Հրանտ Մաթեւոսեանը եւ Ընթերցողները/Բ․ ՄԱՍ

Թորոս Թորանյան

[ 42 ]

Բ. ՄԱՍ ՛՛Եղեռնի Գրական Արձագանգները՛՛

1. Եղեռնական Իրադարձութիւնների Արձագանգները

Ակսելի Բակունցի Արձակում

Քալանթարեանը կը հաստատէ.

— «Իր սերնդակից երիտասարդների նման Գէորգեան ճեմարանի սան Ակսելի (Ալեքսանդր) Բակունցը, պատմական հայրենիքն ու արիւնակից եղբայրներին ազատագրելու ռոմանտիկ պատրանքներով տարուած, 1917թ. Նոյեմբերին իբրեւ կամաւոր մեկնում է ռազմաճակատ՝ մասնակցելու Առաջին աշխարամարտի կռիւներին»:

Այսօրէն դիտելով, սիրելի Քալաթարեան, երէկի այդ ճակատ մեկնելու հուրը հայ երիտասարդներու մօտ կարելի է կոչել ռոմանտիկ պատրանքներ, բայց եթէ մեր սերունդը եւս այդ երէկը ապրեր՝ պիտի մեկնէր ռազմաճակատ երբ մեկնողները հազարներով մինչեւ Հայաստան եկան Ամերիկաներէն ու ինկած մեծ պետութիւններու խարդաւանքին զոհ: Բակունցին կամաւորագրուիլը այդ օրերուն իր տարապայման հայրենասիրութիւնը հռչակած կ՛ըլլայ ո՛չ միայն գրիչով՛ այլ նաեւ զէնքով:

Դուք իսկ կը հաստատէք, որ կամաւոր զինուոր Բակունցը էրզրումի ՛՛Ուչեպնայա Քոմանտա՛՛ —ում սովորելուց յետոյ ՛՛մասնակցում է էրզրում—Սարիղամիշ—Ղարս—Սելիմ—Արդահան—Սարդարապատ շղթայով շարունակուող բոլոր մարտերին եւ մինչեւ 1918թ. Հոկտեմբերիը մնում է բանակում՛՛: [ 43 ] Մեծ արձակագիրը, փայլուն էջերու հեղինակ Բակունցը՝ զէն ի ձեռին կամաւոր… Այդ ոգին է որ պէտք է ժառանգենք: Մեր այդ օրերու երիտասարդութեան գերագոյն զոհողութիւնը, արիւնը, տալու պատրաստակամութիւնը մեծ պետութիւն կոչուածները տապառով բզիկ-բզիկ ըրին՝ քարէ դարեան վայրենիներու հանգոյն:

Ճիշդ կը նկատէք գրականագէտ տիկ. ժենիա, որ յետոյ Բակունցը վերադաարձ մը կատարած է դէպի Սեւցելերի սերմացան, Սպիտակ ձի, դէպի վէպ ու վէպեր՝ մշակոյթով պաշտպանելու համար ի՛ր, մե՛ր երկիրը: Այդ զէնքը եւս գլացուեցաւ Բակունցին, որպէսզի իր արիւնը որպէս նահատակի՝ հոսի բանտի խուցին մէջ—հազար ափս՜ոս Մոկաց Միրզէն…:

Մենք իրարու դաս տալու չէնք ելած: Այս էջերուն վրայ եկած ենք միասին ողբալու մեր մեծագոյն կորստներուն համար: Բակունցը, մեր միրհաւը մեր սասունցիներու պարը երբ կարծէք երկու լեռներ իրարու կը զարնուին՝ քանի՞ տարի տրամադրեց մեր գրականութեան, դուք լաւ գիտէք: Այս էջերուն վրայ վերակենդանացուցած էք Բակունցը: Բայց, որք՜ան աւելին պիտի ունենայիք նոյն ոսկէ գրիչէն… եթէ ապրէր ան, եթէ հայու ձեռքով հայ մեծատաղանդ գրողին կեանքին վերջ չտային…

Ո՞ւր մնաց ՛՛Կիրորէսը՛՛, ՛՛Կարմրաքաը՛՛, ՛՛Ծիրանի փողը՛՛ կը գրէք.

—«1930—ական թուականներին Բակունց արուեստագէտն աւելի է հասունանում, տաղանդը դառնում է աւելի ընդգրկուն, գրիչն աւելի համարձակ…»: [ 44 ] Բակունց առաջիններից մէկն է, որ նկատում է բնիկների եւ եկուորների միջեւ գոյութիւն ունեցող անջրպետը»:

Նոյնը տեղի ունեցաւ նաեւ 1946—1948—ի ներգաղթի օրերուն, երբ աւելի քան 100.000 հայեր աշխարհի չորս կողմէրէն եկան Խորհրդային Հայաստան:

Այո՛, ճիշդ էք: Բակունցը իր գործերը շարունակողներ ունեցաւ, եւ աւելի հզօր կերպարանք զգեցաւ ծմակուտէն հասակ առնող մանչուկէ մը, որ դարձաւ հսկայ, կոչուելով Հրանտ Մաթեւոսեան:

Ձեր ծառաստանին բերքը առատ է այս անմոռանալի հատորին մէջ:

2. Ահա ձեր պատրաստած պարտէզէն կը վերձգտի կապոյտին երկարած հասակ մը՝ «Գուրգէն Մահարու ՛՛Կեանի Գիրքը՛՛ կամ ճշմարտութեան տարբերակները»

Այո՛, համեստափայլ գրականագէտ, կը գրէք.

—«Գուրգէն Մահարին հրատարակել է բազմաթիււ գրքեր՝ չափածոյ եւ արձակ, վէպ եւ ժողովածու, յետ մահու լոյս են տեսել նրա գրական ժառանգութիւնը ամբողջացնող այլ ժողովածուններ եւս, բայց այստեղ խօսքը չի վերաբերում առանձին վերցրած որեւէ գրքի, այլ նրա ինքնակենսագրական պատումի եւ ՛՛Այրուող Այգեստաններ՛՛ վէպի ամբողջութեանը»:

Խնդրեմ. հրամմեցէք:

՛՛Մանկութիւն՛՛, ՛՛Պատանեկութիւն՛՛, ՛՛Երիտասարդութեան սմին՛՛ այս եռագրութիւնը արդէն հռչակ մը բերած էր Գուրգեն Մահարիին, առաւել բանատեղծութիւններու գիրք [ 45 ] մը՝ մրգաստաններ յիշեցնող: Ահա թէ ինչ կը գրէ այս մասին յարգաժան Ժենյա Քալաթարյանը.

—«Յիշատակուած երկերից իւաքանչիւրn ունի գեղարուեստական իր արժէքը եւ որոշակի նպատակը, բայց միաժամանակ այդ երկերն ունեն Մահարու աշխարհայեացքից ու գեղգիտութիւննից բխող ընդհանրութիւններ: Նշուած ստեղծագործութիւնները այստեղ չեն քննուելու իբրեւ գեղարուեստական միաւորներ, այլ իբրեւ ազգային գաղափարախօսության եւ վարքագծի նկատմամբ Մահարու դիրքորոշման դրսեւրումնոր»:

Հեղինակին միտքը աւելի բացորոշ է՝ ծանարանա՛լ Մահարիի ամենէն աղմկայարոց եւ իրապէս գեղարուեստական հարուստ խորքով ՛՛Այրուող Այգեստաններ՛՛ գործին վրայ: Գործ մը, որ կրնար երջանկացնել որեւէ հայ թէ օտար գրող:

Վերի գործերուն վրայ հեղինակին նայուածքը հերուանցի չէ սակայն: Հոն ըսուածը արժեւորել եւ վերլուծումներ ընելէ բացի՝ իշխանութիւններու քաղաքական վարքագիծը շեշտելուն մէջ կը կայանայ.

—«1928 նորասեղծ Խորհուրդային իշխանաութիւնը, մեղմ ասած չեր խրախուսում անցեալի մասին որեւէ գրուածքը եթէ այն ներծծուած չէր դասակարգային գաղափարախօսութեամբ»:

Մահարին ՛՛Մանկութիւն՛՛ վիպակը անցալ մասին էր ու ժամանակ քննադատները պատրաստ էին խծբծելու Մահարիի այդպիսի գործերը իբր պետական քաղաքական ուղղութեան պաշտպաններ:

Բայց ահա հեղինակին կարծիքը. [ 46 ] — «Մահարին պահպանում է գեղարուեստական չափի զգացումը, ուստի չի խորանում քաղաքական կուսակցութիւնների առաջացման պատճառների մէջ, ինչը չէր կարող հասու լինել երեխայի գիտակցութեանը»:

Կը վերլուծուին Մահարիի մանուկ ըլլալու պարագայի հոգեբանական մութ պահերը՝ Դաշնակ, Հնչակ, Արմենական Մահարիի հօրը կորուստին հարցերը: Ու կարեւորը՝

— «Մահարին արդէն ունէր իր կայուն համոզմունքները: Ուշադրութեան արժանի է մի կարեւոր հանգամանք եւս: Ինչպէս Եղիշէ Չարենցն էր ՛՛Երկիր Նայիրիում՛՛, այնպէս էլ Մահարին իր ինքնակենսագրական եռագրութեան մէջ եւ ՛՛Այրուող Այգեստաններ՛՛ վէպում շատ քիչ է անդրադառնում թուրքերի կատարած վայրագութիւններին»:

Հասկանալ են պատճառները: Մահարին իր տեսածները կը նկարագրէ:

Ապա, հեղինակը կը ներկայացնէ ու կը վերլուծէ Մահարիի ՛՛Երիտասարդութեան սէմին՛՛ ինքնակենսագրական վիպակը, ուր Մահարին կ՛ըսէ.

— «Այդ այն ժամանակներն էին, երբ հայ ժողովուրդը գաղթելու, պարէնաւորուելու եւ պարէնաւորման քարտը գրպանում մեռնելու արուեստին լիովին տիրապետում էր»:

Մահարիին այս մէկ նախադասութիւնը բազմախօս է: Ջարդուած էր հայ ժողովուրդը, պարապուած էր Արեւմտեան Հայաստանը, հարիւր հազարներով Վասպուրականցի հայեր գաղթի ճամբաներուն վրայ Արեւելեան Հայաստանէն մինչեւ Կովկաս եւ աւելի հեռու անսուաղութենէ ամէն օր մահուան գտիրկին էին… Չխօսի՞լ այդ բոլորին մասին: [ 47 ] Վերջապէս ահա Մահարիին կեանքի գործը.

–«1966 թ.–ին լոյս տեսաւ ՛՛Այրուող Այգեստաններ՛՛ վէպը։ 1920-ականներից մինչեւ 60-ականները, աւելի ստոյգ մինչեւ իր կեանքի վերջը Մահարին աշխատեց գեղարուեստական տեսք ու ձեւ տալ իրեն 40 տարի եւ աւելի տանջող հարցերին, որոնց մասին նա ուզում էր բարձրաձայնել։

Մահարու գիրքը 40 տարիների մտասեւեռումների արդիւնք է, յիրաւի գրողի կեանքի գիրքը, որ չէր կարող չամբողջանալ՝ ՛՛ Ի տուընջեան եւ ի գիշերի, առանց հաշուի առնելու հանգստի օրն ու Կիրակին, եթէ ոչ հինգ, ապա ապահովաբար չորս տասնամեակ է ինչ նրանք, իրենք անձա՛մբ ծեծում են իմ դուռը եւ խնդրում են, հրամայում, հարկադրում, կարգադրում, որ ես գրեմ իրենց մասին, որ արձանագրեմ նրանց գործերն ու անունները փառաց մատեանում՛՛, (Էջ358)»։

Այս սքանչելի վէպին մասին ահռելի վայնասուն բարձրացուցին գրողներ, քննադատներ, կուսակցութիւններ... մեղա՜յ, մեղա՜յ Արարատին նոյնիսկ կեղտ դնելով, գիրքին վրայ, գրողին դրան աոջեւ դրին կեղտի կոյտ... մարդիկ։ Այո՛, աւելի ուշ զղջացողներ եղան... Այս տողերը գրողը անսալով իր ուսուցիչ՝ Սիմոն Սիմոնեան պատուական գրողին, Մոսկուա մեկնելով փորձեց գտնել Մահարին, որ բացատրութիւն մը առնէ յարուցուած վայնասունին շուրջ։ Մոսկուայի Ուքրաինսկի կայարանին մէջ դիմաւորելով Փալանկայէն իր կնոջ հետ Մոսկուա ժամանող Մահարին ու ապա Մոսկուա պանդոկի 5-րդ յարկին վրայ զրոյցը մեր յայտնի դարձաւ Սիմոնեան գրողի ՛՛Սփիւռք՛՛ շաբաթաթերթին մէջ։

Մահարիին սիրտը կրնար ռումբի մը պայթիւնը ունենալ։ [ 48 ] Ան ապրեցաւ, պաշտպանեց իր կեանքի գործը, ազգին կտակեց ո՛չ թէ պատմավէպ մը, այլ իրա՛ւ, բարձրօրէն գնհատելի գեղարուեստով եւ հիւմորով պաշտպանուած վէպ մը:

Կը հետեւի հեղինակուհիին հաստատումը.

—«Մահարու գրքի երկրորդ տարբերակը ո՛չ թէ առաջինի փոխուած օրինակն է, այլ նրա յաւելումը: Այսինքն՝ Մահարին չէր հրաժարուել նախորդ մտքերից, չէր կրճատել իր հերոսների դատողութիւնները (խմբագրական առանձին յապաւումները էկան բովանդակային փոփոխութիւն չէին ապահովում), լրացրել էր այն կարգի պատկերներով ու մտքերով, որոնք հասարակական տրամբադրութիւնների արտացոլման առումով նոյնքան գոյութեան իրաւունք ունէին, որքան նախորդները»:

Ֆիզիքապէս մահուան եզրին հասած Մահարի իր այս վէպով ոչ միայն յաղթեց մահ՝ այլ ըմբերանեց իր բոլոր հակառոկորդները, Ազգին ընծայելով ապրելու կոչուած վէպ մը, իր ժամանակի բոլոր թերութիւնները հաստատող, յաջողութիւնները պանծացնող, յրիաւի շքեղ վէպ մը:

Դաւաճանները անուանել պէտք էր: Մահարին անուանեց բոլորը, այո՜, ճշմարտութիւնները կրնան վիրաւորել յանցագործները: Յանցագործները ազղգին մեծ վնաս պաճառեցին՝ հիմա իրենք թող վիրաւորին:

Այս բոլոին շուրջ կարեւոր են Մահարիի որդի Գրիգոր Աճէմեանի յայտնագործող հաստատումները:

Վեպին մէջ ուշագրաւ են Արամի մտորումները.ծ

«Մեր տիպի գործիչների կեանքում ամէնածանր մոմենտն այն է, երբ զգում ես, որ գործերի ընթացքը դուրս է եկել քո [ 49 ] հսկողոթիւնից, ոչ թէ դու ես դէպքերին տալիս քո ուզած ընդացքը՝ այլ ընդհակառակը իրադարձութիւններն են քշում քո չուզած ուղղութեամբ:

Մենք ապրում ենք նման մի ժամանակաշրջան: Ղեկը չի ենթակւում ղեկավարին»:

Պարզ է, անհրաժետը չէ՝ ըսուած է ամեն ինչ, բայց արդյ՞օք ամեն ինչ…

Քալանթարյանը կ՛եզրակացնէ.

—«Մահարին կորցրել էր ծնդավայրը եւ պատրաստ էր որեւէ մեկին ներելու կամ արդարացնելու, նա վշտի միջից, սովորութեան համածայն ծիծաղում է, իսկ մենք նրա լացի որակն ենք քնում. ՛՛… Եւ ո՞ւմ, ո՞ւ մտքով կ՛անցնի. իր զաւակի դագաղի վրայ ողբացող մօր ողբասացցութեան մեջ քերականական կամ հնչիւնային սխալներ որոնել, գտնել կամ չգտնել… կամ վշտից ծամածռուած նրա դիմագծերում ժպիտ յիշեցնող նշոյլներ փնտռել, տեսնել կամ չտեսնել…՛՛:

Նրա բարձրացրած հարցերը չափազանց ցաւոտ էին, դրանց արձագանքը՝ նոյնքան ցցաւագին ու զգացմունքային: Մինչդեռ պատմութիւն երէկ եւ այսօր սթափութեան եւ սառը բանականութեան կոչ է անում…»: