժանգոտ գաղափարների՝ թե՛ իր և թե՛ լսողի վրա:

«Հասկանալ է», — շարունակում է Հայմը,-թե ինչ խորհուրդ պիտի վերագրել Հեգելի սահմանադրական շինվածին և նորա պատահաբար ինքնավարությունը (самоуправленки) հարգելուն: Ոչ մի տեղ ինքնավարության սկզբունքը չէ հասել մինչև այդ աստիճան պարունակության (объем) այդպիսի մեծության և դորա հետ միասին ոչ մի տեղ, այդ չափով և այդպիսի ուժով չեն երևել նորա օրհնածը հետևանքը, ինչպես անգլիական պառլամենտականության մեջ»: Ի վերջո՞, խոստովանեցավ գոնե հայմը, թեյև մի փոքր առաջ համաձայնում էր թե անգլիական սահմանադրությունը «անհոգ հավաքույթ է ստորական սահմանադրությանց»:

Հեգելի կարծիքով, այդ պառլամենտականության շտեմարան է պոլիտիկական ապականության և անխելքության, «Ձևավոր ազատության աղաղակը և փայլը»,-թույլ չէ տալիս ոչ ստույգ ազատությանը ասում է սքանչելի փիլիսոփան,-«թույլ չէ տալիս ոչ ստույգ ազատությանը աճել և ոչ իսկ հիշել նորան: Ազատության դիմակի տակ գոյացել է շահասեր և ագահ օլիգարխիա, որ [ 597 ] գործակից էր եղել (օգնել էր,содействовавшная) ամենևին գարշելի հանրապետականության». (15 օգոստ.)։ Ստորասական արտոնությունքը, ժամանակի թանձրությամբ արմատացած եսականությունը և ամենից ավելի ազգի բազմության անհասկացողությունը, նույնպես և խաժամուժ ամբոխի ախտերը, ահա այն տարերքը, որոնցից բաղկացել է անգլիական սահմանադրությանց կյանքը։

Անգլիական պառլամենտի մասին Հեգելի դատողությանց մեջ, լիքը չափով կարելի է նկատել նույն սահմանափակությունը, նորա նախապաշարմունքներով, և նույն հոգեկան ախտավոր ամբոխմունքը, որ հատուկ բնավորություն է տալիս պոլիտիկական կուսակցությանց դատողությանցը, երբ նոքա խոսում էին իրենց հակառակ կուսակցությանը մասին։ Պրուսական դիվանապետականությունը միավորված գերմանական գաղափարականության (idealism) հետ, կուսակցություն է կազմում անգլիական տերությոuնական կարգադրությանը և Բեկոնի հայրենակցաց գործական-էմպիրիկական խորհրդի ընդդեմ։ Ինչպես կուրմարկյան կիսասպան (юнкер) դատողությունք է անում ամեն ոչինչ բանի վրա, նույնպես է Հեգելի դատողությունքը անգլիական ազատության հիմնական սկզբանց մասին։ Հերիք չհամարելով ընտրողության և կաշառելու պատճառով առաջացած ամբոխմունքի և անկարգության ամենասաստիկ կտրուկ գծերով նկարագրությունը, նա մինչև անգամ խոսակցությունքը (առաջարկությունքը և դիմ ադրությունքը) և պառլամենտական ճառերը համարում է որպես չնչին փոխանակիչք (замен) իմաստության, որ նստած էր կանաչ մահուդի առջև և որ երևցնում էր իր ենթակայությունը հրովարտակների (акт) ահագին բազմության պատրաստությամբ, ինչպես մի հրովարտակների գործարան։ Այդ ժողովների մեջ ժամանակի մեծ մասը անցնում է, անդամների իրեն անձնական դրությանը բացատրությամբ և նոքա առաջարկում են իրենց կարծիքները ոչ որպես գործին պատկանավոր անձինք, այլ որպես արտոնունակ (привилегированый) գոյությունը և որպես ատենախոսը։ Այդ ատենաբանների գեղեցկախոսությունը «անձնագովությամբ լիքը դատարկաբանություն է» — միայն խելացի հայտարարությունքը այնպիսի մարդերի, ինչպես է Դուքս Վելլինգտոնը, ողորմություն են գտնում Հեգելից»։

Մեզ շատ հասկանալի է, թե ինչի՞ համար Դուքս Վելլինգտոնի հայտարարությունքը հանդիպում են Հեգելի հարգության։ Վելլինգտոնը իբրև զորապետ և ռազմագետ (стратегик) այո՛, ունի հոյակապ արժանավորություն, բայց պատերազմի դաշտից դուրս, մարդկային և ընկերական հարաբերությանը վերաբերությամբ, նորա տեսությունքը, հասկացողությունքը և հայացքը փոխադարձ չափով (пропорция) [ 598 ] են և մոտենում այն աստիճան ոչնչության, որ նաև մի շատ հասարակ քաղաքագետ և շատ հասարակ պուպլիցիստ չէին կարող առանց ամաչելու արտաբերել իրենց բերնից այն խոսքերը, ինչ որ դրված էին Դուքս Վելլինգտոնի հայտաբարությանց մեջ։ նա դրականապես ընդդեմ էր ամենայն վերնորոգության և պատերազմական դրական կարգերը (дисциплина) շատ խոր տպավորություն արած լինելով մեծ զորապետի ուղեղի վերա, դարձել էին նորա համար sine qua non^[7], նա կարծում էր թե ինչպես պատերազմի հաջող ելքը շատ դիպվածում կախվում է գնդի անձայն հնազանդությունից, այնպես ևս մարդկային կյանքը ավելի հաջող ընթացք կունենա, եթե այն ռազմական փիլիսոփայությունը ընկերական և բարերար սկզբունքների տակ կերպարանվելով հիմք դառնան տերութենական սահմանադրությանց կազմվածքին:

Իհարկե, ինչպես ուրիշ շատերը և մանավանդ Դուքս Վելլինդտոնը առատորեն քաղած լինելով իր սկզբունքների արդյունքը պատերազմի դաշտում, մոռանում են, թե պատերազմը մարդկային կյանքի մեջ, բնական, սովորական երևույթ չէ, այլ ցավագարական և պատահական, որի օրենքը երբեք չէ կարող դրվել մարդկային սովորական և ընկերական կյանքի վրա, առանց վնաս տալու այդ կյանքի բնական առողջության և առանց պատվաստելու այն ցավագարական ախտերը նորա կազմվածքի մեջ։ Պատերազմում մի ժամ, մի րոպե հերիք են շատ անգամ դարավոր հույսեր ոչնչացնելու, աշխարհի զուգակշիռը խանգարելու համար և այդ մի ժամը կամ րոպեն կարո՜ղ է և հարմարություն ունի, շլերի այն զլված վիճակում, դրական հնազանդություն գնվիլ: Զինվորը դուրս է եկած իր ընկերական կյանքի շրջանից. նա ընկերական և քաղաքային կյանքի մեջ պաշտոն չունի. նա այն միջոցին ճնշված է նեղ շրջանակի մեջ և որոշված նպատակով—մեռցնել կամ մեռնել։

Բայց այնպես նեղ, որոշյալ և սահմանափակ չէ մարդկային կյանքի առողջ վիճակը։ Զինվորը միայն թշնամու հետ կարող է զարկվիլ, ուրիշ ոչինչ պետք, ոչինչ հարաբերությունք, ոչինչ վիճակ չէ կարող նորան պատահել։ Իսկ մարդկային առողջ կյանքը իր լայն ճանապարհի վրա ամեն վայրկյան զարկվում է անթիվ պետքերի, անհամար հարաբերությանց և վիճակների հետ։ Հայտնի է, թե այս երկու մոմենտքը, պատերազմը իբրև ցավագարական (патологический) և առողջ կյանքը իբրև բնիկ (նախագաղափարական (нормальный), երբեք չեն կարող միևնույն լարով լափվիլ, միևնույն ուղղությամբ քայլել, առանց անօգուտ և վնասակար դառնալու։ Բայց ի՜նչ անես, որ Հեգելի պես մարդը փրկություն է [ 599 ]

տեսնում բոնական ֆրիդրիկոսնհրի ձեռքով դարբնված շղթայի մեջ, քան թե այն սահմանադրության, որ միմիայն անգլիական մարդը կարողացավ իրագործել և որին հաջորդեց ուրիշ կերպարանքով նորա գաղթական եղբայրը՝ Հյուսիսային ամերիկյան դաշնակցությունը։

Ո՛վ չէ տեսնում, որ անգլիական սահմանադրությունը տակավին չէ հասած իր վերջին կատարելության, բայց խնդիրը այստեղ է, թե այդ կատարելություն ասվածը արդյոք անշա՞րժ նպատակ է, դեպի որը մոտեցներ ամեն մի հաջող քայլափոխ, ամեն մի որոշյալ ժամանակամիջոց. չէ՞ որ մարդկային հասկացողությանց լայնանալու չափով և կատարելության գաղափարը շարժում է դեպի առաջ։ Հայտնի է, թե փրկությունը դրած է դեպի կատարելությունը անդադար ձգտողության մեջ, որովհետև այդ երևույթի մեջ երևում է առողջ կյանք։ Եվ մարդը կամ իր քաղաքակրթության աստիճանից պիտի հետ դառնա, կամ բարոյապես պիտի մեռնի և նորա հասկացողությանց շրջանը անբացվելի պիտի փակվին, որ նորա կատարելության գաղափարը մնա անշարժ, բայց և այն ժամանակ տակավին չէ կարող հասած լինել նորան, որովհետև գաղափարի և նորա մարմնանալու մեջ կա ժամանակ և ուժ, որ պիտի գործ դրվի մինչև այն կետը, բայց և կետը կվազե առաջ ձգտողության ուժգնության չափով։ Սորանից հետևում է, որ մարդը դադարելով կատարելագործվելու ձգտողությունից, չէ կարող այն վիճակում մնալ, ինչ վիճակի հասել էր, քանի որ ձգտողության զսպանակը գտնվում էր լաված վիճակի մեջ։ Նա պիտի հետ դաոնա այն րոպեից սկսած, երբ կանգնել էր իր ճամփի վրա։ Հայտնի է, թե այս բոլորը կարելի է մտածել մի մարդկային ընկերության վրա, որ աճում էր ինքնակայապես։ իսկ այն ընկերոլթյունքը, որի հասակը չափվում է հոգաբարձության ազատ կամքից առաջացած չափով, այնտեղ հանդեսը պատկանում է ֆրիդրիկոսներին և մարդկային ընկերությունը իջնում է անչափահաս որբերի աստիճանը։

Մյուս կողմից քննադատելով անգլիական սահմանագրությունքը, ինչպես կարելի է՝ դադարել միմիայն նոցա թերությանց վրա, նետելով միանգամայն բոլոր հաստարմատը և փրկարար դրությունքը, որոնց հիմքերի վրա աճում է անգլիական մարդու իրավամբ պարծեցած ազատությունը։ Բացի սորանից, թող նորան դատապարտե մի ավելի ազատ և ավելի վսեմ սահմանադրությանց ենթարկված մարդ։ Բանը մինչև կոմիզմ է բարձրանում, երբ քաղաքականապես ճղակտոր եղած և մարդկային իրական կյանքին բոլորովին անտեղյակ և թափառական գաղափարների ստրուկ գերմանացին է բերան բանում անգլիական [ 600 ] սահմանսդրությանց վրա, որի լոկ Habeas corpus ակտը^[8], թողում եմ մնացածը, ամբողջ Գերմանիս հավասար գին ունի։ Եվ երբ անգլիական սահմանադրությունքը միջին դարերից սկսած բնական ճամփով աճելով աճում էր, բոլոր ցամաքահողը մինչև վիզը թադվնլ Էր ստրկության մեջ։ Բռնակալությունը, բարքի ապականությունը, սնանկությանը և մարդկային արժանավորության ուրացողությունը էին նորա ոգին։

Ի՛նչ տեղ էր Գերմանիան, երբ մարդկային արժանավորությունը իր ձեռքը անցուց Անգլիո գայիսոնը, թագը միայն թողնելով իր թագավորին։ Հայտնի է, թե Գերմանիան մարդ դարձավ Ֆրանսիս XVIII դարու փիլիսոփայությամբ, որի վերջին խոսքը էր 1789 և 93 թվականները։ Բայց ո՛րտեղից հանկարծ բխեց XVIII դարու այդ փիլիսոփայական հորձանքը, որ հեղեղեց Եվրոպա և չարաչար գործ դրվեցավ։ Երբ անգլիացին ազատության անունով պատերազմում էր իր դավաճան թագավորի՝ Կարլոս առաջինի հետ, երբ զիջողոլթյունք զիջողությանց քամակից որպես մի աքցանով քաշում հանում էր թագի իրավասությունից, երբ ի վերջո անճար մնալով ազգի ազատության, թեև սխալ գործերով, զոհ էր բերում դրուժան թագավորը, ի՛նչ բանի մեջ էր նույն ինքը Ֆրանսիան, Գերմանիո և բոլոր ցամաքահողի, իրավամբ համարված լուսատու ճրագը։

Այո՛, մի րոպե փայլատակեց Հենրիկոս IV-ի ազդեցությունը քաղաքակրթության վրա. նորա հաջորդը, Րիշելիոն, չեմ հիշում անունով, միայն թագավոր Լուդ[ովիկոս] XIII, ունեցավ նույնպես փրկարար ազդեցություն քաղաքակրթության ընդհանուր գումարի վրա իր 18֊ամյա վարչությամբ. սորա աշակերտ Մազարինին, Լուդ[ովիկոս] XIV֊ի տղայության և մանկության ժամանակ կառավարելով, նույնպես առաջ նայեցավ, բայց այն հիսո՞ւն երկաթե տարիները, որ անցան Լուդ[ովիկոս] XIV–ի ձեռքից. այն վերսայլները, այն շռայլությունը, այն կեղծավորությունը, մարդկային անհատական, որպես նաև ընդհանուրի արժանավորության կամ խորհրդի ուրախությունը, հիմնեցին, կազմեցին, պատրաստեցին և մեջտեղ դրին մի այնպիսի սոսկալի բռնություն, որի դևը այնպիսի մեծ և զարհուրելի ցնցյուններ գործեց, երբ 79 և 93 դուրս էր գալիս ֆրանսիական կազմվածքից։ Վաղուց սովորություն է եղած դպրոցի բնավորական ազդեցությունը իսպառ ուրանալու համար, մանավանդ եթե կամենում էին բամբասված դպրոցը պաջտպանել, ասել թե Ալեքսանդր Մակեդոնացին Արիստոտելի աշակերտն էր, ներոնը՝ [ 601 ] Սենեկայի, իսկ Վոլթեռը՝ ճիզվիթների։ Իհարկե, ով որ չէ ուսել թե ի՛նչ է և ո՛վ է Վոլթեռր և միայն անունն է լսել և ճանաչում է նորան որպես արդյունք ճիզվիթական դպրոցին, այնպիսին պիտի մտածե, թե XVIII դարու փիլիսոփայությունը աղբերանում էր ճիզվիթներից: Բայց ով որ ճանաչում է XVIII դարում ներգործող փիլիսոփաներին ավելի մոտից, նա տեսնում է, որ նոցա բոլորի փիլիսոփայությունը փոխառնված է Անգլիուց, որովհետև երեք քառորդը այնտեղ մնացին տարիներով և մոտից սորվեցան ազատությունը և համեմատելով նորան իրենց հայրենիքի ստրկության հետ, հղացան այն մեծ կրակի կայծը, որի բոցը պիտի այրեր և լափեր ինչ բանի որ պատահեր, թե լավ և թե վատ։

Ֆրանսիական հեղափոխությունը անգլիական փիլիսոփայության արդյունք է. ճիզվիթները կամ ցամաքահողի բնակիչները ընդունակ չէին այդ բանին։ Ստույգ է, մինչև այն մեծ հեղափոխությունը իսկապես Ֆրանսիո աչքը տնկված էր Անգլիո վրա, բայց հեղափոխությունից հետո այդ երկու աշխարհների պաշտոնքը փոխվեցան և հեղափոխությունը իր կարգով ազդեցություն ունեցավ Անգլիո ավելի առաջադիմության վրա։ Բայց թե ազատությունը մի վսեմական ավանդ է, ապա այդ ավանդը պահեց տորերի հորձանքի երեսից Անգլիան։ Մի փոքր ժամանակ անցավ այդ ավանդը Ֆրանսիո ձեռք, բայց նա չկարողացավ պաշտել նորան նպատակի հարմար ձևով։ Վերստին կործանվեցավ այնտեղ ազատության աթոռը և նորա ավերակների վրա Բոնապարտը մերկեց իր երկաթը։ Ազատությունը դարձյալ ապաստանեցով դեպի այն կղզին, որ միայն մի նեղ ջրանցքով բաժանվում էր Ֆրանսիուց և այն օրից մինչև այսօր, մինչդեռ ցամաքահողը ազատություն գտնելով և կորցնելով հոգին բերանը եկավ, Անգլիան, իր այն թերի համարված, և իրավամբ մի քանի պակասությունք ունեցող սահմանադրությամբ, ավելի և ավելի հաստցուց ազատության ծառի բունը և այն՝ բոլորովին բնական, խաղաղ և հանդարտ աճելությամբ, որին հազիվ թե տրամադրություն ունի ուրիշ ամեն մարդ, որ ծնած չէր Բրիտանական կղզիների վրա։

Մի քանի թերությունք, և վնասակար դրությունք, ինչպես և անդրանկական համակարգությունը, այո՛, մեր աչքում շատ ստգտանելի է, բայց հարցնենք անգլիացուց, և տեսնենք թե այդ համակարգությունը այսքան դարերով տևում է սահմանադրության մեռա՞ծ տառի ուժով, թե՞ թազի հարստահարելով։ Ոչ առաջինը և ոչ երկրորդը. այդ բխում է բուն անգլիական կյանքից, և նորա համար բնական երգը այդ է միայն։ Ի՛նչ անե այստեղ վիգը կամ տորին, ինչ անե երեսփոխանական ժողովը կամ թագը։ Հայտնի է, թե քանի որ այդ օրենքը բխում է ազգի հոգուց և հասկացողությունից, ամեն նորմուծություն նորա ընդդեմ պիտի ծանրանա [ 602 ] ազգի վրա որպես հարստահարություն և ազատ իրավունքի բռնաբարություն։ Եվ ո՛վ կարող է գործ դնել այղ հնարը։ Եվ այն, որ անգլիացու աչքում բնական է և բաների կարգում, ի՞նչպես կարող է ենթարկվել սրբագրության։ Սորանից երևում է դարձյալ, որ անգլիական սահմանագրությունքը բխում են ազգի հոգուց, և դուրսից գրված չլինելով, կարողանում են այնպիսի անխախտելի շարունակությամբ և հետևականությամբ ներգործել և արդյունավորել մարդկային կարելի և հնարավոր բարեկեցությունը, որոշյալ հասկացողությանը շրջանի մեջ։

Տարակույս չկա որ կգա օր, երբ այդ անդրանկական համակարգությունը կընկնի և դորանով հողը դուրս կգա կապանքի տակից, բայց և այն ժամանակ արդյոք բոլորովին կատարյա՞լ կլինի նոր կարգը։ Ֆրանսիան, որի հողը կտրտված է մինչև մանրացուցական բաժիններ, ուրիշ կերպով նույնպես չէ՞ զգում այդ համակարգության ծանրությունը։ Մնում է մեջտեղը որպես միակ բարերար ելք հասարակական սկզբունքը ( общинное начало), որ կա Ռուսիո մեջ^[9] Բայց ո՛վ գիտե թե երբ կարող են զարթել Անգլիո և Ֆրանսիո գրակխոսները։ Իսկ մինչև այն ժամանակ, ստույգ է, որ անդրանկական համակարգությունը պիտի ծանրանա հասարակ ժողովրդի վրա մանավանդ, քան թե միջակ դասակարգին։

Միջակ դասակարգը պարապելով ձեռագործությամբ և վաճառականությամբ, անմիջական հարաբերություն չունի հողի հետ։ Նորա օգուտը և վնասը, նորա հույսերը և ահը,— այդ բոլորը կապված է վաճառանոցի (bourse) հետ. և քանի որ Անգլիո կառավարությունը ներգործելով արդեն ընդունված սկզբունքների վրա առաջ վարե իր ընթացքը թե ներքին և թե արտաքին գործերի մեջ, վաճառականությունը և ձեռագործությունը ապահո՛վ են, ուստի և միջին դասակարգը ժողովրդի միշտ պաշտպան այդ սկզբունքներին։ Սորանից պարզ է, թե անդրանկական համակարգությունը լոկ ազնվական և ստորին դասակարգերի վրա է ներգործում։ Աոաջինը չի կարնալ իր անշարժ սեփականությունը բաժին-բաժին անել, այլ պարտական է թողուլ անդրանիկ ժառանգին, [ 603 ] իսկ երկրորդը երբեք չի տեսնիլ հողի երես, որովհետև հողը չմասնատվելով նաև ժառանգությամբ, միշտ մնում է ազնվական տների ուղղակի հաջորդության մեջ։ Եվ այս է այն սոսկալի աղքատության աղբյուրը, որ միմիայն Անգլիո մեջ կարող է ստանալ այնպիսի ահարկու կերպարանք։

Հարկավոր է ուրեմն ավելի քաջ բացատրել մեր այն խոսքը, թե «Անդրանկական համակարգությունը անգլիական ազգի հոգուց է բխում», որովհետև անհնար է թույլ տալ անգամ թե ստորին դասակարգը կարող էր երբևիցե գոհ լինել այդ համակարգությունից։

Ազգ ասելով հասկացանք և հասկանում ենք անգլիական հասարակությտան այն բաժինը, որ ուղղակի կամ անուղղակի մասնակից է կառավարության և որի պոլիտիկական իրավունքը խոստովանում է անգլիական կոնստիտուցիոնը, որովհետև այդ կոնստիտացիոնը հասարակապետական և ոչ հանրապետական լինելով, ինչպես Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում, համորեն ազգի անձն յուր անդամներին չէ տալիս պոլիտիկական իրավունք։ Եվ կառավարության մեքենան շարժվում է միմիայն առաջին և միջին դասակարգերի ուժով։ Այդ երկու դասակարգի շահին էլ ընդդեմ է և Անգլիո մեջ ամեն փոփոխություն, որ կարող էր շատ թե քիչ սասանեցնել կամ ավելի փոքր, կանգնեցնել բաների ամենօրյա ընթացքը։ Եվ այդ երկու դասակարգն բուռն դրական իշխանություն ունի իր ձեռքին, ոչ օրենքը, ոչ գրված կոնստիտուցիոնը և ոչ իսկ թագի արտոնությունքը ազդեցություն ունին նորա վրա. նա փոխում է օրենքը, սրբագրում է սահմանադրությունը, փոխում է և գահակալության հաջորդությունը, ինչպես Հենրիկոս VIII֊ի և Վիլհելմ III Օրանժյանի ժամանակ, փոխում է կրոնը, ի վերջո ինքը պառլամենտը և իշխող և իշխեցյալ», ինքը գնում է օրենք և ինքը դարձյալ հնազանգում է նորան. վերստին փոխում է օրենքը և այդ նոր օրենսդրությունը նույն զորություն ունի, ինչ որ ուներ առաջվանը. մեկ խոսքով, կենդանի սահմանադրություն և կենդանի օրենք անսահման և լրացյալ իշխանությամբ։

Հեգելը տեսնելով այս բոլորը սարսափում է և նորա նեղսիրտ դիվանապետական ստամոքսը չէ կարող մարսել, ուստի և չէ հերիքանում միայն մի քանի թերությոնք շոշափելով անգլիական կառավարության սահմանադրության վրա, նա չէ գոհանում նորանց պախարակելով, այլ որպես թե ավելի ծանրացնելու համար իր պատասխանատվությունը, նորանց պախարակելով,այլ որպես թե ավելի ծանրացնելու համար իր պատասխանատվությունը, նորանց պախառակելու չափով դրվատներ և տաղեր է երգում գերմանական և պրուսական տերությանց, և այս՝ 1830—31-ին։ Թուրքի ասածի պես․ մասգարալըք փարա իլեն փուլ իլեն դեիլ տըր։ [ 604 ] Տես թե ինչ է պատմում Հայմը Հեգելի բերնով, լսիր որ անկաճդ չար չսլե:

«Այստեղ»,— ասում է Հեգելը, այսինքն Պրուսիս մեջ,— «կատարված է այն աշխատությունը, ինչ որ դեռ Անգլիան պիտի կատարե․ պրուսական թագավորների խորին խելքը և ճշմարտության սերը, նույնպես և գիտական լուսավորության բազմադարյան աշխատությունը, արդեն իրագործել են այն, ինչ որ չկարողացան անգլիական ազգին տալ նորա երևեցուցիչքը։ Նախանձը թագավորական իշխանության կարողության վրա է անգլիացիների իսպառ անխորտակելի նախապաշարմունքը։ Մինչև անգամ մտադրյալ վերանորոգությունը, ինչպես առաջուց կարելի է գուշակել, կառաջնորդե միմիայն դեպի կորստաբեր հետևանքներ։ Այս պատճառով, եթե նաև հաջողություն գտնե խնդիրը (bill), որի մասին է այժմ վեճը, և ճանապարհ բանա դեպի պառլամենտը տիրապետող համակարգության հակադիր մարդոցպատերազմը կարող էր լինել միայն ավելի վտանգավոր պատճառ, արդատոնությամբ շահի և ավելի հիմնավոր ազատության պահանջողությանց մեջ չէր լինել ոչինչ միջին ծայրագույն իշխանություն, որ կարողանար բռնել նորանց և հաշտեցնել։ Միմիայն կառավարությունական իշխանությամբ կարող են հաջողակի իրագործվել իրավանց և ազատության խելացի և հիմնավոր սկզբունքը։ Անգլիո մեջ, իշխանությունը արտոնունակ դասակարգի ձեռքին է։ Այս պատճառով, ավելի կանոնավոր և հիմնավոր սկզբունքների երևեցուցիչքը, պիտի երևցնեն իրենց մեջ, կառավարության և ներկա բաների կարգի ընդդեմ՝ միմիայն դիմադրություն։ Իսկ այդ սկզբունքները չեն կարող ցույց տալ իրենց խորհուրդը և նշանակությունը իրենց բոլոր թանձրացյալ (կոնկրետնի), գործական ճշմարտության և գործադրության մեջ, ինչպես Գերմանիայում, այլ միայն ցույց են տալիս նորան ֆրանսիական վերացականության, անուրջի վտանգավոր կերպարանքով։ Վերանորոգսւթյանց իրացուցումը հակասում է անգլիական տերությունական սկզբունքին, այս պատճառով, հազիվ թե կարողանան նոքա իրագործվել առանց տերության և հասարակության շաղկապը սաստկապես սասանեցնելու»։

«Ավելորդ ենք համարում,— ասում է Հայմը,— մերժել ինքնաբավական և երկչոտ գիվանապետականության շաղակրատությսւնքը։ Շուտով այդ բաները գրվելուց հետո, ինքը պատմությունը ապացուցեց, թե ինչպես անհիմն էին այս մռայլոտ գուշակությունքը Անգլիո մասին, նույնպես և հայրենիքի վերականգնյալ գրության վրա գաղափարական [ 605 ]

Բայց Հեգելին տրված չէր տեսնել ոչ այն և ոչ էլ մյուսը. Հեգելը մեռավ խոլերից նոյեմբեր. 14-ին 1831–ին»^[10]

Պարտական ենք այստեղ մի երկու խոսք ավելացնել այն պատճառով, մանավանդ, որ Հեգելի այս տեսակ կարծիքների մասին նմանեցինք Բոռքին։ Բայց վերստին կրկնում ենք, Բոռքը հիվանդ և սասանյալ ուղեղով, և մինչդեռ Հեգելի ամբողջ համակարգությանց մեջ կան իր վերջին փիլիպոսականի հետքերը, Բոռքի անցած կյանքի վրա, մինչև նրա հիվանդանալը, չկան այնպիսի մութ գույներ, որ կարողանային խավարեցնել նորա անպայման և անշահախնդիր ազատասիրությունը։

Հետևյալ խոսքերով վերջացնում է Հայմը իր դասերը։

«Նա մեռավ իր գործունեության միջակետում, իր փառքի բարձրության մեջ, իրեն հետևող բազմաթիվ ամբոխի խոր հարգությունը կատարելապես վայելելով։ Նորանից հետո մնաց ոչ միայն մի հզոր համակարգություն, այլև մի հզոր և մի լայնատարած դպրոց (ուղղություն) և այդ դպրոցը ըստ էության էր նորա ստեղծվածը և մինչև անգամ նորա փիլիսոփայության մի մասը։ Այդպիսի մի համակարգություն անհնար է երևակայել առանց ձևավոր, հուսալի և գործարանավորված ընկերության։ Այս Համակարգությունը, իր բովանդակությամբ լինելով էնցիկլոպետիկական, իր արտաքին երևույթով բնականապես տարածողական էր։ Նա ուրիշ սահմանագլուխ չգիտեր բացի գիտության սահմանագլխից, նա կարող էր իրագործել իր հասարակաց հասկանալի լինելու ձգտողությունքը միմիայն աշխատության մասնատությամբ (разделение труда) նա կարող էր շարժվել և լայնանալ մինչև անվախճանը, նորա բանախոսության (диалектика) և նոր երկմտության(двусмысленность) օգնությամբ, նորա հետ կարող էին բարեկամանալ բոլորովին միմյանց ներհակ հասկացողությանց մարդիկ և նորա նշանակերպերի (формула) տակ կարող էին թաքնվել որչափ անկեղծ, նույնչափ և նորա կեղծից ոչ ազատ պաշտողքը։ Իր սկզբամբ միապետական, փակված և բացառողական էր այդ համակարգությունը, ինքնըստինքյան շրջափակում էր նա իր հետևողքը մի մշտական կենտրոնացությամբ խմբի մեջ և կախողության զգացողությունը վարձատրում էր անպայմանության հպարտ գիտակցությամբ։ Համակարգության այս հատկությանց հետ միավորվեցավ և նորա արարչի (Հեգելի) տրամադրությունը (настроение) և դրությունը։

Զարմանալով Րիշելիոյի և Նապոլեոնի սեփական առանձին հատկությունքը ճնշելու արվեստի վրա, նա ինքը միևնույն ժամանակ [ 606 ]

մի էր ամեն տեսակ փիլիսոփայության և կարծիքների մեջ եղած առանձին հատկությանց։ Նա ձգտում էր հպատակեցնել միտքը նույն խիստ կարգին և նույն հնազանդության, որին հպատակված էր մարդոց կամքը»։^[11]

Հայմը շարունակելով իր ստորագրությունը և նկարագրելով Հեգելին ավելի դիվանապետական, քան թե նույնիսկ Պրուսիո այն մամանակվա տերությունը, նույնպես և նորա օրագիր հրատարակելը, նորա նկրտմունքը ևն ևն, ի վերջո վերստին հնչեցնում է առողջ բանականության ձայնը։

«Բայց,— ասում է նա (Հայմը),— կենդանի պատմության և նորա մեջ շրջան առնող ոգու ուժը, ամեն ուսումնական կուսակցություններից զորեղ է և համակարգությանց բոլոր շղթաներից ամուր։ Հեգելի համակարգության մեջ, նույն այն բանը, որ շինում է նորան համակարգություն և հնար է տալիս նորան դպրոց կազմելու, պատկանում է կրթության արդեն անցած ձևին. ինչ բան որ ուզում էր կյանքը շարունակել, պետք էր որ ավելի երկար ապրեր^[12] , Օգոստոս 16, կես գիշեր։

Ոչ Հեգելի աշակերտ ենք և ոչ Շելլինգի, բայց արդարությունը ստիպում է խոստովանել, որ երկուսի համակարգությունքն էլ մեծ օգուտ ցույց տվին գիտության ընդհանուր ձևերը հայտնագործելով, որոնց միջնորդությամբ առաջ է դնում զարգացման գործողությունը։ Այս հայտնագործությանց հիմնական արդյունքը երևում է հետևյալ առածի մեջ. «Զարգացման վերին աստիճանը իր ձևով նման է սկզբին, որտեղից առաջ է գնում այդ զարգացումը»։

Այս վարդապետությունը բովանդակում է իր մեջ շելլինգյան համակարգության արմատական իսկությանը, որ Հեգելը ավելի ճիշտ և ավելի մանրամասն քրքրել և քննել է, և ընդունելով որպես հիմնական սկզբունք կազմել է իր համակարգությունը, ուր տիեզերական կյանքի բոլոր երևույթների մեջ, սկսելով նոցա շատ ընդհանուր վիճակից մինչև էության յուրաքանչյուր առանձին կարգի ամենաճիշտ մանրամասնությունքը երևում է այս վարդապետությունը։^[13]

Հեգելը դրականապես ասում է թե «միջին տրամաբանական մոմենտները, ավելի քան թե ուրիշները չեն հասնում առարկայական էության, [ 607 ] մնալով միայն որպես տրամարանական մոմենտ։ Հերիք է եթե որոշյալ միջին մոմենտը հասել է էության ուրևիցե կամ երբևիցե, սորանով, ուրիշ տեղերում և ուրիշ Ժամանակներում, զարգացման գործողությունը ազատվում է այդ մոմենտները առարկայական էության հասցնելուց»^[14]։

«Որ զփորձ առեալ է, կարող է փորձանաւորաց օգնական լինել»^[15] այս վարգապետության սկզբունքն էլ նույն կետիցն է իջնում։ Արդարև, եթե միջին մոմենտները, յուրաքանչյուր դիպվածում անշուշտ հասնելու լինեին առարկայական էության, զարգացումը ոչ միայն դանդաղ այլև անհնարին էր։ Ստույգ է, բնության մեջ ոստյունք չկան, այլ հետևական շգթայաշարություն, բայց եթե մի դիպվածում չէ իրագործվում միջին մոմենտը, այդ շղթան չէ կտրվում, որովհետև մի անգամ հասել է այն մոմենտը առարկայական էության և հերիք է։

Մինչև, մրրկից կոտրվելով կամ արմատից պոկ գալով ծառը չնկներ ծովի մեջ և մարգը չտեսներ, որ փայտը ջրի տակ չէ գնում, անհնար էր, որ մարգը կարողանար լաստ շինել, մինչև լաստ չշիներ, չէր կարող նավակ շինել, մինչև նավակ չշիներ, նավ շինել և վերջապես մինչև նավը չշիներ, շոգենավ չէր կարող շինել։ Թե ուր է եղել այս փորձը, այսինքն որտեղ և երբ հասել են այս միջին մոմենտները, իրենց առարկայական էության, այսինքն փայտը ջուրը ընկնելուց մինչև շոգենավի աստիճանին հասնելը, այդ փույթ չէ, հերիք որ մի անգամ կատարվել է և այսօր մի վայրենի մարդ, քաղաքակրթվելով պետք չունի շոգենավին հասնելու համար կոտրած ծառից սկսել, այլ կարող է ուղղակի շոգենավին ձեռք զարկել։ Մարդը, որ առաջ կրակը տեսավ մի կայծակից զարկված ծառի արմատում, ետքը երկու փայտ իրար հետ քսելով, ավելի ետքը հրացանը գտավ, ետքը ֆոսֆորյան լուցկիք ևն, այսօր այս վերջինը կարող է ուղղակի ժառանգություն լինել այն վայրենուն, որ տակավին կրակը ստանում է երկու փայտ իրար հետ քսելով։

Առաջին առած. Զարգացման վերին աստիճանը իր ձևով նման է նորա սկզբին։

Երկրորդ առած. Եթե մի որևիցե ազգ հասել է իր զարգացման վերին աստիճանին, մի ուրիշ ազգ, որ խեղճ վիճակում է, կարող է հասնել այդ աստիճանին, առանց այնքան ժամանակ և այնքան ուժ գործ դնելու, որքան առաջին ազգը, և բնավ չհանդիպելով միջին մոմենտներին, որոնցից անցել էր առաջին ազգը^[16]:

1. Ռուղոլֆ Հայմից (1821 — 1901) բերված այս և հետագա բոլոր մեջբերումները կատարված են նրա «Հեգելը և իր ժամանակը» աշխատության (1857 թ.) ռուսական թարգմանից (Р. Гайм.-«Гегель и его время», пер. Сольянкова, СПБ, 1861), որ եղել է Նալբանդյանի տրամադրության տակ, բանտում։
2. Բանտում Մ. Նալբանդյանի տրամադրության տակ եղել են նաև ոոս նշանավոր գիտնական Տ. Ն. Գրանովսկու (1813—1855) աշխատությունները, որոնցից կատարված են այս և հետագա մի քանի մեջբերումները։
3. Մեջբերումը կատարված է Հայմից. P.Гайм.— «Гегель и его время», стр. 8.
4. (Լատ.) Մարդը նվիրական բան է: Խմբ:
5. Ակնարկում է 1833թ․ ընդունված ընտրական նախագիծը
6. Տե՛ս Р. Гайм,–«Герель и его время», ст. 375.
7. (Լատ.) Անխուսափելի: Խմբ.:
8. Habeas corpus — Լատիներեն բառացի նշանակում է «մարմին ունենաս» Այդպես էր կոչվում 1679 թ. ընդունված այն ակտը, որի համաձայն ամեն մի ձերբակալություն պետք է կատարվեր պատճառաբանված հրամանով:
9. 1 Բանտում ամենայն հավանականությամբ Նալբանդյանի տրամադրության տակ եղել են «Современник»-ի այն համարները, որոնք պարունակում էին Ն. Գ. Չերնիշևսկու հայտնի հոդվածները, որտեղ ռուս մեծ մտածողը զարգացնում էր իր տեսակետները հասարակական սկզբունքի (общинное начало), այսինքն՝ ռուսական համայնքի մասին, որպես ապագա սոցիալիստական հասարակարգի հնարավոր սաղմի։ Նրա տրամադրության տակ եղել է մասնավորապես «Современник»-ի այն համարը (1858 թ․), որտեղ տպադրված էր ն. Գ. Չերնիշևսկու «Համայնական հողատիրության հակառակ փիլիսոփայության նախապաշարումների քննադատությունը» նշանավոր հոդվածը, որից Նալբանդյանը կատարել է մեջբերումներ, առանց հեղինակի անունը հիշատակելու։
10. Տե՛ս Р. Гайм «Гегель и его время», ст․ 377-378
11. Տե՛ս Р.Гайм․ «Гегель и его время», ст. 378.
12. Տե՛ս Р.Гайм. «Гегель и время»ст.378.
13. Տե՛ս Р.Гайм. «Гегель и время»ст.378.
14. Դարձյալ բառացի թարգմանություն Չերնիշևսկոլ նույն հոդվածից (տե՜ս H.Г. Чернышевский, Полн.собр. соч., т. V,Москва, 1950, стр. 387).
15. Վերցված է Աստվածաշնչից:
16. Այս հատվածը Նալբանդյանը թարգմանաբար վերցրել է Չերնիշևսկուց: