Հրանտ Մաթեւոսեանը եւ Ընթերցողները/Ա․ ՄԱՍ
Բ.
Հրանտ Մաթեւոսեանը՝ եւ
գրականագէտ Ժենիա Քալանթարեանի
՛՛Դիտանկիւն՛՛ երկը
Ա. ՄԱՍ
Անմիջապէս յայտարարեմ, որ այս գրուած է վասն մեզ եւ բազմաց՝ բազում վերլուծումներով:
Հրատարակուած է Երեւանի մէջ 2015 թ.—ին, տարւոյն պէս այժմէական:
Խմբագրուած է Արմէն Աւանէսեանի կողմէ, 367 էջերով:
Տպաքանա՞կը: Ափսո՜ս, միայն 300 օրինակ…
Այս աշխատասիրութեան Ա. Մասը նուիրուած է գրականագիտութեան արդի խնդիրներուն, ու կը յատկանշուի գրականագիտութեան բազմադիմութեամբը:
—«Այսօր համեմատաբար, այսինքն ոչ բացարձակ, աւելի ընդահանրակամ ճանաչում ունի գրականանգիտութեան ըմբռնումն իբրեւ գրականութեան մասին գիտութիւնների համակարգ, ըստ որի, գրականութեան պատմութիւնը քննադատութիւնը, տեքսաբանութիւնը, մատենագիտութիւնը, աղբիւրագիտութիւնը եւ օժանդակ այլ բնագաւառներ»:
Գրականագէտը ինչպէ՞ս պիտի շալկէ այսքան ծանրութիւն:
Երբ 1963 թ.—ին Էդ. Ջրբաշեանը մեզի կը խօսէր միայն գրականութեան տեսութեան մասին:
Քալանթարեանը կը յաւելու. —«Այսու հանդերձ գրականագիտութեան տարբեր դրսեւորումներն իբրեւ մէկ ամբողջութիւն դիտարկելու դէպքում եւս յստակեցման կարիք ունի նրա գիտականութեան հարցը: Դա նշանակում է, որ գիտնականը պէտք է պատկերացնի այն շրջանակը, որի ներսում ինքն իրաւասու է քննելու այս կամ այն խնդիրը: Եթէ որեւէ մէկը ցանկանում է ճիշտ մտածել ու խորհել որևէ իրի մասին. ՝՝Նա ամէնից առաջ պէտք է գիտենայ այդ իրի բնութիւնը ՛՛, այսինքն սահմանումը[1], գրում է Դաւիթ Անհաղթը»:
Շարնուկելով իր միտքերը հաստատել՝ Քալանթարեանը կը գրէ.
—«Ըստ Ջրբաշեանի՝ հենց այդ անհատականութիւնն է պատճառը, որ միայն Թումանեանը կարող էր գրել ՝՝Անուշը՝՝, կամ միայն Իսահակեանը՝ ՛՛Աբու Լալա Մահարին՛՛: Իբրեւ ասուածի ապացոյց, նա վկայակոչում է Թումանեանի շատ խօսուն բնորոշումները,՛՛Բայրոնը կրակոտ է, կրքոտ, իսկ Պուշկինը հաւասարակշռուած գեղարուեստագէտ է, մեծ բանաստեղծ… Շէլլին սուրբ է, երեխայական, նայիւութիւն ունի, շատ նուրբ, Հայնէն էլ նուրբ՝ բայց նրա նրբութիւնը չունի, սա սատանայ է, շատ սուր, պատի էն կողմն էլ է տեսնում»: Կը տեսնէ՞ք, մէկ նախադասութեան մէջ որքա՛ն սորուելիք կայ...
Եւ այս բաղդատական վերլուծումներով, բազմաթիւ օրինակներով ժամանակակիցներու եւ անցելասոյզներու տուած օրինակներով՝ կը համեմէ իր մտածումները, ընթերցողներումտածումները բեւեռելով իր տեսութեանց վրայ:
Քալանթարեանը կը յայտնէ.
«Ի հարկէ ժամանակակից գրագիտական մեթոդները որոշակի սուբեկտիւիզմ են պարունակում, ինչ—որ տեղ անտեսում են փորձն ու կուտակուած գիտելիքները, եւ շեշտը դնում են բնազդի, ներքնատեսութեան եւ ենթագիտակցութեան վրայ»:
Ան կ՛եզրափակէ.
«Գրականագիտութեան ըմբռնումը յաւերժական փոփոխութեան մէջ է, եւ կայուն է ընդամէնը որոշակի ժամանակահատուածում եւ որոշակի փիլիսոփայութեան շրջանակներում»:
1. ՛՛Միջտեքստայնութիւն՛՛ (կամ՝ ՛՛Ինտեքստայնութիւն՛՛)
«Անտիկ գրականութեան մէջ շրջանառւում էին առասպելների սիւժէները... յաճախ մի հեղինակից անցնում էին միւսին: Ուշագրաւ է, որ է, որ էսքիլէսը իր գրուածքները համարում էր ՛՛Փշրանքներ Հոմերոսի սեղանից՛՛:... Իսկ Քրիստոնէական դարաշրջանի գրականութիւնը ամբողջովին հագեցած է աստուածաշնչեան համեմատութիւններով...:
Միջտեքստային կապերի իրողութիւնը, արտայայտուած մասնակիօրէն, թէ բազմազան ձեւերով, տարբեր ժամանակներում տարբեր անուանումներ է ստածել: Օրինակ՝ ՛՛Գրական փողառութիւններ՛՛ հասկացության բնորոշումը գրեթէ ոչնչով չի տարբերւում ինտքստայնութեան ժամանակակից բնորոշումից»:
Աւելի խորացնելով իր միտքը, Քալանթարեանը օրինակով մը կ՛աւելցնէ.
-«Ինտեքստայնութեան մի այլ դրսեւորում էլ հանդիպում է թատրերգութեան մէջ: Որոշ թատերագիրների համար վաղուց աւանդոյթ է դարձել դասական սիւժէների մշակումը, որով աչքի էր ընկնում յատկապես Բերտոլ Բրեղտը, ինչի համար յաճախ շատերը նրան մեղադրում էին ուղղակի գրագողութեան մէջ: Ի՞նչ են նշանկում Շեքսպիրի եւ Սէրվանտեսի սիւժէների նորօրեայ մշակումները, չէ՞ որ խօսքը չի վերաբերում ժողովրդական բանահիւսութեանը. այլ հեղինակային անկապտելի իրաունքով ամրագրուած սեփականութեանը»:
Այս մասին հեղինակը կ՛ակնարկէ նաեւ Զ. Խալփեանի, Խ. Չալիկեանի գործերուն, ուր կը հանդիպինք Համլէտին ու. Տօնկիխոտին:
Կ՛աւելցնէ նաեւ.
—«Միջտեքստային միջոցներից կամ դրսեւորումներից մէկը պարոդիան է, ծաղրանմանութիւնըմ երբ նոր գրուող ստեղծագործութիւնը անպայման ենթադրում է նախորդի գոյութիւնը, որի հետ, բառիս բուն իմաստով. երկխօսութիւն է սկսում նոր երկի հեղցինակը»:
Հոսս եւս օրինակներ բերուած են հայ գրողներէ, ինչ որ կը հաստատէ հեղինակուհիին լայն պաշարին գոյութիւնը օտար թէ հայ գրողներու գործերուն տիրապետման մասին՝ միշտ մէջբերումներով:
2. ՛՛Գրականութեան Գործառութիւնը՛՛
— «Գործառնութիւնը գրական որեւէ ստեղծագործութեան ՛՛Կենսագրութիւնն՛՛ է, նրա ճակատրագրի պատմութիւնը, որ իր մէջ ներառնում է բազմապիսի բաղադրիչներ»:
Օրինակները միշտ պատրաստ են: Խօսքը շեշտուած է Խ. Աբովեանի վէպին շուրջ: Նոյնպէս կը խօսի Տէրեանի գործերուն մասին, Չարենցն ալ ներկայ է իսկ Հրանտ Մաթեւոսեանը՝ ՛՛Նոր պոտենցիալ է՛՛:
— «Սա նշանակում է նաեւ, որ իւրաքանչիւր ժամանակ, ամէն մի նոր սերնդի պահանջով նախորդ շրջանից եկող գիրքը ՛՛քննութիւն է յանձնում՛՛ եւ յաջողութեան դեպքում միայն շարունակում է ճանապարհը դէպի պատմութեան յաջորդական փուլեր… մի քանի սերունդների բարեհաճութեան արժանացած ստեղծագործութիւնների բարհաճութեան արժանացած ստեղծագործութիւնները մշտական տեղ են գրաւում համաշխարհային մշակոյթի գանձարանում»:
3.—«Խորհրդածութիւններ Գրիգոր Պըլտեանի» ՛՛Հայկական Ֆուտուրիզմ՛՛ գրքի մասին եւ նրա առիթով»
Ահա հեղինակին բնորոշումը հայկական ֆուտուրիզմի ապագայապաշտութեան մասին, որուն շուրջ ծաւալուն երկասիրութիւն մը հեղինակած է արձակագիր Գրիգոր Պըլտեանը:
Տանք Քալանթարեանի կարծիքը.
—«20-րդ դարի 10-20-ական թուականներին հայ գրականութեան մէջ ապագայապաշտութիւն (ֆուտուրիզմ) թէ՛ քարոզչական թէ՛ քաղաքական, թէ՛ ստեղծագործական առումով ունեցել է որոշակի դրսեւորումներ, սակայն գրականագիտութիւնը գեղգիտական, հետագայում նաեւ քաղաքականքաղափարական, առումներով երգիծական եւ ժխտական վերաբերունք է արտայայտել ֆուտուրիզմի նկատմամբ, լաւագույն դէպքում այն դիտարկել իբրեւ ժամանակավոր մոլորութիւն կամ շեխում գրականութեան ճշմարիտ ուղուց»:
Մենք եւս շրջանի Թիֆլիսի մէջ իր նախաքայլերլը առնող այս ՛՛շարժումի՛՛ մասին, ատենին այս կարծիքը կազմած էինք միշտ մտածելով, որ իրա՛ւ շարժումը կ՛ըլլայ շարնակելի:
Սակայն ահա Գրիգոր Պըլտեան, անոր կողքին Դաւիթ Գասպարեան կ՛աշխատի աշխոյժ հանդերձանքով մը շղարել իրականության մեջ Իտալիոյ մէջ ծնած այս շարժումը, որ ատենին հասած է նաեւ Ռուսիա:
Թիֆլիսի մէջ ՛՛ֆուտուրիզմ ՛՛-ը սկսող Կարա Դարվիշը գրած է.
—«Ֆուտուրիզմը ժամակացութեան արտահյտութիւնն է»:
Քալանթարեանը կը գրէ.
—«Հայկական ֆուտուրիզմի պատմութիւնը Պըլտեանը շարադրում է ըստ հայ գրականութեան երեք կենտրոնների՝ Պոլիս, Թիֆլիս, Երեւան: Ընդհանրութեան մէջ գրականագէտի գլխաւոր արժանիքներից մէկը պէտք է համարել համեմատական լայն քննութիւնը, որ արեւմտահայ գրողի դէպքում կատարւում է Իտալացի հեղինակների, արեւելահայերի դէպքում՝ ռուս գրողների ստեղծագործութիւններից առաւել՝ նրանց տեսական դիրքորոշումների միջեւ: Կարեւոր է, անշուշտ, նաեւ ՛՛մոռացուած՛՛ անտեսուած՛՛ հեղինակների՝ մասնաւորապէս Հրանտ Նազարեանցի եւ Կարա Դարվիշի ՛՛ վերականգնման՛՛ փորձը, որ պէտք է ընդունել որոշ վերապահութեամբ»:
Որոշ վերապահութեամբ խօսքը կը յուշէ մեզի, թէ արդեն՞օք յիշեալ անուները արժանի՞ են, տուա՞ծ են վեարժեւորման արժանի գրական, ստեղծագործական երկեր, թէ՞ նապաստած աղմուկի մը բարձրացման:
Գրիգոր Պըլտեան որպէս գրականագէտ, գրավերուծող այլ եզրեր փնտռած է յիշելաներուն մօտ, բարի մօտեցումի ճամբով:
Մեր նպատակն ալ յիշեալ անունները մրոտելը չէ: Անոնք գոյութիւն ունեցած են, կ՛արժէ բոլորոբին չմոռնալ զիրենք:
Հաստատել անոնց տուածը՝ եւ ո՛չ թէ խօսիլ անոնց գործերուն մէջ փնտռել—գնել անոնց չտուածը:
—«Ըստ էութեան, պոլսահայ գրակաութիւնը չտուեց ոչ մի ապագայապաշտ գրող»:
Եւ միթէ Թիֆլիսն ու Երեւանը տուի՞ն կարա Դերվիշէն զատ ուրիշ ապագայապաշտ գրող մը: Տուէ՛ք անուններ, եթէ կան:
Նախատրամադրեալ հաստատումները բուժիչ դեղ ըլլալէ հեռու են, պումերակի պես կրնան ենթական հարուածել:
Ժենիա Քալանթարեանը կ՛եզրակացնէ.
—«Այսքան անհամաձայնութիւններ ունենալով յատկապէս հեղինակի ժխտական ոգու դէմ՝ չենք կարող նոյն ոգով անտեսել նրա ՛՛հայկական ֆուտուրիզմ՛՛ գրքի էական արժանիքները, որոնք արտայայտում են առաջին հերթին հայկական տեղեկատուական շատ յաճախ նոր, թարմ անտիպ նիւթեր շրջանառութեան մէջ դնելու, դրանք համակարգելու, հայկական ապագայապաշտութեան ամբողջ պատմութիւնը ստեղծելու, եւ ի հարկէ, տեսական նշանակութիւն ունեցող կարեւոր հարցեր առաջադրելու մէջ»:
Ահա պարկեշտ մօտեցումի օրինակ մը, որ հեռու է կանխատարմադրուած ըլլալու դիրքէն, լաւը գնահատելու տրամադրութեամբ:
4.՛՛ Մի քանի դիտարկումներ արդի հայ պատմուածքի ներժանրային բազմազանութեան վերաբերյալ՛՛
Ժենիա Քալանթարեանը կը հաստատէ.
—«Գրականութեան զարգացման ընթացքը սովորաբար յատկանշւում է արժէքաւոր ստեղծագործութիւնների երեւան գալով, որոնք նպաստում են գրական մտածողութեան նորացմանն ու թարմացմանը: …. Որոնց մէջ աւելի շարժունակ են, այսպէս կոչուած, փոքր ժանրերը: Պոէզիայի մէջ դա վերաբերում է բանաստեղծութեանը, արձակի մէջ՝ պատմուածքին»:
Հեղինակը օրնակներով արտայայտուիլը սիրելուն, հոս սկսած է արտայայտուիլ Լեւոն Խեչոյանը ներկայացնել.
— «(Նա) տարբեր թեմաններով գրուած պատմուածքներում՝ ՛՛Հողի դողը՛՛, ՛՛Շաբաթ, Կիրակի՛՛, ՛՛Փոխնակութիւն՛՛ (պատերազմի թեմա), ՛՛Նարինջը՛՛ (երկարշարժի թեմա,՛՛Դատախազի թաղումը՛՛ (հասրակական, քաղաքական այլաբանութիւն), ՛՛Հայրս՛՛, ՛՛Կարմիր կօշիկներ՛՛ (ներանձնական, միստիկական միֆական թեմաների ներհիւսում) եւայլն, ունեն որոշակի նմանութիւններ, որ պայմանաւորուած է հեղինակի պոէտիկայի առանձնայատկութիւններվ: Կարելի է ասել, որ յիշատակուած գրեթէ բոլոր պատմուածքներին բնորոշ են սիւժէն ու գործողութիւնների որոշակի լարուածութիւնը դրամատիկական են եւ որոնք արտայայտւում են ոչ այնքան արտաքին իրադարձութիւնների որքան հերոսների ներքին ապրումների մէջ: ՛՛Նարինջը՛՛ … մի ամբողջ վէպի նիւթ է: Խեչոյանի պատմուածքներում պատմողի կերպարը կարող է երկակի ըմբռնուել: Նա գրեթէ միշտ ներկայ է դէպքերին ոչ միայն իբրեւ հեղինակ—պատմող, այլ իբրեւ դէպքերի մասնակից… ուստի յաճախ հեղինակը նոյնանում է պատմող հերոսի հետ իբրեւ դէպքերի մասնակից:
Խեչոյանի բանարուեստը միասանական է թէ՛ վէպի, թէ՛ պատուածքի պարագայում: Ընդամէնը մէկ նրբագիծ կարող է հաստատել ասուածը: Սիրում է կրկնութիւնները (տրուած են օրինակները)»:
—«Ցանկացած ստեղծագործութիւն հեղինակի աշխարհայեացքի ու գեղագիտութեան արտայայտութիւնն է եւ դրա հաւասարապէս վերաբերւում է նաւ պատմուածքին: Այս իմաստով առանձնայայտուկ հետաքրքրութիւն է ներկայացնում Գուրգեն Խանջեանի պատմուածքը: Գրողի առաջին՝ ՛՛Շարժասանդուխտ՛՛ ժողովածուի պատմուածքներն աչքի են ընկնում ոչ սովորական սիւժէներով, որոնք բովանդակային իմաստով կրում են էքզիստենցիալիզմի փիլիսփայութեան, պոէտիկայի առումով՝ Ֆ. Կաֆկայի ազդեցութիւնը»:
—«Սովորական պատմութիւնը պատմուածք է դառնում այն դէպքում երբ հեղինակն այն մատուցում է գեղարուեստական ուշագրաւ հնարքների միջոցով, եւ յաճախ է» պատահում, որ ընթերցողի ուշադրութեան կենտրոնում յայտնւում են հենց այդ հնարանքները: Մտայղացումների ու հնարանքների բազմազանութեամբ են առանձնաում Նորայր Ադալեանի պատմուածները»:
«Միջտեքստային ՛՛փուխառութիւնների՛՛ փոփոխութիւնների երեւոյթը շատ աւելի բնորոշ է երիտասարդ սերնդի ստեղծագործութիւններին (Ա. Պաչեան՝ ՛՛Ռոբիզոն ՛՛, Ա. Օհանեան ՛՛Կիկոսի վերադարձը ՛՛ եւ այլն) որոնց պատմուածքների վերնագրերը որոշակի տեսանկիւն ու զուգահեռներ են թելադրում:
Հ. Վարդումեանի պատմուածքներում գերակշռում է պատերազմի թեմա, Ս. Յարութիւնեանի պատմուածքներում ֆաբուլան յենւում է կենդանի իրականութեան եւ կենդանի հերոսների վրայ, որոնք թեթեւակի երգիծուած, բայց ռէալիստական կերպարներ են:
Ինքնատիպ է Կարինէ Խոտիկեանի ՛՛ Հինգ մեքենա՝ ճամբեզրից այն կողմ ՛՛պատմուածքի յղացքը: Պատմուածքում հինգ տարբեր մեքենաների ուղեւորները տարուած են իրենց անձնական—եսասիրական հոգսերով, հաւասարապէս անակրեկից վերաբերմունք են ցուցաբերում ճամբեզրին անբնականօրէն պառկած մարդու նկատմամբ, որին մեռած են համարում»:
«Կոմպոզիցիոն առումով հետաքրքրական օրինակ է նաեւ Ռուբեն Մարուխեանի ՛՛Արեւագոյն ձին՛՛ պատմուածքը: Ձին փոքրիկ Արմէնի երազանքն է, եւ երբ նրան յաջողւում է գիւղում ձի նստել, երազանքն իրականում է, եւ սկսւում է հեքիաթը: Մարուխեանը չի խօսում երեւակիայական պատկերների մասին, այլ մտապատկերը ներկայացնում է իբրեւ իրականութիւն, երբ խօսող ձիու վրայ նստած Արմէնը թագաւոր է դառնում, բայց պառաված ձիու անշնչանալու հետ ցնդում է հեքաթը, կրկին շարնակւում է իրական պատմուածքը»:
—«Ժամանակակից պատմուածքնրեում, արդէն իբրեւ պոստմոդեռնի գեղագիտական դրսեւորում մարդու ենթագիտակցական ու անգիտակցական աշխարհի կարեւորում, այսինքն աւելի շատ իբրեւ բովանդակութիւն, կարեւոր տեղ է գրաւում միստիկան: Միստիկական իրավիճակների կարելի հանդիպել այսօր ստեղծագործող բոլոր սերունդների գրողնորի պատմուածքներում: Ն. Շահնազարեանի ՛՛Տեսիլք՛՛, ՛՛Ծեր տարականի վրէժը ՛՛, Ան. Թոփչեանի ՛՛Հայելին՛՛, Ռ. Նահապետեանի ՛՛Գունատ հարսնացու՝ կարեւոր ու երկրորդական մանրամասնութիւններով՛՛ . նորեցիր՝ Լ. Վահանյանի ՛՛Գետնայարկը՛՛, Գրիգի ՛՛Երկու սերունդ ՛՛ եւ աւագ ու կրտսեր բազմաթիւ գրողների պատմուածքներում առկայ է միստիկայի պահը»:
—«Ռուբէն Յովսէփեանի ՛՛Ոսկու շուկայում՛՛ պատմուածքում զրուցակիցների կռահման ունակութիւնները զգալիօրէն հենւում են պատմական փաստերի իմացութեան վրայ, բայց միաժամանակ դեդեկտիւ տարրեր են պարունակում իրենց մէջ»:
—«Սամուել Մկրտչեանի՝ դեռեւս 2004-ին լոյս տեսած ՛՛Imagine կամ կյանքը ժամանակաւոր մեկուսարանում՛՛ գրքոյկի պատմուածքներում առկայ է անտի ուտոպիան, որը
թերեւս առանձին ժանր է, բայց իմաստային առումով ֆանտաստիկայի հակապատկերն է»:
— «Հ. Թէքկէօզեանի պատմուածքներում ֆանդասմագորիկ իռացիոնալ ու միստիկ պատկերները գրեթէ անբաժանելիօրէն զուգորդուած են իրար, մի ոճ, որ ընդհանրական է նրա ստեղծագործութիւնների համար: Երիտասարդ արձակագիրներից ոմանք փորձում են գիտական հիմքի վրայ կառուցել իրենց ֆանտաստիկան, ինչպէս օրինակ Մելքոն Սիմոնեանի ՛՛Իկարօ՛՛ պատմուաքը»:
— «Այսօր պատմուաքներ են գրում (շատ—շատերը —Թ.Թ.) ի սկզբանէ մէնք յաւակնութիւն չունէինք նիւթը սպառելու, ուստի փորձեցինք մեր ասելիքը սահմանափակել մէկ երկու թռուցիկ դիտողութիւններով, որոնք կարող են ունենալ ճանաչողական նշանակութիւն»:
Այս բաժինին մէջ ժենիա Քալանթարեանը հայելիի մը ընդմէջէն ցուց կուտայ ներկայացուածը, միշտ պահելով գրական չափը, որ հեռու կ՛ըլլայ չափազանցութիւններէ:
- ↑ Ի գիտութիւն ճշդենք, որ «բնութիւն» բառը իմաստասիրականօրէն չի՛ կրնար «սահմանում» նշանակել: Օրինակ ամանի բնութիւնը այն է, որ ան ստեղծուած պահուն դատարկ կ՛ըլլայ եւ իգական բնոյթի բնոյթի յատկանիշ ձեռք կը բերէ, քանզի ուրիշ աւելի փոքր արունակիչներ կրնայ լեցնել, բայց կրկին պարապուլով՝ կը վերադառանյ իր սկզբնական բնոյթին, հետեւաբար ան չէզոք սեռի բնոյթ ունեցող իր է եւ բառ: Իսկ ամանի սահմանումը կ՛ընդգրկէ նմանատիպ այն բոլոր իրերը՝ որոնց յարաբերականօրէն նոյնպիսի կառոյց կամ ձեւ ունին, եւ նոյնպիսի կառոյց կամ ձեւ ունին, եւ նոյնպիսի նպատակի ռայեն (խմբ.)