Մահը/Երրորդ մաս
Շահյանը ճաշը նոր վերջացրել և, ըստ սովորականին, պառկել էր, որ քնի, մեկ էլ վերմակի տակից լսեց, որ դուռը բացվեց զգուշորեն։
— Լևո՛ն,— լսեց նա մոր ձայնը։
Այդ ձայնը տարօրինակ շշնջյունով և խիստ խորհրդավոր հնչեց նրա ականջին։ Վերմակը արագ ետ քաշեց դեմքից և հարցական հայացքով լուռ նայեց մոր աչքերին։
— Ինչ-որ կին է եկել, քեզ է ուզում տեսնել։
— Կի՞ն... ի՞նչ կին,— զարմացավ Շահյանը։
— Չգիտեմ։
Շահյանը դեն շպրտեց վերմակը և նստեց։ Ինչքան էլ որ նա հետաքրքրությամբ հարցուփորձ արեց, այնուամենայնիվ մոր պատասխաններից չկարողացավ իմանալ, թե ով կարող էր լինել իրեն տեսնել կամեցող կինը։ Շահյանի մայրն ինքն անձամբ չէր տեսել այդ կնոջը, այլ ասում էր այն, ինչ որ ասել էր իրեն նրան ներս հրավիրող ծառան։ Շահյանի հետաքրքրությունը խիստ լարվեց մանավանդ այն ժամանակ, երբ իմացավ, որ այցելու կինը չափազանց կարևոր գործ ունի իր հետ և անպատճառ ուզում է տեսնել իրեն։ Այդպիսի անծանոթ մի հյուրի այցելություն այնպիսի եզակի երևույթ էր նրա փակ կյանքի մեջ, որ մինչև անգամ իր ծուլությանը հատուկ դժգոհություն չզգաց նա, երբ տեսավ, որ ստիպված է խանգարել իր սովորական հանգիստը։
Իսկույն վեր կացավ, կարելույն լափ շտապով լվացվեց, հագնվեց, մազերը սանրեց, շտկվեց, թաշկինակով սրբեց ակնոցի ապակիները, դրեց աչքերին և սրտի թեթև դողոցով դիմեց դեպի հյուրասենյակ, ուր ծառան ներս էր հրավիրել այցելու կնոջը։
Հյուրասենյակում սպասող այցելուն պանի Զդանևիչն էր։ Նախասենյակում նա չէր հանել իր երկայն ու լայն վերարկուն, որի սպիտակ մորթուց կարված օձիքի երկայն ու գանգուր մազերն օձապտույտ իջնում էին ուսերից։ Գլխին փաթաթած էր նուրբ գործվածքի մետաքսյա սև շալ, որի տակ նրա խիստ հարուստ մազերը, ծոծրակի վրա հավաքված, սար էին կազմել։ Շահյանին սպասելով ետ ու առաջ էր քայլում հյուրասենյակի երկարությամբ փռված գորգի վրա, և նրա երկայն վերարկուի փոքր-ինչ ցեխոտ փեշերն ետևից քարշ էին գալիս գետնին։
Այն հանգամանքը, որ այցելուն պանի Զդանևիչն էր, այնքան անակնկալ էր Շահյանի համար, որ հյուրասենյակը մտնելուն պես ապշած կանգ առավ ակամա, մոռանալով հյուրասիրության ամենատարրական պայմաններն անգամ։
— Տեսնում եմ, որ չէիք սպասում, թե ե՛ս կարող եմ լինել,— խոսեց պանի Զդաևևիչն, արագ մոտենալով և մեկնելով նրան իր ձեռքը, որի վրա ձեռնոց չուներ։— Ներեցե՛ք, խնդրում եմ. տեսնում եմ, որ ձեզ խիստ անժամանակ եմ անհանգստացրել։
Շահյանը խիստ շփոթված, բայց պինդ սեղմեց նրա տաք ձեռքը և արագ շարժումներով, անկապ բառերով խնդրեց, որ նստի։
Պանի Զդանևիչը նստեց Շահյանի առաջարկած բազկաթոռի վրա, նախապես վերցնելով վերարկուն ու գլխի ծածկոցը։ Շահյանը ծառայություն մատուցանելու նախապատրաստ մարդու արագությամբ առավ նրա ձեռքից վերարկուն, որը զարմանալի թեթև թվաց, տարավ դրեց աթոռներից մեկի վրա և նույն արագությամբ մի աթոռ առնելով, մոտ բերեց, բայց չնստեց։ Նոր զգաց, որ հյուրասենյակում բավական ցուրտ էր, որովհետև երկար ժամանակից ի վեր վառարան չէր վառվել այդտեղ, ուստի պանի Զդանևիչին հրավիրեց իր առանձնասենյակը, որտեղ վառարանն ամեն օր վառվում էր։ Բավական կոկիկ կահավորված և զարդարված տաք առանձնասենյակում պանի Զդանևիչին բազմեցրեց մութաքաներով և ասեղնագործ թավշյա բարձիկներով զարդարված փոքրիկ բազմոցի վրա, իսկ ինքը դարձյալ մի աթոռ առավ, մոտ բերեց, բայց դարձյալ չնստեց։ Այժմ նա այնքան տիրապետում էր իրեն, որ կարողացավ, թեև անշնորհք կերպով, իր «անչափ ուրախությունը» հայտնել պանի Զդանևիչի անսպասելի այցելության համար։
— Անսպասելի ոչ թե միայն ձեզ, այլև ինձ համար, պարոն Շահյան,— վրա բերեց պանի Զդանևիչը և նայեց նրա ակնոցներին խիստ տխուր ժպիտով։— Այս իմ առաջին այցելությունն է, որ երևի և վերջինը կլինի։
— Դուք գնո՞ւմ եք։
Պանի Զդանևիչը ծանր թառանչ արձակեց։
— Այո՛, պարոն Շահյան, ես հեռանում եմ,— ծանր հանդիսավոր ձայնով արտասանեց նա, իր հանգիստ դառնությամբ լի աչքերը չհեռացնելով Շահյանի ակնոցից։— Հեռանում եմ ամեն կերպ ստորացած, ամեն կերպ անարգված, ամեն կերպ... խայտառակված։
Նրա լայն բացած աչքերի կոպերը և լիքը կզակը դողդողացին։ Նա շրթունքները պինդ սեղմեց իրար այն մարդու նման, որի սիրտը հանկարծ լցվում է։ Այնուհետև, առանց շտապելու, հանեց թաշկինակը և սկսեց ծայրով սրբել արտասվակալած աչքերը։
Շահյանը չափազանց հետաքրքրվեց։ Նա նոր էր տեսնում, որ պանի Զդանևիչի մեջ մեծ փոփոխություն էր կատարվել։ Արտաքինով այդ կինը նույնն էր,— նույն հսկա, «սարսափելի» գեղեցիկ և վեհանձն կինը.— բայց նրա խորհրդավոր խոսքերը, նրա ճնշված ձայնը, հուսահատական հայացքը, վերջապես այդ արտասուքը... ի՞նչ էին նշանակում դրանք... Շահյանը կամաց նստեց աթոռի վրա և գրեթե շշնջալով, կարծես վախենալով, հարցրեց.
— Պանի Զդանևիչ, ի՞նչ է պատահել։
Պանի Զդանևիչը թաշկինակը հեռացրեց աչքերից։
— Մի՞թե, հիրավի, դուք ոչինչ չգիտեք,— հարցրեց նա արագախոսությամբ։— Մի՞թե գոնե չեք կասկածել...
— Ի՞նչ։
Պանի Զդանևիչը կարճ ժամանակ զարմացած նայեց Շահյանի աչքերին։ Մի տեսակ մանկական վախկոտ ապշություն արտահայտող այդ անալի աչքերն այնքան բարի, այնքան միամիտ էին և այնպիսի վստահություն ներշնչող, որ պանի Զդանևիչը նստած տեղում ակամա մի շարժում գործեց, որով կարծես ուզում էր մոտենալ նրան և առնել նրա ձեռքը։
— Լսեցեք, պարոն Շահյան,— շշնջաց նա նույն արագախոսությամբ, և նրա ձայնը դողում էր կոկորդի մեջ։— Թեև իսկապես ոչ դուք եք ճանաչում ինձ, ոչ ես ձեզ, բայց և այնպես ինձ թվում է, թե սիրտս չի խաբել ինձ, որ եկել եմ ձեզ մոտ, իբրև եղբորս մոտ, որի առաջ կարող եմ թափել սրտիս բոլոր դառնությունը... Այո՛, դուք չգիտեք, թե ով եմ ես, և եթե իմանաք, պիտի ապշեք, թե ինչպես ես այժմ խոսում եմ ձեզ մոտ այնպիսի հուսահատությամբ, այսպես լաց եմ լինում ձեր առաջ...
Եվ պանի Զդանևիչն այս անգամ հեկեկաց, թաշկինակը պինդ սեղմելով աչքերին։
Շահյանը փշաքաղվեց և չափազանց անհարմար դրության մեջ զգաց իրեն։ Մինչև այժմ պանի Զդանևիչի վրա նայում էր այն աստիճան պատկառանքով, այդ կնոջ արտաքինն այն աստիճան ճնշում էր նրան իր սքանչելի վեհությամբ, իր տիպական գեղեցկությամբ, որ այժմ այդ հպարտ կնոջ հեծկլտանքը կատարյալ մի դիսոնանս էր առաջացնում նրա զգացումների և տպավորությունների միջև։ Առաջվա վեհանձն, իշխող, ընկճող պանի Զդանևիչն ընկել էր իր բարձրությունից այն աստիճան, որ այժմ դարձել էր պարզապես ողորմելի, կարեկցություն շարժող հասարակ մի կին։ Շահյանը հիշեց, որ պանի Զդանևիչին այդպիսի դրության մեջ, թեև րոպեաբար և հեռվից, տեսել էր մեկ էլ «Լոնդոն» հյուրանոցի միջանցքում, երբ նա լացակումած դուրս եկավ Բազենյանի սենյակից։ Այդ հիշողությունը Շահյանի մտքի մեջ կայծակի արագությամբ վերարտադրեց պանի Զդանևիչի և Բազենյանի միջև եղած խորհրդավոր հարաբերությունների այն պարագաները, որոնց ինքն անձամբ ականատես էր եղել նախ «Միխայլովո» կայարանում, հետո «Լոնդոն» հյուրանոցում, հիվանդ Բազենյանին այցելած ժամանակ։ Եվ նա, որ մինչև այժմ լոկ ենթադրություններով էր գոհացում տալիս իր ակամա հետաքրքրությանն այդ հարաբերությունների իսկական բնավորության մասին, այժմ միանգամից, թեև ոչ բոլորովին, կարծես գլխի ընկավ, թե ի՞նչ էին նշանակում պանի Զդանևիչի կցկտուր խոսքերը, նրա հուսահատական հեկեկանքը...
Մինչդեռ Շահյանն, այդ հայտնագործությունից ապշած, խոսք չէր գտնում ասելու, պանի Զդանևիչը, թաշկինակն աչքերին սեղմած, շարունակում էր զսպած կերպով հեծկլտալ, որից նրա հսկայական մարմինը ցնցվում էր ամբողջապես:
Հանկարծ վերին աստիճանի անկեղծ և հարգական-կարեկցական մի զգացում շարժեց Շահյանի սիրտն այն աստիճան, որ նա մոռացավ իր բնածին ամոթխած անվստահությունը և, մեքենայաբար վեր կենալով, մոտեցավ պանի Զդանևիչին։
— Պանի Զդանևիչ,— շշնջաց նա։— Հանգստացեք, խնդրում եմ։
Պանի Զդանևիչը հանկարծ դադարեց հեծկլտալուց, արագ վեր կացավ տեղից և հուսահատական աղերսանքով առավ նրա ձեռքը։
— Պարո՛ն Շահյան, սիրելի՛ բարեկամ,— արտասանեց նա, արտասուքը կուլ տալով:— Աններելի անմտությունս է, թե ճակատագիրս, ձգել է ինձ այս օտար, այս անծանոթ քաղաքը, ուր բացի ձեզնից, ոչ մի բարեկամ չեմ ճանաչում, չունիմ։ Եվ ահա ես եկել եմ ձեզ մոտ, իբր մի մարդու մոտ, որը, հավատացած եմ, կհասկանա ինձ, կմտնի դրությունս, չի դատապարտիլ ինձ և... չի խնայիլ իր օգնությունը։ Ինձ չափազանց հեռու կտանի, եթե պատմեմ ձեզ, թե ի՛նչն է ստիպել ինձ, որ եկել եմ ձեր դուռը։ Բավական է ասեմ, որ ձեր ընկերոջ՝ Բազենյանի շնորհիվ ես այժմ զրկված եմ միանգամայն ոչ թե միայն իմ դիրքից, իմ անունից, իմ պատվից, այլև իմ ամբողջ կարողությունից... Նա բերեց ինձ այստեղ, ձգեց մենակ ու անօգնական և... փախավ։ Փախավ ամենաանարգ կերպով, փախավ թաքուն, գողի նման... Եվ, ահա, ստիպված եկել եմ ձեզ մոտ... Ուզում եմ վերադառնալ... միջոց չունիմ, որովհետև կողոպտված եմ... Եթե դուք... Ես պատրաստ եմ մուրհակ... տոկոս տալ...
Շահյանը կամաց ազատեց իր ձեռքը ցնցողաբար սեղմող ձեռքի միջից։
— Որքա՞ն կկամենայիք,— հարցրեց նա հանգիստ, լուրջ ձայնով։
— Այսպես... մի երկու հարյուր... ավելի չէ։ Ես պատրաստ եմ...
Շահյանը ձեռքի շարժումով հասկացրեց նրան, որ հարկավոր չէ այդ մասին խոսել, արագ մոտեցավ գրասեղանին, դուրս քաշեց գզրոցներից մեկը և միջից հանեց մի կույտ թղթադրամ։ Այդ իր կալվածների ամսական վարձագնի մի մասն էր, որ Ստեփանը՝ կալվածների կառավարիչը, հավաքել և մի քանի օր առաջ հանձնել էր նրան։ Նա համարեց քսան հատ տասըռուբլիանոց, սակայն առանց հաշիվ տալու իրեն՝ ճիշտ քսան հատ համարեց, թե ավելի կամ պակաս, որովհետև խիստ հուզված էր, և դրեց պանի Զդանևիչի առաջ։
Պանի Զդանևիչը սաստիկ զգացված, արտասուքն աչքերին, մոտեցավ նրան, բայց նա ետ քաշվեց և արագախոսությամբ նկատեց.
— Եթե շնորհակալություն պիտի հայտնեք, ես դուրս կգնամ։
Պանի Զդանևիչը ձեռքերն աղերսագին մեկնեց դեպի նա։
— Ոչ, ես ոչինչ չեմ ասիլ. միայն թույլ տվեք սեղմեմ ձեր բարի ձեռքը։
Շահյանը պարզեց ձեռքը։
Պանի Զդանևիչը առավ այդ ձեռքն իր տաք ձեռքերի մեջ և լուռ հիացմունքով, անհուն երախտագիտությամբ սեղմեց իր փափուկ կրծքին։
Շահյանը մինչև փողոցի դուռը ճանապարհ ձգեց պանի Զդանևիչին։ Այստեղ նա վերին աստիճանի հարգանքով բաժանվեց պանի Զդանևիչից և չհեռացավ դռնից, մինչև որ պանի Զդանևիչը, վերարկուի երկայն փեշը սառած ձյունի վրա քարշ տալով ետևից, ծռվեց փողոցի անկյունը և չքացավ։ Նա դուռը փակեց և վազեց վերև։
Սանդուղքի գլխին, նախասենյակում, նրա դեմն ելավ մայրը։
— Ո՞վ էր,— հարցրեց Թամարը հետաքրքրությամբ։
Շահյանը հանկարծ բոլորովին հակառակ իր բնավորության, կատակ անելու տրամադրություն զգաց։
— իմ սիրուհին, մայրիկ,— բացականչեց նա։— Եվ գիտե՞ս ինչու էր եկել։ Եկել էր փող խնդրելու։ Ես էլ տվի։
— Ես էլ հավատացի,— հանգիստ նկատեց մայրը։
— Այդ ավելի լավ, որ չես հավատում,— նկատեց Շահյանը ծիծաղելով։— Բայց տեսա՞ր նրան։
— Տեսա։
— Հավանեցի՞ր։ Սիրուն էր, չէ՞։ Ես տգեղ սիրուհիներ չեմ պահիլ:
Մայրն այս անգամ պարզապես ապշած նայեց որդու անսովոր ուրախությունից փայլող աչքերին։
— Լևո՞ն, այդ ինչե՜ր ես ասում...
— Ի՞նչ է, ամենքը սիրուհի են պահում, ես էլ որ պահեմ, ամոթ բա՞ն է։
— Ի՛հ, գնա, քո գլուխը չունեմ,— քրթմնջաց բարի պառավը։— Ներս գնա, ներս, մրսեցիր։ Այս ցրտին գլխաբաց էլ գնում ես մինչև դուռը ճանապարհ դնելու... Նրա աչքն էլ կարեմ։
— Օ՜, մայրիկ, զգուշացիր. ես թույլ չեմ տալ, որ նրա հասցեին այդպիսի խոսքեր ասես։
— Հիմար-հիմար մի խոսիր, ներս գնա, ասում եմ,— հրամայեց նրան մայրը բարկացած։
Շահյանը բարձրաձայն ծիծաղեց և անցավ իր ննջարանը։ Բայց այնքան ուրախ էր, սրտի մեջ այնպիսի մի թեթևություն, երակների մեջ այնպիսի մի գրգիռ էր զգում, որ այլևս պառկել քնել չէր կարող։ Մի բան, անհասկանալի մի զորություն մագնիսի պես քաշում էր նրան դեպի առանձնասենյակը — այնտեղ, ուր մի քանի րոպե առաջ պանի Զդանևիչի հետ էր։ Եվ անցավ այդ սենյակը։ Մտնելուն պես նրա քթովը դիպավ պանի Զդանևիչի հագուստին սրսկված հոտավետ օծանելիքի սուր բուրմունքը, որ դեռևս կանգնած էր այնտեղ։ Նա կանգ առավ ակամա և առանձին ախորժակով ծծեց սենյակի՝ անուշահոտությամբ հագեցած օդը։ Գեղեցիկ կնոջ մարմնի ներկայությունը նա զգաց միայն այժմ, երբ այդ կինն այլևս այնտեղ չէր։ Շահյանի համար այդպես էր եղել միշտ, այդպես էր և այժմ. կինը մոտիկից, կինն իրականության մեջ, շոշափելի կինը նրա վրա այն տպավորությունը չէր գործում, ինչ որ կինը հեռվից, կինը երևակայության մեջ, անշոշափելի կինը։ Կնոջ մտացածին պատկերն ավելի զորեղ ազդեցություն ուներ նրա վրա, քան թե իրական կինը։ Իրականության մեջ կույսի պես ամոթխած լինելով, երևակայության մեջ համարձակ էր ցինիկի և էրոտիկի պես...
Շահյանր նստեց. բազմոցի վրա, այնտեղ, ուր նստած էր պանի Զդանևիչը, և հավաքեց իր վավաշոտ երևակայության բոլոր ուժն՝ ավելի որոշ կերպով մտապատկերելու համար այդ հրաշալի կնոջ խոշոր, տիպական դեմքը, նրա հարուստ մազերը, հագուստի մեջ ամուր սեղմված լիքը իրանը։ Նա առանձին հեշտանքով կանգ առավ մանավանդ այն մտապատկերելու վրա, երբ պանի Զդանևիչն առավ նրա ձեռքն իր երկու ձեռքերի մեջ և սեղմեց իր կրծքին։ Ինչքա՜ն փափուկ, ինչքա՜ն տաք էին այդ ձեռքերը, այդ փափուկ կուրծքը... Եվ Շահյանը հանկարծ ցանկացավ գժի պես համբուրել այդ ձեռքերը, դեմքը թաղել այդ կրծքի մեջ և հալվել, ինչպես հալվում է ձյունը արևի տաք ճառագայթների տակ։
Կարծես մոգական մի գավազանի զորությամբ չքացել էր Շահյանի սովորական քնածությունը, երիտասարդական արյունն սկսել էր եռալ նրա երակների մեջ անսովոր տաքությամբ։ Օրն անցկացրեց տենդային տանջող դրության մեջ, մթագնած ուղեղով, խառնաշփոթ անմաքուր զգացումներով։ Արյունը գլուխն էր ընկել և կատաղի ալիքներով զարկվում էր քունքերին։ Նրա մեջ շարժվել էր արյունը, ախտաբանական արարածը, որից ավելի զորավոր ոչինչ չկա աշխարհիս երեսին, բացի մահից։ Գիշերը նրա քունը նման էր պարզապես մի մղձավանջի, որի մեջ չէր իմանում՝ քնած է, թե արթուն. զգում էր միայն, որ սարսափելի տանջվում է։
Առավոտյան վեր կացավ սաստիկ թուլացած մարմնով և շատ վատ տրամադրության մեջ։ Անլվա երեսով, խալաթը հագին նստած էր լուսամուտի առաջ, մռայլ կարմրատակած աչքերով նայում էր դուրս և մտածում էր պանի Զդանևիչի մասին, երբ ծառան մտավ և մի նամակ հանձնեց նրան։ Նա պատռեց ծրարը, հանեց նամակը, և նրա քթին նորից դիպավ նույն անուշահոտ օծանելիքի սուր բուրմունքը։ Նամակի մեջ խոշոր, փութկոտ, համարձակ գրերով գրված էր հետևյալը.
«Ազնիվ բարեկամս արդյոք կհաճի՞ այսօր, երեկոյան ժամը 7-ին, կամ երբ ինքը ցանկա, շնորհ բերել ինձ մոտ («Կավկազ» հյուրանոց, N 18), եթե պ. Շահյանը չի մերժիլ այս խնդիրքը, անչափ գոհ կլինի նրանից իր երախտապարտ և իրեն սպասող
Շահյանը կարդաց այդ նամակը, և նրա սիրտը դող ընկավ։ Այն անհամեստ միտքը, որ տանջում, խելացնորություն էր պատճառում նրան ամբողջ գիշերը, այժմ մեխի պես ցցվեց նրա գլխում, և նա սարսափեց։ Դա անփորձության սարսափն էր իրականության առաջ։
Պանի Զդանևիչի վրա, երեկվա այցելությունից հետո, նա արդեն որոշ գաղափար էր կազմել.— այդ կինը Բազենանի սիրուհին է եղել, դա նշանակում է, որ նա ծախու կին է, թեև, շատ կարելի է, ոչ սովորական ծախու կանանցից։ Համենայն դեպս, պանի Զդանևիչը խստապահանջ բարոյականության տեր կին չէր Շահյանի կարծիքով։ Արդ՝ ի՞նչ միտք ուներ այդ կինը, որ, իր երեկվա այցից հետո, այժմ հրահրում էր նրան իր մոտ։ Իր խնդրած օգնությունը ստացավ, ուրիշ ի՞նչ էր կամենում։ Արդյոք նորի՞ց փող խնդրել, թե՞ վարձահատույց լինել...
Շահյանը չէր կարծում, թե պանի Զդանևիչը դարձյալ փող խնդրելու համար լիներ իրեն հրավիրելիս. այդպիսի դեպքում դարձյալ ինքը կգար (և ո՞րտեղից գիտեր նա իր տան հասցեն)։ Մնում էր երկրորդ ենթադրությունը, այն է՝ պանի Զդանևիչն իրեն հրավիրում էր վարձահատույց լինելու համար ա՛յն բանով, ինչով որ վարձահատույց են լինում առհասարակ ծախու կանայք... Ահա այդ միտքն էր, որ սարսափեցրեց Շահյանին։ Այն, ինչ որ նրա վավաշոտ երևակայության համար խաղ ու պար էր, այժմ մերկ իրականության առաջ փախուստ էր տալիս վախկոտ մկան պես։
Երբեք նա, իբրև տղամարդ, իրեն այնպես թույլ, երկչոտ ու ողորմելի չէր զգացել մի կնոջ վերաբերմամբ, ինչպես այժմ։ Իր կատարյալ անփորձության, իր կուսության սարսափը չէր միայն, որ ստիպում էր նրան փախչելու պանի Զդանևիչից, այլև այն ամոթի զգացումը, որ ինքն անկարող պիտի լինի այդ կնոջ հետ վարվել ազատ, համարձակ, տղամարդի պես, ինչպես վարվում է մինչև անգամ վերջին գիմնազիստը։
Ամբողջ օրը խիստ տարօրինակ անհանգստության մեջ էր Շահյանը։ Նա, որ երբեք սովորություն չուներ սենյակի մեջ քայլելու, այժմ արագ ետ ու առաջ էր շրջում և մտածում՝ գնա՞ր, թե չգնար պանի Զդանևիչի մոտ։
Քսան անգամ կարդաց նամակը, քսան անգամ նստեց, որ պատասխան գրի, թե՝ «դժբախտաբար, գործերի պատճառով» չի կարող գնալ,— ձեռքն առաջ չէր գնում. ամեն անգամ նրա առաջ պատկերանում էր պանի Զդանևիչը իր հաղթական հասակով, իր փարթամ իրանով, իր ամբողջ էության անդիմադրելի հմայքով։ Իսկ նամակից բուրող այդ գրգռիչ անուշահոտությունը, խելագարեցնելու չափ հեշտանք էր պատճառում նրան... Նրան թվում էր, թե արհեստական հոտ չէ այդ, այլ հենց ցանկալի կնոջ մարմնի բուրմունքը...
«Օ՛հ, կգնամ, կգնամ, մեռնեմ էլ — կգնամ... վզակոթիս տալով կտանեմ ինձ»,— բացականչեց նա ինքն իրեն, շարունակելով արագ քայլել սենյակում։
Ճաշին մայրը զարմանքով տեսավ, որ որդին գինին սովորականից ավելի է խմում և մերթ մտախոհության մեջ է ընկնում, մերթ խիստ ուրախանում։ Նրանց ճաշը սովորաբար անցնում էր սուս ու փուս, բայց Շահյանն այս անգամ լեզու էր կտրվել։ Այս անգամ մորը պատմեց, թե ով էր երեկվա այցելու կինը և ինչու էր եկել, բայց չասաց, թե այդ երեկո հրավիրված է նրա մոտ։ Ճաշից որ վեր կացավ, ուղղակի հարբած էր և գինու ազդեցության տակ հաստատ վճռել էր, որ անպատճառ պիտի գնա պանի Զդանևիչի մոտ։ Եվ արբել էր հենց այն նպատակով, որ գնա։
Այդ օրը, ճաշից հետո, քնելու մասին մտածել անգամ չէր կարող — այն աստիճան գերել էր նրան ժամը 7-ին պանի Զդանևիչի մոտ լինելու միտքը։ Եվ նա սրտատրոփ սպասում էր, թե երբ պետք է օրը մթնի։
Սակայն ձմեռվա կարճատև օրը շատ շուտ մթնեց։ Ժամը 6-ին, պանի Զդանևիչի նշանակած ժամանակից մի ժամ առաջ, Շահյանը հագնվեց առանձին խնամքով, և մորն ասելով, թե գնում է թատրոն, դիմեց դեպի «Կավկազ» հյուրանոց։ Սկզբում քայլում էր կայտառ, համարձակ, բայց հետո, քանի մոտենում էր հյուրանոցին, այնքան նրա քայլերը դանդաղում էին։ Ձմեռվա ցուրտ օրը կամաց-կամաց սառեցնում էր նրա արհեստական կերպով տաքացած արյունը։ Սկզբում չէր զգում, բայց հետո տեսավ, որ ատամները զարկվում են իրար։ Շրթունքները պինդ հուպ տվեց, որ զսպի ամբողջ մարմնի մեջ զգացած տարօրինակ դողը, բայց և այնպես բերանի մերթ այս, մերթ այն կապը ջղաձգաբար վերև էր թռչում, իր հետ վերև ձգելով նաև վզի մկանունքները։ Եվ այդ բոլորը հետզհետե սաստկանում էր, քանի մոտենում էր հյուրանոցին։ Նա պարզ հաշիվ չէր կարողանում տալ իրեն, թե ինչից էր այդ տարօրինակ դողը — ցրտի՞ց արդյոք, թե՞ այն բանից, ինչ որ սպասում էր գտնել պանի Զդանևիչի մոտ։
Դեռ «Կավկազ» հյուրանոցին չմոտեցած՝ կանգ առավ պայծառ լուսավորված խանութներից մեկի առաջ, ժամացույցը հանեց և նայեց, ժամը 6-ից անցած էր 25 րոպե։ «Դեռ վաղ է,— մտածեց.— մի քիչ ման կգամ այստեղ, մինչև որ 7-ը լրանա»։ Ու ետ դարձավ։
Գինու ազդեցությունը դեռևս բոլորովին չէր անցել նրա գլխից, բայց ցուրտ, թարմ օդը հետզհետե ավելի զգաստացնում էր նրան։ Եվ որքան զգաստացնում էր, այնքան ավելի ու ավելի զգում էր, որ խիստ բախտավոր պիտի լիներ, եթե ստացած չլիներ պանի Զդանևիչի նամակը։ Ի՞նչ էր ուզում այդ կինն իրենից։ Ինչո՞ւ եկավ և վրդովեց իր հանգիստը, որ հազիվհազ ձեռք էր բերել վերստին, Եվայի և Բազենյանի հետ ունեցած միջադեպից հետո։ Ինչո՞ւ առիթ տվեց, որ նրա մեջ այժմ նորից շարժվել է իր կյանքն այնքա՛ն դառնացնող անձնաքննության թույնը։ Ահա՛, նա նորից լցվել է ատելությամբ դեպի ինքը,— ինչո՞ւ համար...
Սակայն, իհարկե, Շահյանը շատ լավ հասկանում էր, որ պանի Զդանևիչն այդ բոլորի մեջ ամենևին հանցանք չուներ. այդ կնոջ հանցանքն այն էր միայն, որ գեղեցիկ էր, եկել էր Շահյանից օգնություն խնդրելու և մյուս օրը հրավերի մի նամակ էր գրել։ Ճշմարիտ է, այդ նամակը պարզ չէր. բայց մի՞թե հենց նրա համար, որ այդ նամակը պարզ չէր, պանի Զդանևիչի հրավերին նա անպատճառ այն բացատրությունը պիտի տար, որ այնքան ցանկալի էր նրա վավաշոտ երևակայության համար և որը, միևնույն ժամանակ, այնքան սարսափեցնում էր նրա վախկոտ կամքը։ Պանի Զդանևիչը կարող էր Բազենյանի սիրուհին լինել, բայց այդ չէր նշանակում, թե նա անպատճառ և ծախու կին պիտի լինի։
Շահյանն այս անգամ քստմնեց ինքն իրենից, քստմնեց այն վատ, անմաքուր մտքերից, որոնք այնքան հուզում, այնքան պղտորում էին իր զգացումները։ Շատ լավ ճանաչում էր իրեն. գիտեր, որ կնոջ վերաբերմամբ որքան որ գործնականապես անարատ է ինքը կույսի նման, այնքան տեսականապես ապականված է, այլասերված է զգացումներով. բայց չէր կարծում, թե այդ ապականումն ու այլասերումն իր մեջ այն աստիճան զարգացած կարող է լինել, որ հասարակ մի նամակի մեջ, այդ նամակից բուրող անուշահոտության մեջ անգամ ուրիշ բան չի կարող տեսնել, քան եթե միայն կնոջ տաք գրկախառնություն, կնոջ մարմնի յուրահատուկ բուրմունք... Այդ սոսկալի է. այդ նշանակում է բարոյական կատարյալ անկումն և ավելի գարշելի ու կորստաբեր անկումն, քան օր ու գիշեր անառականոցներումն անցկացնող մարդու անկումը...
Եվ Շահյանը կատարյալ հուսահատությամբ նորից կանգ առավ Գոլովինսկի պրոսպեկտի պայծառ լուսավորված խանութներից մեկի առաջ։
Երեկոն շատ ցուրտ էր. ձյունի հատ-հատ փաթիլները, փողոցի լուսավորության մեջ սպիտակին տալով, դանդաղորեն ցած էին թափվում սառած, պլպլող գետնի վրա. լայն մայթը կամաց-կամաց ծածկվում էր սպիտակ սավանով։ Անցուդարձը շատ քիչ էր. Շահյանի առաջով շտապ քայլերով անցնում էին կենտուկունտ մարդիկ, վերարկուների օձիքը բարձրացրած և ձեռքները գրպանների մեջ կոխած։ Բավական լավ հագնված մի կին վարդագույն այտերով, տափակ քթով հանկարծ կանգ առավ նրա առաջ և նայեց նրան տարօրինակ պլպլող աչքերով։
— Ներեցեք, պարոն. ժամը քանի՞սն է,— հարցրեց նա։
Այդ անակնկալից շփոթված, Շահյանը մեքենայաբար հանեց ժամացույցը և նայեց, ժամը 7-ից պակաս էր մի քառորդ։
— Օ՛հ, ի՜նչ վաղ է դեռ,— բացականչեց կինը, մի րոպե աննպատակ կերպով նայեց այս ու այն կողմը, հետո նորից փայլեցնելով իր տարօրինակ պլպլան աչքերը Շահյանի վրա, անցավ և կանգնեց Շահյանից մի երկու քայլ հեռու։
Շահյանր շտապեց հեռանալ և, վախենալով, որ կինը կարող է հետամուտ լինել իրեն, քայլերն արագացրեց։ Բավական երկար տեղ անցնելուց հետո ետ նայեց և, ոչ մի կին չտեսնելով, հանգստացավ։ «Կավկազ» հյուրանոցի առաջ կանգ առավ և նայեց քաղաքային տան ժամացույցին. սլաքները ցույց էին տալիս 7-ից 10 րոպե պակաս։ Ուրեմն դեոևս ժամանակ կար մտածելու — գնա՞ր պանի Զդանևիչի մոտ, թե ոչ։ Եվ ետ դարձավ։ Դառնալիս հանդիպեց ժամը հարցնող կնոջը մի սպայի հետ։ Կինն անցավ ուղղակի Շահյանի կողքով առանց ուշադրություն դարձնելու նրա վրա. անցավ բարձրաձայն և ուրախ խոսելով սպայի հետ, որը նայում էր նրան արուի աչքերով և ձեռքով ոլորում բեղի մի ծայրը։
Շահյանր մի քանի անգամ անցավ ու դարձավ և այդ բոլոր ժամանակ իբր թե մտածում էր՝ գնա՞ր պանի Զդանևիչի մոտ, թե ոչ, բայց իսկապես այլևս ոչինչ չէր մտածում, այլ միայն դիտում էր իր օտարոտի վարմունքը, մտքումը ծիծաղում էր իր վրա, ծաղրում էր իր անհամարձակությունը, սրտանց հայհոյում էր իրեն, կարծես ինքը չէր իր այդ դիտողության, այդ ծիծաղի, ծաղրի և հայհոյանքի առարկան, այլ մի ուրիշը, որին արհամարհում և ատում էր հոգու բոլոր կարողությամբ։
Երբ քաղաքային տան ժամացույցը խփեց յոթը և մի կես ժամ էլ անցավ, Շահյանը հանկարծ թքեց ինքն իր հասցեին և վճռեց տուն դառնալ։ «Այսպես է լինում միշտ, երբ մարդ ինքն իր վզակոթին տալով է ուզում իրեն որևէ տեղ տանել»,— մտածեց նա։
Բայց հազիվ նա մի քանի քայլ էր արել, որ գնա նստի հրապարակում կանգնած կառքերից մեկը, երբ հանկարծ կանգ առավ գրեթե սարսափած։
Նրա առաջ կանգնած էր ինքը՝ պանի Զդանևիչն իր պարթև հասակով, մազածածկ վերարկուի մեջ կոլոլված։
— Բարև ձեզ, պարոն Շահյան,— բացականչեց պանի Զդանևիչն ուրախացած և ամուր սեղմեց նրա ձեռքը:— Ստացա՞ք նամակս:
— Ստացա:
— Հետո՞։ Չե՞ք ուզում գալ ինձ մոտ:
Շահյանը հազիվ կարողացավ տիրապետել իրեն։
— Ինչպես չէ... Հենց դրա համար էլ դուրս եմ եկել... Բայց... այստեղ մի փոքրիկ գործ ունեի... ասացի մեկ անգամ վերջացնեմ, հետո...
— Այդ լավ է։ Ուրեմն դուք դեռ չեք մտել ինձ մոտ: Ես մեկնելու եմ վաղն առավոտյան, դրա համար դուրս եկա մի քանի բաներ գնելու և դռնապանին պատվիրել էի, որ եթե գաք, խնդրե, որ սպասեք ինձ. սենյակիս դուռն էլ, համենայն դեպս, բաց էի թողել։ Բայց, իսկապես, չէի կարծում, թե կգաք, որովհետև նամակիս չէիք պատասխանել։ Ես այժմ ինչ որ հարկավոր էր, առել պրծել եմ և տուն եմ գնում։ Ուրեմն ձեր գործը վերջացնելուց հետո կգաք, սպասեմ. հա՞։
— Այո, ես իսկույն...
Եվ Շահյանը, ցույց տալու համար, որ իբր թե գործ ունի, արագ քայլերով հեռացավ։ Նա գնաց, գնաց և, երբ բավական հեռացավ, քայլերը դանդաղեցրեց և ծիծաղեց ինքն իր վարմունքի վրա։ Անցավ Դվարցովայա փողոցը, ամբողջ Գոլովինսկի պրոսպեկտը և ետ գարձավ։ Ինչպես գնալիս, այնպես և դառնալիս կանգ էր առնում այս ու այն խանութի պատուհանների առաջ, անուշադրությամբ դիտում էր ներսը դարսված իրերը, որոնք, սակայն, պարզ չէին երևում քրտնած ապակիների միջից, և այդ բանն անում էր միմիայն նրա՛ համար, որ կարելույն չափ ուշանա և իր ուշանալովն ապացուցանի պանի Զդանևիչին, թե ինքն իսկապես գործի համար է եղել գնացած։
Կես ժամ անցնելուց հետո վերջապես վճռեց, որ այժմ կարելի է գնալ։ Չգնալ այլևս չէր կարող, որովհետև խոսք էր տվել։ Բայց կեղծիքը պետք էր շարունակել. ամեն բանով այժմ ցույց պիտի տար պանի Զդանևիչին, որ ինքը, հակառակ իր ցանկության, փոքր-ինչ ուշացել է. դրա հայար խիստ արագացրեց քայլերը, չնայելով որ ամեն մի քայլափոխին ոտները սահում էին ձյունի վրա. նույնպիսի արագությամբ բարձրացավ հյուրանոցի սանդուղքով և միջանցքում պատահած առաջին սպասավորին դիտմամբ բարձրաձայն հարցրեց № 18 սենյակը, թեև առանց հարցնելու էլ կարող էր գտնել։
Նույն րոպեին նրանցից մի քանի քայլ հեռու մի դուռ արագորեն բացվեց, և շեմքում երևաց պանի Զդանևիչը ժպտադեմ։
— Համեցեք, այս է իմ սենյակը։
Շահյանը գործից վերադարձող մարդու բռնի կեղծ աշխուժով թափ տվեց վերարկուի կրծքին և ուսերին նստած ձյունը, ներս մտավ և դռան մոտ սկսեց հանել կրկնակոշիկներն ու վերարկուն։
— Ներեցեք, գուցե փոքր-ինչ ավելի սպասեցնել տվի ձեզ,— ասաց նա։
— Բան չկա, գիշերն երկար է։ Բացի դրանից, վերջին ժամանակներս ես տանջվում եմ անքնությունից։ Համեցեք այստեղ։
Շահյանն, անշնորհք երեխայի պես, հետևեց պանի Զդանևիչին և թաղվեց նրա առաջարկած գահավորակի վրա։ Գահավորակն այնքան ցածր էր, որ նրան թվաց, թե գետնին նստեց։
— Դուք մրսել եք։ Մի բաժակ թեյ չեք մերժիլ, չէ՞։
Շահյանը պատասխանելու տեղ ժպտաց։
— Ձեզ էի սպասում, որ միասին խմենք, և վառարանն էլ պատվիրեցի, որ նորից վառեն,— ասաց պանի Զդանևիչն և արագ քայլերով ինչ-որ բանի համար անցավ սենյակի անկյանը դրված պատվարի ետևը։
«Մահճակալն անշուշտ այնտեղ է դրված»,— մտածեց Շահյանը և հայացքն ամոթխածությամբ ուղղեց դեպի պատի վառարանը, որի օդանցքները վառվում էին մի շարք հրափայլ աչքերի պես։ Չէր իմանում, սենյա՞կն էր շատ տաք, թե այդ րոպեին իր զգացած վախկոտությունն էր, որ հանկարծ վառեց նրա ճակատն ու ականջները, բայց ձեռքերը սառն ու թաց էին շան դնչի պես և ամբողջ մարմինը մերթ տաքանում էր, մերթ հովանում։ Նրան թվաց, թե այդ բոլորը նրանից է, որ շատ ցածր է նստած, այնքան ցածր, որ ծնկները գրեթե հավասարվում են կրծքին, ուստի վեր կացավ գահավորակից և նստեց աթոռի վրա։
— Երևակայում եմ, թե ինչքան զարմացած պիտի լինեիք երեկ, որ եկա ձեզ մոտ,— լսեց նա պանի Զդանևիչի ձայնը պատվարի ետևից։
— Ի դեպ. որտեղի՞ց գիտեիք իմ տան հասցեն։
— Զեր տան հասցե՞ն... Այդ հետո կպատմեմ։
Պանի Զգանևիչը դուրս եկավ պատվարի ետևից մաքուր մի անձեռոցիկ ձեռքին, մոտեցավ թեյի սեղանին և սկսեց թեյի պատրաստություն տեսնել։
— Այս գիշեր ես ձեզ ամեն բան կպատմեմ, ամեն բան... Հիշո՞ւմ եք, մենք ծանոթացանք Բազենյանի մոտ, երբ նա պառկած էր հիվանդ։ Այն ժամանակ արդեն զգացի, հոգիս վկայեց, վաղ թե ուշ կարոտ կլինեմ ձեր օգնությանը և վստահ կերպով կարող եմ դիմել ձեզ, որովհետև առաջին իսկ հայացքից տեսա, որ չափազանց բարի եք և...
— Այդ թողնենք, պանի Զդանևիչ։
— Այս կթողնենք, իհարկե, որովհետև չեմ ուզում կարծեք, թե յուղում եմ ձեր գլուխը։
— Երբ որ այդպես է, պանի Զդանևիչ, խնդրում եմ, էլի այդ մասին խոսեցեք,— վրա բերեց Շահյանը ծիծաղելով։
Պանի Զդանևիչը, թեյի բաժակները սրբելով, նայեց նրան և նույնպես ծիծաղեց։
— Ոչ, այդ մասին այլևս չեմ խոսիլ, պարոն Շահյան, բայց պիտի խոսեմ այն մասին, թե ինչու համար եմ այս ցուրտ գիշերին նեղություն տվել ձեզ ինձ մոտ գալու։ Պետք է ասեմ ձեզ, որ ես չափազանց ինքնասեր եմ, և չեմ ուզում, որ դուք ինձ ճանաչեք միայն իբրև ձեր պարտապանի։ Ես ուզում եմ... Չգիտեմ թե ձեր և Բազենյանի միջև ինչպիսի բարեկամություն է եղել, և նա որևէ բան պատմե՞լ է ձեզ իմ մասին, բայց ինձ թվում է, ես զգում եմ, որ դուք... (պանի Զդանևիչի դեմքը հոգեկան մի սուր ցավից ծամածռվեց, և նա մեծ դժվարությամբ ավարտեց ասելիքը) նպաստավոր գաղափար չունիք իմ մասին... Ա՜հ,— հառաչեց նա անզոր զայրույթով և բաժակը շրխկացնելով վայր դրեց բաժակակալի վրա։— Դուք կարծում եք, թե էժա՞ն է նստել ինձ ձեզ մոտ գալս, ձեզնից օգնություն խնդրելս։ Դժոխքի տանջանքներ եմ կրել ես, մինչև որ վստահացել եմ ձեր դռան զանգակը քաշել։ Ո՞ւր եմ գնում,— ասում էի ինքս ինձ։— Ի՞նչ պիտի ասեմ: Ինչպե՞ս պիտի հայտնեմ իմ վիճակը։ Ի՞նչ պիտի մտածի նա իմ մասին։ Ի՞նչ աչքով պիտի նայի ինձ վրա, երբ ինքս իմ բերանով խոստովանեմ, որ Բազենյանի սիրուհին եմ եղել, որ նա ձգել է ինձ, փախել... Եվ եթե չհավատա խոսքերիս ու քաղաքավարի ճանապարհ դնի ինձ դատարկաձեռն... Ինչքան էլ համոզված լինեի, որ դուք ջենտրմեն եք, ինչքան էլ զգացումս թելադրեր ինձ, որ լիովին կարող եմ վստահել ձեր բարության վրա, այնուամենայնիվ այսպիսի անսովոր վիճակի մեջ չէի կարող ազատ լինել կասկածներից և հոռետեսությունից։ Փառք աստծո, կասկածներս ու հոռետեսությունս սխալ դուրս եկան ձեր վերաբերմամբ. դուք շատ բարի գտնվեցաք դեպի ինձ, որի համար չափազանց շնորհակալ եմ ձեզնից. բայց... ձեր այդ բարությունն ինձ հոգեկան ավելի մեծ տանջանք պատճառեց, քան ա՛յն, եթե դուռն ուղղակի ետ դնեիք երեսիս։ Երբեք ինձ այնքան նվաստացած չէի զգացել, ինչպես ա՛յն ժամանակ, երբ դուրս եկա ձեր տնից։ Ես — մի օտար կին ձեզ համար, դուք — մի օտար մարդ ինձ համար. իսկապես ոչ ես եմ ճանաչում ձեզ, ոչ դուք ինձ։ Եվ հանկարծ մտնում եմ ձեզ մոտ, լաց եմ լինում ձեր առաջ, փող եմ խնդրում ձեզնից... Դուք չեք մերժում, որովհետև բարի եք, ջենտլմեն եք։ Բայց մի՞թե այդ գեղեցիկ հատկությունները կարող են արգելք լինել մարդու, որն իր հոգու խորքում չկասկածե այն անծանոթի մասին, որ դիմում է իր օգնությանը և որի ասածներին ստիպված է հավատալ բարեկրթությունից դրդված։ Դուք ինձ օգնեցիք իսկույն, առանց խոսելու, առանց նույնիսկ կամենալու հետամուտ լինել իմ ասածների ճշմարտությանը, և չկամեցաք անգամ, որ շնորհակալություն հայտնեմ. բայց և այնպես ինչո՞վ կարող էի հանգստացնել ինձ, փարատել կասկածս, որ ձեր սրտի խորքում ընկած կին, խաբեբա, նույնիսկ Բազենյանի գաղտնի դաշնակիցը չեք համարում ինձ...
— Պանի Զդանևիչ,— այլևս չկարողանալով համբերել, բացականչեց Շահյանը՝ սաստիկ զգացված և վեր կացավ տեղից։— Այդ ի՞նչ եք ասում։ Մի՞թե ինձ կանչել եք նրա՛ համար, որ վիրավորեք։
Պանի Զդանևիչը, խիստ հուզված, արագորեն մոտեցավ նրան և առավ նրա ձեռքը:
— Ա՜խ, ազնի՛վ բարեկամս, ներեցեք ինձ։ Ես ձեզ վիրավորելու ամենևին միտք չունիմ։ Ես միայն իմ դրությունս եմ պատմում։ Պատմում եմ բարոյական այն տանջանքները, որ կրել եմ այն ցած մարդու պատճառով։ Ինձ համար ահագին թեթևություն է, որ կասկածներս ձեր մասին սխալ են եղել։ Ես ուզում եմ, որ դուք, եթե չեք ճանաչում ինձ, ճանաչեք, և լավ ճանաչեք, պարոն Շահյան։ Այդ ուզում եմ ոչ թե ձեր, այլ ինձ համար, իմ հանգստությանս համար։ Ա՜հ... Լսեցեք, պարոն Շահյան, իմ թանկագին բարեկամ... Ասացի, որ վաղն առավոտ հեռանում եմ. զոհեցեք ինձ այս երեկո և թույլ տվեք անկեղծորեն պատմեմ ձեզ այն բոլորը, ինչ որ պատահել է. թույլ տվեք սրտիս վրա ծանրացած դառնությունը թափեմ ձեր առաջ և այնպես հեռանամ։ Ես ձեզ դատավոր չեմ կարդում,— ո՛չ.— իմ դատավորն ես ի՛նքս եմ, և ամենախիստ դատավորը.— ես միայն ուզում եմ ձեր առաջ, իբրև խոստովանահորս առաջ, իբրև հարազատ եղբորս առաջ, իմ խոստովանանքս անել, որովհետև, չգիտեմ ինչու, ինձ թվում է, թե այդպիսով միանգամայն հանգստացած պիտի լինիմ։ Այդ բանն ուզում էի անել երեկ, բայց երեկ այնքան ճնշված էի զգում ինձ, այնքա՜ն ամաչում էի ձեզնից... Իսկ այժմ ավելի ազատ եմ զգում ինձ, և այնքան սիրեցի ձեզ, որ ամեն բան պիտի պատմեմ։ Ոչինչ չեմ թաքցնիլ ձեզնից, ամեն բան կպատմեմ այնպես, ինչպես որ պատահել է, և դուք կտեսնեք, թե որպիսի խորամանկ, խաբեբա և անաստված արարածի հետ եմ ես գործ ունեցել։ Խնդրում եմ, աղաչում եմ, նստեցեք։
Շահյանը նստեց։ Բոլոր ժամանակ, երբ այդպես հուզված խոսում էր պանի Զդանևիչը, նա խիստ ճնշված դրության մեջ էր զգում իրեն այդ կնոջ հսկայական հասակի առաջ, որի մեջ հրաշալի ներդաշնակություն էին կազմում ֆիզիկական ուժն ու կանացի գեղեցկությունը։ Եվ այդ ճնշված դրության մեջ Շահյանն այնքան շփոթվել էր, որ հազիվ թե լսում էր պանի Զդանևիչի ասածները, այլ միայն անդիմադրելի մի զորությունից ստիպված, նայում և դիտում էր նրա զարմանալի արտահայտիչ աչքերը, հուզումից դողդողացող լիք կզակը և կզակի վրա մի խալ ցանցառ մազերով, որ նոր էր նկատում։
Պանի Զդանևիչը նորից արագ քայլերով մոտեցավ թեյի սեղանին, երկու բաժակ թեյ ածեց և շաքարի, կտրտած կիտրոնի ու մի աման պաքսիմատի հետ միասին բերեց դրեց կլորիկ սեղանի վրա, որի առաջ նստած էր Շահյանը և սուս ու փուս, շփոթմունքից դեռևս լավ ուշքի չեկած, հետևում էր նրա ջղային շարժումներին։
— Ասացեք, խնդրեմ, պարոն Շահյան,— հարցրեց պանի Զդանևիչը, մի աթոռ առնելով և նստելով Շահյանի դիմացը,— վաղո՞ւց է, որ ընկեր եք նրա հետ։
— Բազենյանի՞ հետ:
— Այո։
— Վաղուց է... Բայց ինչպե՞ս թե ընկեր։ Ես նրա հետ երբեք ընկեր չեմ եղել և նույնիսկ չգիտեմ, թե որտեղացի է և ում զավակն է։ Մենք միայն փոքր հասակում դասակիցներ ենք եղել։ Տասը-տասներկու տարի կա, որ նա կորած էր, այնպես որ մինչև անգամ բոլորովին մոռացել էի նրան։ Այս աշունքին միայն նա լույս ընկավ, և նորոգվեց մեր հին աշակերտական ծանոթությունը։
— Այդպես։ Իսկ նա որևէ բան պատմե՞լ է ձեզ իմ մասին։
— Ձեր մասի՞ն,— հարցրեց Շահյանը, աշխատելով հիշել, թե ինչ է պատմել Բազենյանը պանի Զդանևիչի մասին:— Պատմել է:
— Ի՞նչ:
Եվ պանի Զդանևիչը հետաքրքրությամբ նայեց Շահյանի ակնոցին, որի ապակիները շողշողում էին լամպի լույսի տակ։
— Նա առհասարակ... ձեր մասին... պետք է խոստովանած, շատ բան չի պատմել,— հապաղելով, և ըստ երևույթին, ամեն մի խոսքը կշռադատելով, պատասխանեց Շահյանը։— Առաջին անգամ ձեզ նրա հետ տեսա «Միխայլովո» կայարանում անցած ամառվա վերջին, որ Բաթումից Թիֆլիս էի վերադառնում։
— Ա՜խ, այն դո՞ւք էիք, որ վագոնի առաջ խոսում էիք նրա հետ։
— Ես էի։
— Հետո՞։
— Նա ինձ ասաց, որ ձեզ հետ ծանոթացել է ճանապարհին, որ դուք իբր թե գնում եք... չգիտեմ ուր... հա՛, կարծեմ, ասաց Կարս, ուր ձեր ամուսինը իբր թե ծառայում է։
Պանի Զդանևիչը ծիծաղեց ակամա, բայց իսկույն էլ զսպեց իրեն և, ձեռքերը դնելով սեղանի վրա, ավելի մեծ հետաքրքրությամբ նայեց Շահյանի ակնոցներին։
— Հետո՞,— հարցրեց նա։
— Ձեր մասին այս է միայն պատմել ինձ։
— Ա՞յդ միայն և ուրիշ ոչի՞նչ։
— Ի՞նչ վերաբերում է ձեր անձնավորությանը,— ավելացրեց Շահյանը նայելով իր թեյի բաժակին, որովհետև պանի Զդանևիչր համառ հետաքրքրությամբ շարունակում էր նայել նրա ակնոցին,— ձեր անձնավորության մասին պատմել է, որ դուք... շատ պատվական կին եք... որ դուք... Առհասարակ,— անկեղծ եմ ասում, պանի Զդանևիչ, ձեր մասին նա միշտ հարգանքով է խոսել և ոչ մի աննպաստ խոսք չի ասել ինձ ձեր մասին։
— Ա՛խ, երևի դուք կարծում եք, թե նրա համար եմ ձեզ հարցուփորձ անում, որ իմանամ, թե նա լավ կամ վա՞տ է խոսել ձեզ մոտ իմ մասին,— բացականչեց պանի Զդանևիչը ժպտալով։— Ո՛չ, ազնիվ բարեկամս. ես ուզում եմ միայն իմանալ, թե եթե նա ձեզ որևէ բան պատմել է իմ մասին, որքա՞ն ճիշտ է պատմել, ձեզ մոտ է՞լ սուտ է խոսել, ինչպես միշտ սուտ էր խոսում ինձ մոտ։ Բայց ինչևիցե, այս թողնենք։ Ես մի ուրիշ բան եմ ուզում հարցնել ձեզ։ Ասացեք, խնդրեմ, ի՞նչ գաղափար ունիք դուք նրա մասին։
— Ես... ինչպես ասեմ... Ճիշտն ասած, նրան ճանաչել չկարողացա։ Այն աստիճան ճարպիկ լեզու ունի և վարվում էր այնպիսի վարպետությամբ, որ իր մասին կազմած ամեն մի աննպաստ գաղափարս իսկույն ջրում էր։ Մի բանի պատճառով ես սկսել էի նրան ատել, բայց նա այնպիսի ֆոկուս սարքեց, որ նորից սկսեցի սիրել։ Բայց և այնպես, ես արդեն գլխի էի ընկել, որ շատ ճարպիկ աֆերիստներից մեկն է։ Ինձնից բավական գումարներ կորզեց, և այժմ ձեզնից եմ իմանում, որ ծլկել է այստեղից։
— Հա՜, հա՜, հա՜... ձե՞զ էլ է կողոպտել,— ծիծաղեց պանի Զդանևիչը սառնությամբ։
— Հապա՛։
Պանի Զդանևիչը ծանր թառանչ քաշեց և կարճ ժամանակ դառն մտախոհության մեջ ընկավ։ Հետո ջղային մի ցնցումով սթափվեց և նայեց Շահյանին շատ լուրջ հայացքով։
— Բայց գիտե՞ք, որ նա տաղանդ էր, մեծ տաղանդ...
— Միամիտներին խաբելո՞ւ մեջ, անշուշտ,— նկատեց Շահյանը։
— Իր ցանցերը լարում էր այնպիսի ճարպկությամբ,— շարունակեց պանի Զդանևիչը,— որ զոհն ինքն իր ոտով էր գնում մեջն ընկնելու և նույնիսկ մեծ հաճույք էր զգում, որ նրա ցանցի մեջ է, իսկ հետո, երբ ուզում էր դուրս գալ, չէր կարողանում... Բայց լսեցեք պատմությունս և կտեսնեք, թե որքան ճիշտ եմ ասում։
Ինչպես անունս ցույց է տալիս, ես լեհացի եմ, ռուսական լեհերից։ Սերվում եմ լեհական մի հին տոհմից, որը երկու քաջ զինվոր է տվել մեր Կոսցյուսկոյին, 1794 թվի ապստամբության ժամանակ։ Հորս չեմ հիշում. որովհետև չորս տարեկան եմ եղել, որ վախճանվել է։ Մայրս սրանից տասն տարի առաջ մեռավ։ Շատ խելոք կին էր և չափազանց սիրում էր ինձ, թեև շատ էլ երես չէր տալիս։ Նա ինքն էր կառավարում մեր պապական բավական մեծ և արդյունավետ կալվածները, որոնք հետո, իբրև օժիտ, անցան ամուսնուս ձեռքը։ Ծնողներիս միակ զավակն էի ես։ Կրթությանս ու դաստիարակությանս վրա ոչինչ չի խնայված, բայց ես բավական էքսցենտրիկ բնավորություն ունեի և ընկա առաջին պատահած մարդու գիրկը: Ամուսինս իսկապես վատ մարդ չէր, բայց շուտով տեսա, որ իմ ամուսնությունը նրա հետ մի խոշոր սխալ էր իմ կողմից։ Մի պակասություն ուներ, որ ամենից ավելի դուր չէր գալիս ինձ. այդ նրա անհագ շահասիրությունն էր և իր ուժերից վեր խոշոր ձեռնարկությունների մեջ մտնելու ձգտումը, որին և զոհ գնաց թե մեր կալվածների մեծ մասը, և թե ինքը։ Քսաներկու տարեկան էի, որ այրիացա: Շատերն էին խնդրում ձեռս, բայց ես նորից ամուսնանալու մասին մտածել անգամ չէի ուզում։ Միակ այն հանգամանքը, որ ամուսնուս շնորհիվ գրեթե աղքատացել էի, մի տեսակ հակակրանք էր զարթեցրել իմ մեջ դեպի տղամարդիկ առհասարակ։ Բացի դրանից, շատ երևույթներ դիտելով, այն համոզման էի եկել, որ տղամարդիկ կնոջ վրա նայում են կամ շահախնդրական, կամ անասնական տեսակետից. տղամարդիկ ամուսնանում են կամ հարստանալու, կամ գեղեցիկ կին ունենալու համար, ուրիշ տեսակետ չկա: Իսկ ես նոր էի զգում, որ կարոտ եմ սիրո, այնպիսի բուռն, անկեղծ սիրո, որ ինքն է միայն իր նպատակը։ Այդպիսի բան չէի տեսնում ձեռքս խնդրողների մեջ. ամեն տեղ մեծ ուշադրություն էին դարձնում ինձ, քծնում էին առաջս, սիրո երդումներ էին անում, նույնիսկ սպառնում էին անձնասպանություն գործելու, բայց սիրտս շարժելու տեղ արհամարհանքս էին շարժում։
— Ձեր թեյը սառեց, պարոն Շահյան,— նկատեց պանի Զդանևիչը, պատմությունն ընդհատելով։
Շահյանը վերցրեց իր թեյի բաժակը։ Իսկ պանի Զդանևիչն իր բաժակից մի քանի կում արեց և շարունակեց.
— Այս միջոցներին էր, որ ծանոթացա Բազենյանի հետ։ Ծանոթացա ահա թե ինչպես։ Մի օր անցնում էի փողոցով (այս բոլորը պատահեց Վարշավայում)։ Հանկարծ այնպիսի մի ուժգին քամի բարձրացավ, որ ուղղակի քշում էր մարդու։ Նախքան ձեռքս կտանեի, որ գլխարկս բռնեմ, մեկ էլ տեսնեմ՝ գլխարկս արդեն գլորվում է գետնին աչք կուրացնող փոշու հետ խառնված։ Դիմացից եկող մի երիտասարդ իսկույն վազեց, բռնեց, բերեց տվեց ինձ և նախքան բերանս բաց կանեի, որ շնորհակալություն հայտնեմ, անցավ գնաց։
Այդ երիտասարդը Բազենյանն էր։
Մի քանի օր հետո նրան տեսա թատրոնում, խաղամիջոցի ժամանակ, ֆոյեում։ Նայեց ինձ և, չգիտեմ, ճանաչե՞ց, թե ոչ, բայց անցավ գնաց։ Դարձին, երբ ուղղակի պիտի անցներ մոտովս, կանգ առա կամա և ժպտալով նայեցի նրան։ Նա նույնպես կանգ առավ։
— Ինձ չե՞ք ճանաչում,— հարցրի։
— Եթե չեմ սխալվում,— ասաց,— ես պատիվ եմ ունեցել անցած օր ձեր գլխարկն ազատելու քամու ճիրաններից։
Շատ դուր եկավ ինձ առանց ո՛րևէ շփոթմունքի և վերին աստիճանի նուրբ կոմիկությամբ արտասանված այդ պատասխանը։
Ես ձեռքս մեկնեցի նրան։
— Այն ժամանակ դուք ինձ միջոց չտվիք շնորհակալություն հայտնելու, ուրեմն այժմ ընդունեցեք շնորհակալությունս։
— Որ այդպես է,— ասաց,— շատ ցավում եմ, որ ձեր գլխարկն ազատելիս ոտս չկոտրեցի։
— Ինչո՞ւ,— հարցնում եմ զարմացած։
— Որպեսզի իսկապես արժանի լինեի ձեր շնորհակալությանը։
Ուրիշ այսպիսի կես-քաղաքավարական, կես-հեգնական մի քանի պատասխաններից հետո նա ինձ գրավեց միանգամայն, և ես հրավիրեցի նրան օթյակս։ Արտաքինով շատ գեղեցիկ էր, հագնված էր մեծ ճաշակով, վարմունքի մեջ գռեհկականության նշան անգամ չկար։ Ուստի երկյուղ չունեի նրա հետ միասին նստելու։ Ասենք, այդ կողմից ես միշտ հեռու եմ եղել որոշ նախապաշարումներից։ Թեև ծագումով արիստոկրատ, բայց հայացքներովս դեմոկրատ եմ եղել միշտ։ Այս էլ ասեմ, որ նրան օթյակս հրավիրեցի գլխավորապես մի հուսար սպայի ջգրու, որը սաստիկ ձանձրացրել էր ինձ և որին այդ երեկո պարզապես արգելել էի օթյակս մտնելու։ Ինձ հետ էր ծերունի, բայց իրեն միշտ երիտասարդ ձևացնող, մորեղբայրս — ինքնահավան և խելքից մի քիչ պակաս մի արիստոկրատ, որի համար ով պան չէր — մարդ չէր։ Բազենյանի արտաքինը հավանեց, բայց երբ ծանոթացավ նրա հայացքների հետ, ականջիս փսփսաց, որ ոչ մի պայմանով գործ չունենամ այդ երիտասարդի հետ։ Բանն այն է, որ, երբ մորեղբայրս սկսել էր արիստոկրատիայի գովքն անել — այդ նրա հիվանդությունն էր,— Բազենյանը շատ հանգիստ կերպով և շատ բանավոր պատճառաբանություններով նկատեց, որ արիստոկրատիզմը մի անախրոնիզմ է մեր ժամանակում, որ արիստոկրատիան նույն դերն է կատարել և կատարում մարդկային կյանքի մեջ, ինչ որ պարազիտները կենդանական աշխարհում։ Հետո, երբ ես նրան հայտնեցի, որ մորեղբայրս անխառն արյան տեր արիստոկրատ է, բացականչեց։
— Ինչո՞ւ այդ վաղ չէիք ասում. ես խո ավելի խիստ լեզվով կխոսեի նրա հետ։
— Բայց դուք մոռանում եք, որ ես էլ արիստոկրատ եմ թե՛ հորս և թե մորս կողմից,— նկատեցի ես ծիծաղելով։
— Ափսոս, որ ես այդ չգիտեի այն ժամանակ, երբ ազատեցի ձեր գլխարկր, թե չէ...
—Թե չէ՞...
— Շատ պարզ է. չէի ազատիլ ձեր գլխարկը,— ասաց նա կոմիկական հանգստությամբ։
Մի բան, որ չափազանց դուր էր գալիս ինձ, այդ այն էր, որ նա խոսում էր անբռնազբոսիկ կերպով. խոսում էր պարզ, համարձակ, առանց շփոթվելու, շատ անգամ կատակով, երբեմն կծու հեգնությամբ, եթե դիմացինը ծաղրելի էր, և ամենևին չէր քաշվում ոչ հասակից, ոչ դիրքից, ոչ տիտղոսից, ոչ մի բանից։
Երկրորդ անգամ նրան հանդիպեցի մի հայի վաճառատան մեջ, ուր պատահմամբ մտել էի մի քանի մանր-մունր բաներ գնելու։ Նա կանգնած էր վաճառատան տիրոջ մոտ և ինչ-որ լուրջ խոսակցության մեջ էր։ Ինձ նկատեց ոչ-իսկույն և նկատելուն պես արագ մոտեցավ և բարևեց իբրև հին ծանոթ։
— Մի՞թե չեք խորշում հայի խանութ մտնելուց,— ասաց իրեն հատուկ հումորով։
— Մի՞թե կարծում եք, որ պիտի խորշեմ,— պատասխանեցի ծիծաղելով։
— Որ այդպես է,— ասաց,— ուրախությամբ ողջունում եմ մի օտարուհու, որ իրեն հեռու է պահում հայերից, ուզում եմ ասել՝ հայ վաճառականներին շատ էլ նպաստավոր գույներով չներկայացնող մի ընդհանուր նախապաշարումից։
— Երևում է, որ ազգային հպարտություն ունիք,— նկատեցի ես։— Այդ, իհարկե, գովելի է։ Բայց իզուր եք կարծում, թե մենք՝ լեհացիներս էլ կարող ենք ուրիշների նման աննպաստ գաղափար ունենալ հայի վրա. բավական է հիշենք, թե հնումն ինչ ծառայություն են մատուցել հայերը Լեհաստանում:
— Եվ, երևի, այդ ծառայությունները վարձատրելու համար էր, որ ձեր երկրում խլեցիք նրանց կրոնը,— վրա բերեց նա։
— Այդ բանում մեղադրեցեք ձեր Նիկոլին։
— Նիկոլը մերը չէր, Նիկոլը ձերն էր։
Գնեցի, ինչ որ ուզում էի. և պատրաստվում էի, որ հեռանամ, մեկ էլ տեսնեմ գնածս իրերն առավ կռան տակը։
— Ի՞նչ եք ուզում անել,— հարցրի։
— Ուզում եմ ծառայություն մատուցանել ձեզ։ Ես չպետք է մոռանամ, որ հայ եմ և գտնվում եմ Լեհաստանում։
— Հետո չե՞ք վախենում, որ ի վարձատրություն ձեր ծառայության՝ խլեմ ձեր կրոնը։
— Խլեցեք թեկուզ ինձ ամբողջովին,— ասաց նա, վաճառատան դուռը բանալով առաջս։
Այսպես խոսելով և կատակ անելով հասանք մինչև մեր տան դուռը։ Այստեղ գնածս իրերը հանձնեց ինձ և բաժանվեց։ Շատ խնդրեցի, որ տուն մտնի, չմտավ։
Հետևյալ օրը դարձյալ գնացի այն հայի վաճառատունը, թեև ամենևին կարիք չունեի որևէ բան գնելու։ Երեխա չէի, իհարկե. շատ լավ հասկանում էի, թե ինչն է դրդում ինձ այնտեղ մտնելու։ Բայց այս անգամ չտեսա այնտեղ Բազենյանին։
Այնուհետև գրեթե ամեն օր մտնում էի այն հայի վաճառատունը և միշտ էլ... հուսահատվա՞ծ ասեմ, չէ՛,— բարկացած էի դուրս գալիս այնտեղից։ Խիստ վիրավորական էր թվում ինձ այն բանը, թե ինչո՞ւ ես ուզում էի տեսնել Բազենյանին, խոսել նրա հետ, իսկ նա չէր երևում։ Ես բարկանում, զայրանում էի ինձ վրա միայն, որ անփորձ աղջկա նման կորցրել էի խելքս, մինչդեռ ամեն բանից երևում էր, որ նա չէր մտածում իմ մասին։ Այլապես, եթե ես նույնպիսի մի զգացում լինեի ներշնչած նրան, որպիսին նա էր ներշնչել ինձ, չէ՞ որ չէր կարող ինձ տեսնել չցանկանալ, ինչպես ես էի ցանկանում նրան տեսնել, մանավանդ որ ինքս էի խնդրել, որ չմոռանա ինձ։
Ըստ երևույթին, այս այսպես էլ պետք է վերջանար, բայց բախտն երևի ուրիշ կերպ էր տնօրինել։
Պանի Զդանևիչն արագ խմեց իր սառած թեյը և, վերցնելով Շահյանի արդեն դատարկած բաժակը, վեր կացավ երկրորդ բաժակը լցնելու։ Այդ մի քանի րոպեի գործ էր։ Այնուհետև նորից նստեց իր տեղը և շարունակեց։
— Մի երեկո ինձ մոտ հավաքված էին չորս երիտասարդ, երեքը — մեր շլյախտիչներից, չորրորդն — իմ ասած հուսար սպան. չորսն էլ մեկը մյուսից ավելի դատարկագլուխ, կանանց շուրջը քծնող, ձիերի անունով երդվող, կանաչ սեղանի սիրահար և վերին աստիճանի մեծամիտ։ Երբեմն ձանձրանում, երբեմն զայրանում, բայց շատ հաճախ զվարճանում էի այդ հիմարների վրա։ Սեղանի շուրջը բոլորած՝ թուղթ էինք խաղում։ Բայց ավելի շատ զբաղված էինք մի ինչ-որ շատ հիմար խոսակցությամբ։ Այդ միջոցին մտավ աղախինս և մի այցետոմս տվավ ինձ։ Նայեցի՝ Բազենյանի այցետոմսն էր։ Իսկույն հրամայեցի, որ ներս հրավիրի, և թղթերը խառնելով, վեր կացա սեղանի մոտից։
— Վեր կացեք, պարոններ,— ասացի.— ամենքդ էլ ոտի վրա պետք է ընդունեք նրան։
— Ո՞վ է։ Մինի՞ստր է եկողը,— հարցրեց մեկը։
Ներս մտավ Բազենյանը։ Տեսնելով, որ ինձ մոտ հյուրեր կան, սկզբում կանգնած մնաց դռան մոտ և մի թռուցիկ հալացք ձգեց ամենքի վրա. հետո արագ մոտեցավ ինձ և բարևեց։ Ես կշտամբեցի նրան, որ ինձ մոռացել էր, և ներկայացրի հյուրերիս։ Մոտեցավ յուրաքանչյուրին և հարգանքով սեղմեց նրանց ձեռքը։ Այդ միջոցին ակամա դիտում էի հյուրերիս և տեսնում էի, որ նրանք մի քիչ զարմացած, մի քիչ հետաքրքրված, բայց ամենքն էլ նախանձով դիտում էին Բազենյանի արտաքինը։ Իսկ ես, այդ բանը դիտելով, երբե՛ք այնպիտի ինքնագոհ հաճույք չէի զգացել, ինչպես այդ րոպեին։ Բայց նախանձն ամենից ավելի վառել էր հուսարին։
— Այս այն պարոնը չէ՞,— դարձավ նա կիսաձայն, թթված դեմքով և բեղի սուր ծայրը ոլորելով։
— Ո՞ր պարոնը։
— Ա՛յն, որին դուք թատրոնում...
— Նա՛ է, նա՛ է,— վրա բերի ես, ջգրացնելով նրան, և բռնելով Բազենյանի ձեռքից, տարա նստեցրի կողքիս։
Հուսարս բեղն այնպես ձիգ տվեց, որ քիչ մնաց պոկի, և դարձավ ընկերներին.
— Պարոններ, կարծում եմ, մենք կարող ենք շարունակել մեր խաղը։
— Բայց, ի սեր աստծո,— բացականչեցի ես,— այդ սեղանը հեռացրեք մեր մոտից։
— Մեր մոտից,— ստորագծեց հուսարը և բռնեց սեղանի մի ծայրից։— Օգնեցեք, պարոններ, սեղանը հեռացնենք նրանց մոտից։ Կամ,— հանկած դարձավ նա ինձ,— գուցե, կհրամայեիք, որ մենք հեռանա՞նք մյուս սենյակը, որպեսզի չխանգարենք ձեզ:
— Ոչ,ոչ խնդրեմ. մենք չենք քաշվիլ ձեր ներկայությունից,— նկատեցի ես ծիծաղելով։
Սեղանը հեռացրին, և հուսարս, երևի ցույց տալու համար, որ մեզ արհամարհում է, նստեց մեջքը մեր կողմն արած։ Բայց և այնպես, նա չկարողացավ դիմանալ և աթոռի վրա հանկարծ դարձավ Բազենյանի կողմը։
— Ներեցեք, պարոն,— ասաց նա,— դուք, կարծեմ, ասացիք, որ ձեր ազգը Բազենյանց է։ Ես եղել եմ Կովկասում, Թիֆլիսում, և, եթե չեմ սխալվում, այնտեղ բազազ անունը տալիս են ճոթավաճառներին։ Դուք ճոթավաճա՞ռ եք։
Բազենյանն սկզբում այնպիսի արագ և խիստ ու սուր մի հայացք ձգեց նրա վրա, որ ճիշտն ասած, ես վախեցա, բայց հետո ժպտաց և խիստ կոմիկական հանգստությամբ պատասխանեց.
— Այո, ձերդ գերազանցություն, ես դժբախտություն ունեմ ճոթավաճառ լինելու, որովհետև ազգանունս Բազազյանց է։— Ուրիշ ի՞նչ կհրամայեիք իմանալ։
— Ուրիշ ոչինչ։ Հա՛, մեկ էլ այս էի ուզում իմանալ. դուք Թիֆլիսի՞ց եք եկել։
— Ոչ, ձերդ գերազանցություն. Թիֆլիսի մոտ մի գյուղ կա,— այնտեղից եմ եկել։
— Վարշավ եկել եք ինչո՞ւ համար, կոշիկնե՞ր գնելու։
— Ոչ, ձերդ գերազանցություն. դուք ասացիք, որ ես ճոթավաճառ եմ։
— Դե, այդ միևնույն է։
— Ոչ, ձերդ գերազանցություն. ես կարծում եմ, ճոթավաճառը այստեղ որ գա, ճոթ կգնի, բայց ոչ կոշիկ։
— Դե, ձեր արհեստից արդեն ես ոչինչ չեմ հասկանում,— ասաց հուսարը և մեջքը նորից մեր կողմն արեց։— Այսքանս միայն իմացել եմ, որ ձեր Կովկասի վաճառականները մաշեննիկ են։
— Մեծ մաշեննիկ, ձերդ գերազանցություն,— վրա բերեց Բազենյանը նույն հեգնական խոնարհ տոնով։
— Գալիս են խաբում այստեղի միամիտ գործարանատերերին, ապառիկ ապրանք տանում և հետո սնանկանում, փողերը տակովն անում։
— Ձերդ գերազանցություն, թույլ տվեք նկատեմ,— հապա ասացիք, որ բան չեք հասկանում մեր արհեստից։
— Ես իմ լսածն եմ ասում։
— Հա՜։
— Ի՞նչ է, սխալվո՞ւմ եմ։
— Ի՞նչպես կարող է սխալվել ձերդ գերազանցությունը։ Ձեր բերանով ինքը ճշմարտությունն է խոսում։
Այդ բոլոր խոսակցությունն այն աստիճան զվարճալի էր, որ կատարյալ հաճույք էր պատճառում ինձ, մանավանդ այն տոնը, նուրբ հեգնող, խայթող տոնը, որով խոսում էր Բազենյանը։ Եվ ես անդադար ծիծաղում էի։ Ինձ հետ զվարճանում էին և մյուս երեք հյուրերս, որոնք մի քիչ ավելի խելք ունեին, քան թե հուսարը, և որոնք հետո շատ բարեկամացան Բազենյանի հետ և իրենք էին ծաղրում հուսարին, յուրացնելով Բազենյանի հեգնական տոնը։
Մի ուրիշ անգամ դեպքն այնպես բերեց, որ հուսարն ու Բազենյանը դարձյալ հանդիպեցին իմ տանը։ Այս անգամ ինձ մոտ էին և ուրիշ բարեկամներ ու ծանոթներ, ի միջի այլոց, և մորեղբայրս։ Հուսարը խիստ գրգռված էր, որ իմ ուշադրության գլխավոր առարկան Բազենյանն էր, և, ինչպես նկատում էի, առիթ էր որոնում մի սկանդալ սարքելու։ Բայց ես կարևորություն չէի տալիս այդ բանին և միայն զվարճանում էի հուսարի անզոր կատաղության վրա։ Սակայն սկանդալը պատահեց։ Մորեղբորս ու Բազենյանի միջև վիճաբանություն էր ծագել սոցիալական խնդիրների մասին։ Ամենքս շրջապատել էինք նրանց և լսում հետաքրքրությամբ։ Հուսարը քաշված էր մի կողմ և լսում էր բեղերը կատաղի կերպով ոլորելով և համառորեն նայելով իր կոշիկների ծայրերին։ Բազենյանը պաշտպանում էր իր գաղափարներն այնպիսի եռանդով և պերճախոսությամբ, որ մորեղբայրս, վերջ ի վերջո, չկարողացավ դիմանալ և գրեթե սարսափահար բացականչեց. «Դուք պարզապես անիշխանական եք, պարոն. անպատճառ ռումբ էլ կունենաք ձեր գրպանում»։ Հուսարը մորեղբորս այս խոսքերի վրա հանկարծ բարձրացրեց գլուխը և ծիծաղեց շատ բարձրաձայն և շատ անբնական կերպով։
— Հայ և ռո՜ւմբ,— բացականչեց նա։— Դեռևս Պուշկինն է ասել խո՝ «ты раб, ты трус, ты армяшка...»
Նա դիտմամբ. «армянин» բառն «армяшка»-ի փոխեց, որ ավելի կծած լինի Բազենյանին։
Ես նայեցի Բազենյանին և սարսափեցի,— այն աստիճան հանկարծ գույնը նետեց։ Չգիտեմ, ինչ էր ուզում անել, բայց հիշում եմ, որ ձեռքն ամուր բռնեցի։ Նա նայեց ինձ, սարսափով և աղերսանքով լի աչքերիս, էլ չխոսեց, հետո շատ շուտով վեր կացավ և գնաց։
Հետևյալ օրն ինձ լուր տվին, որ Բազենյանը ռեստորանում, մարդկանց ներկայությամբ, ապտակ է տվել հուսարին։ Լուր տվողը մորեղբայրս էր, որը, չնայելով իր ծերության և արիստոկրատիզմին, սկանդալների սիրահար էր։ «Այս բանն, իհարկե, առանց մենամարտի չի վերջանա»,— ավելացրեց նա։ Սակայն հետևյալ օրը նույն մորեղբայրս հաղորդեց ինձ.
— Քո այդ Բազենյանին սկսում եմ կամաց-կամաց սիրել, չնայելով իր անտանելի անիշխանական հայացքներին։ Գիտե՞ս ինչ է պատասխանել հուսարի ուղարկած մարտավկաներին. «Ես իմ մենամարտը վերջացրած եմ համարում,— ասել է.— նա ինձ «армяшка» անվանեց, ես նրան ապտակ տվի, ուրիշ ի՞նչ է ուզում»։ Արևելցու պարզ ու սիրելի լոգիկա։ «Բայց որպեսզի չկարծի, պարոններ, թե ես «трус» և «граб» եմ,— ավելացրել է նա,— ես նրա սուրը կհանեմ պատյանից և կկոտրեմ ձեր և իր իսկ աչքի առաջ»։
Բայց և այնպես, ինչպես երկու օր հետո իմացա, Բազենյանը զիջել էր հուսարի սպառնալիքներին, թե ուղղակի փողոցում կբռնի կսպանի նրան, եթե վերջնականապես հրաժարվի մենամարտից։ Մորեղբայրս չէր դիմացել դեպի սկանդալներն ունեցած իր հիվանդությանը և, բոլորովին մոռանալով իր արիստոկրատիզմը, համաձայնել էր Բազենյանի մարտավկան լինելու։ Կատարելապես հիացած Բազենյանի սառնասրտության վրա, պատմեց ինձ, թե ինչպիսի հեգնական ժպիտով ատրճանակն արձակել էր օդում և թե ինչպես, այն բանից կատաղած, հուսարը լարել էր բոլոր ուժերը, որ չվրիպի, բայց հենց այդ պատճառով էլ վրիպել էր գնդակն արձակելիս։
Այս դեպքը վճռական նշանակություն ունեցավ դեպի Բազենյանը տածած զգացմանս համար։ Քանի որ խոսք ու զրույց կար մենամարտի մասին, ես սարսափելի անհանգիստ դրության մեջ էի, իսկ երբ մորեղբայրս հայտնեց, որ Բազենյանը ողջ ու անվնաս է մնացել, լաց եղա ուրախությունից։ Իր գեղեցկությամբ, հանդգնության աստիճանին հասցրած իր խիզախ, աներկյուղ բնավորությամբ նա ինձ համար դարձել էր արդեն այնպիսի մի արարած, որի վերաբերմամբ, այլևս չէի կարող ստիպել ինձ անտարբեր մնալու և չմտածելու այն մասին, թե ես արդյոք դո՞ւր եմ գալիս նրան,— կնոջ սիրահարված լինելու ամենահաստա՜տ նշան։
Բայց նա ինձ ուրիշ բանով էլ էր գերել,— իր խոսքի ուժով։ Արդեն գիտեի, որ ջերմ հայրենասեր է իբր թե և ինչ-որ գաղտնի առաքելություն ունի իբր թե։ Սկզբում խույս էր տալիս այդ մասին խոսելուց, ինչ-որ խիստ խորհրդավոր կերպարանք էր առնում, բայց հետո կամաց-կամաց, կարծես թե, մոռանում էր իրեն, մոռանում էր թե որտեղ է, ում հետ է խոսում, իր պատմած վայրերը, անձերը, անցքերը, կարծես թե, ուղղակի տեսնում էր իր աչքի առաջ, և այդ բոլորի մասին խոսում էր վարակիչ ոգևորությամբ, ներքին լափող կրակով, լսողի աչքերից արտասուք քամող պատկերավորությամբ, դառն կսկիծով, բայց երբե՛ք հուսահատությամբ,— մի բան, որի նշույլն անգամ չէի տեսնում նրա մեջ,— ընդհակառակը, ամենավառ հույսեր էին, որ այդպես կրակում էին նրան։ Երբ խոսում էր այդպես, ինձ թվում էր, թե նստած եմ նավակի մեջ և կատաղի մի հեղեղ քշում տանում է ինձ ուր-որ շշմեցնող արագությամբ։ Սովորաբար, երբ ոգևորվում էր, նստած չէր մնում, ամբողջ մարմինը ցնցվում էր, շարժվում, աչքերը զարմանալի կերպով վառվում, մեծանում, այրվում էին, և խոսքերը բերանից դուրս էին թռչում կարճ պարբերություններով, արագ առոգանությամբ, ուժեղ, միշտ պատկերավոր արտահայտությամբ և առանց ընդհատումների, սուր, կտրուկ, հեղեղի նման: Շատ անգամ ինձ թվում էր, թե նստած եմ թատրոնում, թե առաջս կանգնած է մի հանճարեղ տրագիկ իր ամենապաթետիկ դերում, մի դերասան, որ իր հանճարեղ խաղով, իր խոսքի ուժով ընդունակ է մոռացնել տալու հանդիսականներին իրենց տեղը, իրենց ներկան, իրենց գոյությունը և իր հետ քշելու տանելու նրանց այն աշխարհն, ուր այդ միջոցին ապրում է ինքը...
Պետք է ասեմ, որ հաճախ չէր այցելում ինձ։ Այցելած ժամանակ էլ թեև շատ ազատ էր պահում իրեն, բայց երբեք հարգանքի սահմանից չէր անցնում։ Շատ անգամ ուղղակի տանջանքով զգում էի, որ եթե մի տասը տարով ջահել լինեի, նրա հարաբերությունը դեպի ինձ բոլորովին ուրիշ բնույթ կունենար, այսինքն ա՛յն բնույթը, որ ես էի ցանկանում... Խոստովանում եմ, մինչև այդ ժամանակ երբեք չէի մտածել, որ ջահել չեմ, և միայն նրա հարաբերությունից զգացի, որ տարիքս արդեն ճնշում է ինձ, այնքա՛ն ճնշում, որ, մանավանդ նրա ներկայության ժամանակ, պարզապես ամաչում էի հասակիցս. ես տանջվում էի այն գիտակցությունից, որ նա ինձ վրա նայում է իբրև տարիքն անցած կնոջ վրա, մի կնոջ, որը, բացի հարգանքից, ուրիշ զգացում չի կարող ներշնչել: Մինչդեռ շուրջս քծնող ուրիշ երիտասարդների հետ վարվում էի իր հաղթանակող գեղեցկության վրա վստահ կնոջ նման, վարվում էի ազատ, արհամարհանքով, շատ անգամ իբրև բռնակալ,— նրա ներկայությամբ, ընդհակառակը, մի տեսակ կուչ էի գալիս, շփոթվում, և ինձ միշտ թվում էր, թե դեմքիս վրա կնճիռներ կան, և նա տեսնում է այդ կնճիռները... Կյանքիս մեջ դրանք միակ րոպեներն էին, որոնք հոգեկան անասելի տանջանք էին պատճառում ինձ։
Մի անգամ բոլորովին անակնկալ կերպով նա եկավ ինձ մոտ, ասաց, թե հետևյալ օրը հեռանում է և եկել է հրաժեշտ տալու։ Մի րոպե ինձ թվաց, թե ինքս ինձ կորցնում եմ, թե պատրաստ եմ գժի պես փարելու նրա վզին, ստրկի պես թավալգլոր գալու նրա ոտների տակ, մի խոսքով — հուսահատական այնպիսի մի բան անելու, որ նա չգնա, որ նա մնա, իմը լինքի... Այնուհետև, երբ կարևոր ջանք գործ դնելով զսպեցի ինձ և նայեցի նրա աչքերին,— հարգանքով լի աչքերին,— զգացի, թե ատում եմ նրան, այնքա՛ն ատում, որքան ոչ ոքի չէի ատել դեռ։ Այդ միջոցին կրկին անգամ և վերջնականապես համոզվեցի, որ միմիայն հարգանքի զգացում է տածում դեպի ինձ, որ նրան միմիայն այդ զգացումն է թելադրել վերջին անգամ գալու ինձ մոտ, որ նա ամենայն հանգստությամբ կարող էր, առանց ինձ վերջին անգամ տեսնելու էլ, հեռանալ գնալ, առանց մտածելու, թե ես գոյություն ունիմ աշխարհիս երեսին... Ոչ մի ժամանակ այնպես չէր վիրավորվել հպարտությունս, ինչպես այդ րոպեին։ Այդ պատճառով, երբ վերջին անգամ առավ ձեռքս և համբուրեց, սառն էի վերին աստիճանի. կարծես արյանս շրջանառությունը հանկարծ կանգ էր առել երակներիս մեջ։
Այդ բանն աննկատելի չմնաց նրանից. գլուխն արագ բարձրացրեց, իր թափանցող հայացքով նայեց աչքերիս և հարցրեց անհանգստությամբ.
— ՒԻ՞նչ է պատահել ձեզ. ձեր երեսին գույն չկա։
Քիչ մնաց սիրտս փուլ գար։ Բայց անձնասիրության համառությամբ վճռեցի չընկճվել այդ կախարդի րոպեական քնքշանքի տակ և կրկնապատիկ սառնությամբ պատասխանեցի, թե այդ օրը վատ եմ զգում ինձ։ Շատ լավ զգացի, որ չհավատաց, բայց և այնպես ոչինչ չասաց, դռան մոտ խորին հարգանքով գլուխ իջեցրեց և դուրս գնաց։
Դռան ետևը կանգնած, ուշի-ուշով ականջ էի դնում, թե ինչպես նախասենյակում հագնում էր վերարկուն, թե ինչպես սանդուղքով իջավ ներքև, թե ինչպես դուռը բացվեց և ապա փակվեց։ Այնուհետև ոչ մի ձայն, ոչ մի շշուկ։ Երբ ուշքի եկա, տեսա, որ, ճակատս դռանը սեղմ ծ, ցնցվում եմ բոլոր ջղերովս և անզուսպ հեկեկանքի նման ինչ-որ վայրենի ձայներ դուրս են թռչում բերանիցս։ Վերին աստիճանի կատաղի մի հուսահատություն էր տիրել ինձ։ Զգում էի, որ եթե Բազենյանը վերադառնար և կանգներ առաջս, պատրաստ էի և՛ խեղդել նրան, և՛ փարվել նրա ոտներին։ Շուտով չհանգստացա, բայց հետո կամաց-կամաց այնպիսի մի ամայություն զգացի շուրջս, որ կարծես թե ամբողջ աշխարհը հանկարծ քարացել, մթնել է և այդ սոսկալի ամայության մեջ ես եմ միայն կենդանի մնացել...
— Պարոն Շահյան, մի բաժակ էլ,— խնդրեց պանի Զդանևիչը, նոր տեսնելով, որ նրա բաժակը դատարկ դրված է նրա առաջ։
— Չէ՛, շատ շնորհակալ եմ։ Ձեր պատմությունն այնքան հետաքրքրական է, որ...
— Կարելի է և երրորդ բաժակը չխմել,— վրա բերեց պանի Զդանևիչը ժպտալով և ջրի պես խմեց իր սառած թեյը։
Նույն օրվա գիշերը— ժամը, կարծեմ, տասնմեկն էր,— դեմքս ծածկեցի հաստ վուալով և դուրս եկա,— շարունակեց պանի Զդանևիչը։— Գիտեի որ հյուրանոցումն էր իջած։ Գնում էի, բայց չէի իմանում ինչու։ Այնպես էի զգում, թե սաստիկ տենդի մեջ եմ։ Հյուրանոցի դռնապանից իմացա, որ տանը չէ, դեռ չի վերադարձել։ Չհուսահատվեցի։ Գրեթե մի ժամ կանգնած էի հյուրանոցի դռանը, ամայացած փողոցում, խիստ քամի էր, և չէի վախենում ամենևին։ Կարծես ժամանակավոր խելագարություն էր եկել վրաս։ Սպասում էի։ Երբեմն-երբեմն մարդիկ էին անցնում առջևովս, և տեսնում էի, որ օտարոտի հայացքներ են ձգում վրաս։ Մեկը նույնիսկ մոտեցավ ինձ և ինչ-որ ասաց։ Կարծեմ, ապտակ տվի, և նա սուս ու փուս հեռացավ։ Քայլերի ձայները լսելիս, հեռու մթության մեջ մարդկային ստվեր տեսնելիս դողում էի ամբողջապես. միշտ թվում էր ինձ, թե նա է: Տե՛ր իմ աստված, այն ի՞նչ րոպեներ էին...
Վերջապես, դեռ շատ հեռվից, փողոցի լապտերի լուսավորության տակ, ճանաչեցի նրան ու վազեցի դեպի նա։
Սկզբում կանգ առավ շփոթված և, երևի խիստ զարմացած և չճանաչելով ինձ, նայեց վուալիս։
Արդեն բոլորովին կորցրել էի ինձ։ Այդ րոպեին չկար ինձ համար ոչ ամոթ, ոչ պատկառանք, ոչ արժանապատվության զգացման նշույլ անգամ, այն խստագույն արժանապատվության, որը ստիպեց ինձ այնքա՛ն սառնությամբ ընդունել նրա հրաժեշտը և որի համար այնպիսի սոսկալի կերպով պատժվեցի։ Վճռել էի ուղղակի բռնի կերպով նետվելու նրա գիրկը, եթե զզվանքով անգամ դեն հրելու էլ լիներ ինձ։ Վերին աստիճանի հուսահատված էի, վճիռս էլ նույնքան հուսահատական էր։
Շատ լավ հիշում եմ, ոչինչ չկարողացա արտասանել, այլ միայն որքան ուժ ունեի, ամուր բռնեցի ձեռքից և գրեթե քարշ տվի ետևիցս։
Նա, վերջապես, ճանաչեց ինձ։
— Պանի Զդանևիչ,— շշնջաց նա, չգիտեմ՝ խիստ զարմացած, թե խիստ վախեցած։
— Ե՛կ,— արտասանեցի ես ատամներս սեղմած և բոլոր ուժովս քարշ էի տալիս նրան։
Մտանք հյուրանոց։ Ես վազում էի առաջ և ամբողջ մարմնովս դողում։ Երբ մտանք նրա սենյակը, և նա ճրագը վառեց, ես վուալս, կարծեմ, պատռեցի ուղղակի և դեն շպրտեցի։
— Տեսնո՞ւմ ես,— ասացի,— դու այնպիսի դրության մեջ ես դրել ինձ, որ ուղղակի իմ ոտովս եմ եկել քեզ մոտ։
Ճիշտը ձեզ ասեմ, այդ միջոցին արդեն այնքան կորցրել էի ինձ, որ այլևս ոչ մի ընդունակություն չունեի դիտելու, թե իմ հանկարծակի երևույթը, իմ խոսքերը, իմ դրությունն ինչ տպավորություն են գործում նրա վրա։ Պետք է որ չափազանց զարմացած լիներ։ Հետո միայն անհուն բերկրությամբ տեսա, որ նա չոքած է ոտներիս առաջ, քնքշանքով համբուրում է ձեռքերս և... լալիս է։
Այլևս ոչինչ չէի տեսնում, բացի առաջս խոնարհված այն գեղեցիկ գլխից հրաշալի սևաթույր մազերով ծածկված, այլևս ոչինչ չէի զգում, բացի անհուն մի երանությունից, որի ժամանակ մեռնեի էլ, ամենաերջանիկը կլինեի...
Ա՜խ, կախարդ էր նա,— ավելի քան կախարդ...
Այդ գիշեր ամեն բան խոստովանեց։ Ասաց, որ ինքն իբր թե տանջվում է եղել ինձ սիրելուց, բայց զսպելիս է եղել իրեն, որովհետև ինքը կնոջ սիրո համար չէ ծնված, այլ — իր թշվառ հայրենիքի համար։ Առաջս չոքած, ձեռքերս բռնած, ներքևից նայում էր աչքերիս և վերին աստիճանի վառված, կարծես բերան արած խոսքերով նկարագրում էր իր հայրենիքի անտերությունը, այնտեղ տիրող սարսափները, իր հայրենակիցների անտանելի վիճակը։ Նրա ձայնը մարդկային ձայն չէր, այլ հրաշալի մի մուզիկ, որ հնչում էր ականջիս ամբողջ էությունս տակնուվրա անելով։ Մեջ ընդ մեջ մերթ համբույրներ էր դրոշմում ձեռքերիս, մերթ հուսահատական աղերսանքով կրկին նայում աչքերիս և աղաչում ու պաղատում, որ արգելք չլինեմ իր սրբազան ուխտը կատարելու։
— Դուք էլ ունիք մի թշվառ հայրենիք,— ասում էր նա,— բայց ոչ այնքան թշվառ, որքան իմը։ Աղաչում եմ, թույլ տվեք գնամ իմ պարտքը կատարելու...
Տե՛ր աստված, ինչքա՜ն գեղեցիկ, ինչքա՜ն հրաշալի էր նա այդ միջոցին. որքա՜ն ազդու, որքա՜ն գերող նրա հայացքը, ձայնը, ինքն ամբողջապես...
Ակամա խոնարհվեցի և ձեռքերովս առա նրա դեմքը։
— Անմի՛տ, անմի՛տ,— շշնջացի ուղղակի շրթունքների մոտ,— մի՞թե ես կարող եմ որևէ բանում արգելք լինել քեզ։ Ես ուզում եմ նվիրվել քեզ, որպեսզի քեզ հետ միասին նվիրված լինեմ և քո հայրենիքին։ Ուզում ես — ա՛ռ ինձ և տար՝ ուր ուզում ես. չես ուզո՛ւմ — սպանի՛ր ինձ և ապա թե գնա՝ ուր ուզում ես...
Չգիտեմ՝ հոգեզմայլությունից, շնորհակալությունից, թե՞ նրանից, որ այլևս ուժ չէր զգում դիմադրելու, նրա աչքերը նորից լցվեցին արտասուքով։ Եվ նա անձնատուր եղավ ինձ, առանց որևէ առարկության, լուռ ու հնազանդ և ողջագուրանքի առարկա եղող երեխայի քծնող քնքշությամբ...
Պանի Զդանևիչը, կարծես ինքնամոռացության մեջ, վեր կացավ դեպի լուսամուտը և ետ քաշեց լուսամուտի ասվեգործ վարագույրը։ Ձեռքով նա սրբեց քրտնած ապակին և երկար ժամանակ լուռ ու մտախոհ նայում էր դեպի դուրս, որտեղ, գիշերային խավարի մեջ, հրապարակի վրա երևում էին խանութների և կառքերի անհամար ճրագներ։
Շահյանը, արձանի նման, լուռ, անշարժ, նայում էր նրա ետևից։ Նրա կարճատես աչքերի առաջ, ակնոցի պլպլան ապակիների միջից, լուսամուտի արանքում երևում էր պանի Զդանևիչի բարձր, ամուր, լի մեջքը՝ հագուստի մեջ պինդ սեղմված։ Սկզբում նա անհարմար դրության մեջ էր զգում իրեն, որ պանի Զդանևիչն այնպիսի անկեղծությամբ իր անձնական գաղտնի պատմությունն էր անում. բայց հետո շատ շուտով ընտելացավ այդ կնոջ ազատ, մտերմական վարմունքին և լսում էր նրան ամենայն հետաքրքրությամբ, միանգամայն պատկերացնելով իր առաջ նրա պատմության բոլոր մանրամասնությունները։
Պանի Զդանևիչը խորը հառաչեց, դանդաղ քայլերով վերադարձավ և նստեց առաջվա տեղը։ Այժմ նրա դեմքը խիստ տխուր էր։ Շահյանին մինչև անգամ թվաց, թե նրա աչքերը թաց են։ «Մի՞թե դեռևս սիրում է»,— մտածեց զարմացած։
— Երկու ամսից հետո ես արդեն ծախել-ծախծխել էի շարժական և անշարժ կայքերիս մեծ մասը և նրա հետ գնացի արտասահման,— առաջ տարավ իր պատմությունը պանի Զդանևիչը հոգնած ձայնով։— Նա զիջել էր իմ թախանձանքին, որ մի կարճ ժամանակ նվիրվի իմ սիրույն։ Շրջեցինք եվրոպական գրեթե բոլոր նշանավոր վայրերը, գնացինք և Ամերիկա։
Ի դեպ։ Միացյալ Նահանգներում ի մոտո ծանոթացա լեհ հայրենասիրական մի ընկերության հետ, որի մասին շատ բան էի լսել։ Չգիտեմ, ձեզ հայտնի՞ է, թե ոչ,— լեհական վերջին անաջող ապստամբությունից հետո իմ հայրենակիցներից շատերը փախան օվկիանոսի այն կողմը և այնտեղ կազմեցին հայրենասիրական զորեղ մի գաղութ, որ մինչև օրս էլ գոյություն ունի և որի նպատակն է ազատ հասարակապետության ազատ հողի վրա նախապատրաստվել ապագայի համար։ Այդ տարագիրները սպասում են միայն քաղաքական աջող դիպվածների, որոնցից օգտվել չեն հապաղիլ: Այս րոպեիս ամբողջ Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայում երկու միլիոնից ավելի լեհացի կա և այնտեղ նրանք կատարելապես պահպանում են իրենց ինքնուրույնությունը, ունեն իրենց ազգային դպրոցները, մայրենի լեզվով հրատարակվող բազմաթիվ լրագրեր, ունեն իրենց կաստյոլները, որոնց միաբանությունները ոչ այնքան կրոնական նպատակ ունեն, որքան քաղաքական-հայրենասիրական, այնպես որ միաբաններից շատերը լեհ զինվորի հագուստ ու զենք են կրում։
Բայց այս ի միջի այլոց։
Պետք է խոստովանեմ, որ Բազենյանը սկզբում չափազանց նվիրված էր ինձ. առանց ինձ ոչ մի տեղ չէր գնում, առանց իմ կարծիքս իմանալու ոչինչ չէր անում. այնպիսի մի քնքշանք ու հոգացողություն էր ցույց տալիս, որ երբեմն նույնիսկ վիրավորական էր թվում ինձ։ Մի անգամ հիվանդացա. ամբողջ մի շաբաթ տանից դուրս չգնաց և շարունակ նստած էր մոտս, մի լավ հիվանդապահի պաշտոն կատարելով։ Օ՜, նա շատ խորամանկ էր և մեծ հոգեբան։ Հետո, շատ հետո իմացա, որ նրա ամեն մի քայլը չափված ու ձևված էր. անկաշառ զգացումից դրդված ոչինչ չէր անում և ինչ անում էր, միշտ հետին նպատակ ուներ։ Շատ լավ գիտեր, թե որքան սիրում էի իրեն։ Ինքն ինձ հպատակվելով ուզում էր ինձ ստրկացնել իրեն։ Ամեն կերպ ինձ պարտավորեցնելով ուզում էր, որ ինքն ազատ մնա որևէ պարտավորությունից։ Այո, վերջը տեսա, որ չէր սխալվել։ Կամաց-կամաց այն աստիճան ստրկացրել էր ինձ, այնպիսի անլեզու մի արարած էր դարձրել, որ երբ, ամիսներ անցնելուց հետո, տեսա, որ հետզհետե սառչում է դեպի ինձ, չէի համարձակվում բերան բանալ հանդիմանելու համար։ Պարզապես տեսնում էի, որ արդեն ձանձրացել էր ինձնից և ինձ հետ շարունակում է ապրել ճարահատված միայն։ Ես տանջվում էի, նրա սառնությունը մահ էր ինձ համար, բայց տեսնում էի, որ իրավունք չունեի բողոքելու և չէր կարողանում ձայն հանել: Զարմանալին այն էր, որ որքան սառչում էր նա ինձնից, այնքան սերս ավելի բորբոքվում էր։ Քանի որ ոչ մի կասկած չունեի նրա փոխադարձ սիրո և անձնվիրության վրա, ինձ մինչև անգամ թվում էր, թե իսկապես սիրահարված չեմ նրա վրա. բայց այժմ, երբ ոչ թե կասկածում, այլ ամենապարզ կերպով տեսնում էի, որ սոսկալի մի վիհ արդեն սկսել է բաժանել նրան ինձնից, զգում էի, թե որքան զորեղ ու խորն է այն զգացումը, որ կապում է ինձ նրա հետ։ Սարսափով տեսնում էի, որ վերջ ի վերջո պիտի ձգի ինձ ու հեռանա։ Եվ այդ բանն ինձ ավելի ևս ստիպում էր լուռ մնալ։ Ցույց էի տալիս, թե չեմ տեսնում իր սառնությունը, թեև նա ամենևին չէր էլ փորձում գեթ արտաքուստ ծածկել իր մեջ կատարվող փոփոխությունն իմ վերաբերմամբ։ Իմ այդ կամավոր կուրությունն, ըստ երևույթին, զարմացնում էր նրան. ինչպես նկատում էի, ուզում էր, որ տրտնջայի, հանդիմանեի, կռվեի հետը, որպեսզի առիթ ունենար ավելի հեշտ պրծնելու ինձնից: Դրա համար երբեմն ուղղակի կոպտաբար էր վարվում ինձ հետ, երբեմն էլ ամբողջ օրերով մենակ էր թողնում ինձ և վերադառնում էր ուշ գիշերին։ Բայց և այնպես, ես էլի լուռ էի, ցույց էի տալիս, թե ոչինչ չեմ տեսնում և աղի արցունքներ էր, որ թափում էի մենակ ժամանակ։
Իհարկե, չէր կարող այսպես երկար շարունակվել, մանավանդ որ նա, լռությունից խրախուսված, սկսել էր այլևս բանի տեղ չդնել ինձ։ Դանակը ոսկորին էր հասել, և մի անգամ, այլևս չկարողանալով դիմանալ, սկսեցի հանդիմանել։ Նա սաստիկ բորբոքվեց և ասաց, որ ես միանգամայն կործանում եմ իրեն, որ ես կապել եմ իր ձեռքերն ու ոտները, որ ես ստիպել եմ իրեն դավաճանել իր ընկերներին, դրժել իր սրբազան ուխտը և այն, և այլն: Բանը վերջացավ նրանով, որ հանցավորն ես եղա և գլխովին պարտական մնացի նրան։ Տե՛ր աստված, ինչքա՜ն միամիտ էի, ինչպե՜ս սիրում ու հավատում էի նրան...
Մի անգամ շատ զգուշորեն խոսք բաց արի այն մասին, թե ինչու մեր կապը չենք կնքում օրինավոր ամուսնությամբ։ Նա ծիծաղեց և նկատեց.
— Մի՞թե դու որևէ նշանակություն ես տալիս այդ հիմար ձևականությանը։
— Բայց ես շուտով մայր պետք է լինեմ,— հայտնեցի ես։
Այս բանն, ըստ երևույթին, այնքան անակնկալ էր նրա համար, որ նա վեր թռավ տեղից գրեթե սարսափած։
— Ճի՞շտ,— բացականչեց նա, հետո ինչ-որ մտախոհության մեջ ընկավ և ասաց շատ հանգիստ.— Հա՛, երբ որ այդպես է... պետք է օրինական անուն տալ մեր զավակին։
Ես խիստ ուրախ էի, որ գոնե օրինավոր ամուսնությամբ և զավակի միջոցով կարող կլինեի նրան առմիշտ կապել ինձ հետ, բայց շուտով այդ բանումն էլ հիասթափվեցի։ Ամուսնությունը նա միշտ հետաձգում էր զանազան պատրվակներով, իսկ զավակս ծնվեց մեռած... Ես սոսկում եմ հիմա, որ մտածում եմ, թե ինչ պիտի անեի այժմ, եթե զավակս մեռած չծնվեր և ապրեր...
Գարնանը վերադարձանք Վարշավա։ Այստեղ մորեղբորս մեռած գտա։ Ամուրի էր և անզավակ, միակ ժառանգն ես էի, ուստի մեծ հույս ունեի, որ բավական մեծ կարողությունն ինձ կլինի թողած, բայց կտակի մեջ մի կոպեկ անգամ չգտա իմ օգտին, որովհետև նրա արիստոկրատիզմը սաստիկ վիրավորվել էր, որ իր քրոջ աղջիկը ստորին դասակարգի պատկանող մի որևէ կնոջ պես փախել էր առաջին պատահած արկածախնդիր մի մարդու, այն էլ ոչ-կաթոլիկի և այն էլ «անիշխանականի» հետ, արատավորելով իր ամբողջ տոհմի անունը։ Մինչդեռ ես ավելի քան կարոտ էի նրա ժառանգության, որովհետև փողերս հատնելու վրա էին և Բազենյանին ես էի պահում, որովհետև նա գրոշ չուներ։ Բազենյանն ինչ-որ վիճելի կետեր գտավ կտակի մեջ և ստիպում էր ինձ ժառանգական դատ բանալ, բայց ես բացեիբաց մերժեցի, որովհետև ես էլ ունեի իմ պատվասիրությունը։ Դեռևս, փառք աստծո, այնքան ունեի, որ կարող էինք քաղցած չմեռնել։
Ամառն անցկացնելու համար գնացինք Յալթա, ուր մի քիչ կազդուրվելու պետք ունեի անաջող որդեծնությունից հետո։ Շուտով Յալթայում ինձ մենակ թողեց, ասաց, թե մի քանի կարևոր գործերի համար գնում է մոտակա քաղաքները և շուտով կվերադառնա։ Լռությամբ հնազանդվեցի վիճակիս և սկսեցի սպասել։ Հաշվում էի օրերը, ժամերը, րոպեները և կասկածներից քիչ էր մնում խելագարվեի։ Ինձ թվում էր, թե արդեն ձգել է ինձ և փախել և չի վերադառնալ այլևս։ Բայց բանից երևաց, որ կասկածներս հիմք չունեին, որովհետև մի ամսից վերադարձավ և այնքան ուրախ էր, այնպիսի կարոտով գրկեց ինձ, որ միանգամայն վարձատրեց ինձ պատճառած տանջանքների համար։ Հետո, շատ հետո իմացա, որ այդ ուրախությունն ինձ համար չէր, այլ նրա համար, որ Ղրիմում կատարած իր շրջագայության ժամանակ առատ հունձ էր ունեցել:
Ինձ թվում է, թե այն ժամանակ իսկ ես հասկանում էի արդեն, որ նրա անձնվեր հայրենասիրությունը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ մի դիմակ միայն, որի տակ ծածկված՝ հետամուտ է լինում զուտ անձնական շահերի։ Բայց այն աստիճան ճարպիկ էր նա, և սերն այնքան կուրացրել էր ինձ, որ այդ բանը չէի տեսնում կամ, ավելի ճիշտն ասած, չտեսնելու էի տալիս։ Ինքս սրտովս ու զգացումներովս մաքուր լինելով, չէի ուզում որևէ արատ տեսնել ուրիշների, մանավանդ նրա՛ մեջ, որին սիրում էի, որին նվիրվել էի առմիշտ։ Ուրիշ ոչինչ որ չլիներ, խնդիրն այստեղ վերաբերում էր արդեն իմ պատվին։ Ես ուզում էի խաբված լինել չհիասթափվելու համար, իսկ հիասթափումն այդ դեպքում մահ կլիներ ինձ համար։
7
Օգոստոսի վերջերին ասաց, թե վերևից հրաման է ստացել անհապաղ գնալ Անդրկովկաս մի քանի գործեր կարգադրելու համար և ապա անցնել Հայաստան, ուր արդեն սկսված է ապստամբական շարժումը։ Ընդսմին ցույց տվեց հայերեն գրված ինչ-որ նամակներ, որ իբր թե ստացել էր արտասահմանից։ Այս անգամ ուղղակի ասաց, թե այլևս հնարավորություն չունի ինձ իր հետ ման ածելու և թե գործն արդեն ինքն է ստիպում, որ մենք բաժանվենք իրարից։ Նա խոսում էր խիստ վճռական լեզվով։ Երկար ժամանակ ընկած էի նրա ոտների առաջ և, հուսահատական արտասուք թափելով, աղաչում, պաղատում էի, որ չձգի ինձ, որ ես իր աղախինը կլինեմ, իր ստրու...
— Օ՜,— ֆիզիկական ցավ զգալու չափ հառաչեց պանի Զդանևիչը և դեմքը ծածկեց ձեռքերով։ Անցավ բավական երկար ժամանակ, մինչև որ կարողացավ ճնշել իր ինքնավստահության սուր հիշողության խայթոցը և շարունակեց պատմությունն այս անգամ գրգռված և արագախոսությամբ.
— Նա համաձայնեց ինձ իր հետ առնելու, միայն հասկացրեց, թե փող չունի,— կարծես թե ինքն էր պահում ինձ, և ոչ թե ես՝ իրեն։ Իսկույն հեռագրեցի հավատարմատարիս, որ ծախի վերջին կալվածքս (այդ կալվածքը պահում էի սև օրվա համար) և փողն ուղարկի այնտեղ, որտեղից նամակ կամ հեռագիր կուղարկեմ իրեն։ Ճանապարհ ընկանք դեպի Անդրկովկաս։ Պետք է ասեմ, որ հենց սկզբից պատվիրել էր ինձ, որ ոչ մի տեղ ցույց չտամ, թե որևէ մերձավոր կապ կա մեր միջև, այլ ես էլ, ինքն էլ պետք է ցույց տայինք միայն, թե մենք լոկ ուղեկիցներ ենք՝ ճանապարհին ծանոթացած, և ուր իջնում էինք, ես առանձին էի ապրում, նա առանձին, ինչպես այստեղ՝ Թիֆլիսում։ Այսպիսով շրջեցինք այս կողմերի գավառական հայաբնակ քաղաքները և վերջն եկանք Թիֆլիս։ Այստեղ ինձ թողեց և գնաց Բաքու։ Բաքվից վերադարձավ շատ վատ տրամադրության մեջ։ Երևի, սպասած հունձը չէր ունեցել։ Թիֆլիսում մանավանդ խստիվ պատվիրեց, որ բոլորովին հեռու մնամ իրենից և, եթե կարելի է, ամենևին տեսակցություն չունենամ իր հետ։ Ստրկի պես կատարում էի նրա պատվերները։ Դուք նկատեցի՞ք, թե սկզբում ինչքան զայրացավ, որ ես հանկարծ մտա իր սենյակը «Լոնդոն» հյուրանոցում, իր հիվանդ պառկած ժամանակ։ Այն աստիճան սաստել էր ինձ, որ մինչև անգամ, եթե հաստատ գիտենայի էլ, թե այդ միջոցին նրա մոտ մարդ չի լինիլ, էլի՛ չէի համարձակվիլ գնալ նրա մոտ. բայց լրագրի մեջ որ կարդացի այն լուրը, ինքս ինձ մոռացա և գլխապատառ վազեցի, որ տեսնեմ, թե ճի՞շտ է, որ նրա կյանքին վտանգ է սպառնում։ Սակայն, չգիտեմ, իրեն պատահած դժբախտությունն էր պատճառը, թե՞ ա՛յն, որ այդ օրերը հավատարմատարիցս ստացած վերջին փողերս իրեն էի տվել,— նա զարմանալի կերպով քնքշացել էր դեպի ինձ: Այդ բավական էր, որ ես կատարելապես մոռանայի նրա ինձ պատճառած այնքան տանջանքները և նորից առաջվա բուռն սիրով անձնատուր լինեի նրան։
Բայց այդ քնքշանքն էլ երկար չտևեց. շատ շուտով տեսա, որ նորից սառել է դեպի ինձ, և մի քանի անգամ էլ, մանավանդ վերջին օրերում, նկատեցի, որ իմ ներկայությունն իր մոտ պարզապես անտանելի է նրա համար։ Նորից կծկվել, նորից ձայն չէի հանում. ուզում էի տանջանքս մեջս խեղդելով և խոնարհ լռությամբ ընկճել նրան, շարժել նրա գութը,— ոչինչ չէր օգնում. նա մռայլվում էր ավելի ու ավելի, վարվում էր ինձ հետ թեև զսպած, բայց արդեն խիստ աչքի ընկնող կոպտությամբ. նրա դեմքի վրա պարզապես ջղային ատելության նշաններ էի տեսնում։ Ինչքան էլ որ հիվանդ սիրո այս ատելի, այս գարշելի զգացումը մեռցրած լիներ իմ մեջ ըմբոստության ոգին և բարոյապես փալաս լիներ դարձրած ինձ, այնուամենայնիվ ֆիզիկապես արդեն անկարելի էր կրել այս հարատև տանջանքները, այս վիրավորանքները, այս նվաստացումը և ոչ մի անգամ բողոք չբարձրացնել։ Եվ ես գնացի բողոքելու։ Գնացի նրա մոտ։ Այդ անցյալ շաբաթ էր։ Բանը վերջացավ նրանով, որ ես,— դարձյա՜լ ես,— սև օրս ողբալով դուրս եկա նրա սենյակից...
Այլևս ավելորդ է, որ երկարացնեմ։ Դուք գիտնք, որ նա փախել է։ Եվ փախավ ամենաանարգ կերպով, փախավ իբրև գող։ Եվ իսկապես որ գող էր. ամենաճարպիկ կերպով գողացավ իմ ամենանվիրական զգացումները, իմ անունը, իմ պատիվը, գողացավ և իմ ամբողջ,— այո՛, ամբողջ,— կարողությունը։ Նա քամեց, ճզմեց ինձ կիտրոնի պես և երբ տեսավ, որ ծծելու այլևս հյութ չունիմ, ձգեց ու փախավ։
— Բայց,— պանի Զդանևիչը հանկարծ վեր կացավ տեղից,— ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ, նա մեղավոր չէ ամենևին։ Մեղավորը ե՛ս եմ միայն և ամենևին իրավունք չունիմ նրան դատապարտելու, ո՛չ, չունիմ, քանի որ նա գուցե արտաքուստ, հենց սկզբից կամենում էր հեռու մնալ ինձնից, և ե՛ս էի, որ զոռով փաթաթվեցի նրա վզին, ինչպես այդ բանը նա երեսովս տվեց մեր վերջին տեսակցության ժամանակ։ Օ՜հ, այս գիտակցությունը... սա ուղղակի խելագարեցնում է ինձ։ Ես, որ այնքա՛ն անձնասեր էի, այնքան հպարտ և, առանց այլևայլության, մերժում էի ձեռքս խնդրողներին, որոնց մեջ կային անպայման ազնիվ և պատվավոր մարդիկ,— ինչպե՞ս թույլ տվի ինձ այս աստիճան կուրանալ և ընկնել անծանոթ, մի անհայտ, մի բախտախնդիր երիտասարդի գիրկը, որ կործանեց իմ անունս էլ, իմ պատիվս էլ, իմ կարողությունս էլ և շինեց ինձ պարզապես մի մուրացիկ։ Նա իր արհեստն էր բանեցնում, իսկ ե՞ս ինչ էի մտածում, այս ահագին կինս։ Եթե անփորձ մի աղջիկ լինեի, տղամարդկանց չճանաչող ու միամիտ, էլի հասկանալի կլիներ մոլորությունս և արդարանալի, բայց այս հասակում... տղամարդկանց այնպես լավ ուսումնասիրած լինելուց հետո... Օ՜, սարսափելի է, սարսափելի...
Շահյանը վեր կացավ. մի ուժգին բան ներսից դրդում էր նրան խոսել, քաջալերել։
— Մի հուսահատվեք, պանի Զդանևիչ,— ասաց նա անհամարձակորեն։— Թքեցեք և մոռացեք նրան։
— Ա՛խ, դուք կարծում եք, թե ես դարձյալ նրա՞ համար եմ մտածում,— բացականչեց պանի Զդանևիչը և նրա աչքերը վառվեցին անհուն ատելության կրակով։— Բավական չեղա՞վ, որքան այս գարշելի կիրքը կուրացրեց ինձ... Ո՛չ, պարոն Շահյան, դուք սվսալվում եք. ես այժմ այնպես ատում եմ նրան, ինչպես դեռ ոչ ոքի չեմ ատել։ Հուսահատությանս պատճառը, այո՛, այն չէ, որ ես դարձյալ սիրում եմ նրան,— այդ խոսքն արտասանելուց անգամ գարշում եմ այժմ,— այլ այն, որ ինքս իմ աչքում կորցրել եմ իմ հարգը։ Իմ տեղս պիտի լինիք, որ հասկանաք, թե ինչ է նշանակում, երբ մարդ դադարում է ինքն իրեն հարգելուց։ Հասկացող մարդու համար դրանից ավելի մեծ տանջանք չի կարող լինել։ Բացի դրանից, չէ՞ որ ես այժմ աղքատացած եմ, բոլորովին աղքատացած։ Ի՞նչ պիտի անեմ, ո՞ւր պիտի գնամ, ինչո՞վ պիտի ապրեմ... Այսպիսի դրության մեջ խելագարվել միայն կարելի է...
Շահյանը, առանց որևէ հետին մտքի, ինքնաբերաբար և ամենայն անկեղծությամբ, ուզում էր ասել, որ ինքը միշտ պատրաստ է նրան օգնելու, բայց հանկարծ մտածեց, թե մի գուցե պանի Զդանևիչն իր խոսքերը վատ մտքով բացատրի, և ոչինչ չասաց, ուրիշ բան էլ չգտավ ասելու։
— Ես այժմ մի բան եմ մտածել,— շարունակեց պանի Զդանևիչը։— Այսպիսի խայտառակությամբ և ամոթով Վարշավ վերադառնալ, հարկավ, չեմ կարող։ Ուզում եմ գնալ Ամերիկա իմ ասած լեհ հայրենասիրական գաղութի հետ միանալու։ Եթե որևէ բանով պետքական եղա այնտեղ, խո — լավ, իսկ եթե ոչ, աշխարհս մե՜ծ, ման կգամ և կաշխատեմ որևէ վարձկան պաշտոն ճարել։ Փառք աստծո, եվրոպական մի քանի լեզու գիտեմ և շատ էլ տգետ չեմ։
Շահյանը նայեց նրան անկեղծ ափսոսանքով և նորից ուզում էր իր օգնությունն առաջարկել, բայց էլի չհամարձակվեց. այժմ վախենում էր, որ դրանով կարող է վիրավորել պանի Զդանևիչի հպարտությունը։
Պանի Զդանևիչը չթողեց, որ Շահյանը շուտ գնա և մինչև անգամ մի թեթև ընթրիք պատվիրեց սպասավորին։
— Վաղը գնում եմ և չեմ ուզում, որ մեր բարեկամությունն անցողակի լինի,— ասաց նա։— Ուր էլ որ լինիմ, միշտ պիտի հիշեմ ձեզ երախտագիտությամբ, որովհետև... Հա՛, մոռացա ձեզ ասեմ. նրա փախստի օրն, ախր, մի նամակ ստացա նրանից։ Այդ նամակը պահեցի, որ կարդամ ձեզ մոտ։ Տեսեք ինչ է գրում։
Պանի Զդանևիչն արագ մոտեցավ գրասեղանին, գզրոցը դուրս քաշեց, հանեց մի նամակ, գնաց նստեց Շահյանի կողքին և, նամակը բռնելով այնպես, որ Շահյանն էլ կարողանա կարդալ, կարդաց.
«Իմ քաղցրիկ Էլիզա։
Այս րոպեիս այնպիսի մի հսկայական հիմարություն գործեցի անզգուշաբար, որից ստիպված եմ անմիջապես հեռանալ։ Կուզեի անձամբ տեսնել քեզ, բայց ժամանակը չի ներում. գնացքը մեկնելու է մի ժամից, հազիվ թե վրա հասնեմ։ Այս րոպեիս ինքս էլ չգիտեմ, թե ուր եմ գնում, բայց պիտի գնամ, անպատճառ պիտի գնամ։ Ճանապարհից կհեռագրեմ քեզ, թե որտեղ կարող ես ինձ գտնել։
Նամակս գրում եմ, որպեսզի չկարծես, թե փախել եմ քեզնից։ Վերջին ժամանակս դու այդ բառը շատ էիր կրկնում, որով շատ էիր զայրացնում ինձ։ Վկա է աստված, որ ես քեզ սիրել եմ, սիրում եմ և պիտի սիրեմ, քանի շունչս բերնումս է։ Վերջին սրիկան պիտի լինեմ, եթե գեթ մի րոպե մոռանամ այն անփոխարինելի զոհաբերությունը, որ դու արել ես ինձ համար։ Եթե որևէ տհաճություն եմ պատճառել քեզ, այդ պիտի վերագրես միայն իմ դժբախտ կրքոտ բնավորությանը, որից ինքս էլ գոհ չեմ։
Ցտեսություն, կյանքիս քաղցրիկ ընկերուհի։
Հ. Գ.— Փողի կարիք որ զգաս, դիմիր Լևոն Շահյանին, որի հետ ծանոթացար ինձ մոտ, երբ ես պառկած էի հիվանդ։ Նա շատ ազնիվ, շատ պատվական երիտասարդ է, և կարող ես վստահիլ նրան առանց քաշվելու։ Համենայն դեպս հայտնում եմ քեզ նրա հասցեն»։
— Հետևում է ձեր հասցեն,— միակ բանն ամբողջ նամակի մեջ, որ կարևորություն ունեցավ ինձ համար, մնացածը՝ գրոշ,— ասաց պանի Զդանևիչը և հանգիստ ու կամաց ճղեց նամակը վերևից մինչև ներքև։— Եվ այս խորամանկ թշվառականը կարծել է, թե այնքան բաներից հետո պիտի հավատամ իր այս ստության և կեղծավորության դերին.— ավելացրեց նա, նամակը ճմռելով ափի մեջ և հանգիստ գարշանքով շպրտելով վառարանի կողմը։— Ինչո՞ւ չի գրում, թե այն ի՞նչ հսկայական հիմարություն է, որ գործել է և որից ստիպված է եղել այնպես շուտափույթ հեռանալ և իբր թե ժամանակ չի գտել ինձ էլ իր հետ առնելու: Այսօր ճիշտ տասը օր է, որ գնացել է, և ո՞ւր է այն հեռագիրը, որով ճանապարհից պիտի հայտներ ինձ, թե որտեղ կարող եմ գտնել իրեն։ Աստծուն վկա է բերում, թե սիրել է ինձ, սիրում է և... Է՜հ, բավակա՛ն է, բավակա՛ն է։ Նորից արյունս տակնուվրա է լինում...
Պանի Զդանևիչը սաստիկ գրգռված վեր կացավ, հատակից վերցրեց նամակը, վառարանի դուռը բաց արեց և ներս շպրտեց։ Նա այլևս ոչ մի խոսքով չհիշեց Բազենյանին, ասելով, որ ուզում է իսպառ մոռանալ նրան և վերջին հուսահատական ուժերը հավաքած, մի նոր, խելացի, առողջ կյանք սկսել հիվանդ սիրուց հետո։ Նա նորից հիշեց Ամերիկայում իր տեսած լեհական գաղութը և մեծ ոգևորությամբ սկսեց խոսել այդ գաղութի նպատակների մասին։ Նրա տրամադրությունը հետզհետե այն աստիճան բացվեց, որ ընթրիքի ժամանակ մինչև անգամ ուրախ էր։
Շահյանը նույնպես բացվել էր. պանի Զդանևիչի ցույց տված մտերմությունը չափազանց գրավել էր նրան, և նա չէր իմանում ինչպես անի, որ ցույց տա, թե ինքը գնահատում է այդ մտերմությունը և ամենայնիվ պատրաստ է թեթևացնելու նրա վիճակը։ Երբ ընթրիքից հետո պատրաստվեց գնալու, այլևս չկարողացավ դիմանալ և ուղղակի ասաց.
— Պանի Զդանևիչ, եթե, ուր էլ որ լինիք, օգնության կարիք զգաք, կարող եք, առանց այլևայլության, դարձյալ ինձ դիմել։
Պանի Զդանևիչն առավ նրա ձեռքը և ջերմագին սեղմեց։
— Ոչ, ազնիվ, սիրելի բարեկամս,— ասաց նա քնքշորեն.— ես անչափ գոհ եմ ձեր ինձ արդեն արած օգնությունից և հույս ունիմ, որ այլևս կարիք չեմ զգալ ձեզ նեղացնելու: Բայց մի բան կխնդրեի ձեզնից — ա՛յն, որ դուք շատ էլ դժգոհ չմնաք, եթե ձեզ հասանելիքը շուտ չկարողանամ վերադարձնել։
Շահյանը նայեց նրան հանդիմանությամբ։
— Հավատացնում եմ, պանի Զդանևիչ, ես սաստիկ վիրավորվում եմ, երբ դուք խոսում եք այդ մասին։
— Հապա ինչպե՞ս անեմ։
— Ինչպես ուզում եք արեք, միայն թե այդ մասին ինձ ոչինչ մի ասեք,— ասաց Շահյանը և սկսեց հագնել կրկնակոշիկները։ Հանկարծ նա ծիծաղեց։
—Ինչի՞ վրա եք ծիծաղում,— հարցրեց պանի Զդանևիչը հետաքրքրված։
— Կրկնակոշիկներիս վրա։ Սրանք իրենց մի մազալու պատմությունն ունին, որ հանկարծ հիշեցի։
Եվ Շահյանը համառոտակի պատմեց Բազենյանի հետ ունեցած իր վերջին տեսակցությունը, իր նրան տված հազար ռուբլու միջադեպը, թե ինչպես Բազենյանը կամեցավ այդ գումարը ետ տալ իրեն և երբ ինքը հրաժարվեց ետ ընդունել, նա վերցրեց ծրարը և մոտեցավ վառարանին, որ կրակը նետի, իսկ ինքն այդ միջոցին առավ գլխարկը և դուրս փախավ, կրկնակոշիկները մոռանալով հագնել։ Շահյանն այս բանը պատմում էր այժմ իբրև մի կուրյոզ և անդադար ծիծաղում էր։
— Հետո՞, ե՞տ ստացաք ձեր կրկնակոշիկները,— հարցրեց պանի Զդանևիչը ժպտալով։
— Նույն օրն իսկ ուղարկել էր հյուրանոցի ծառայի ձեռքով:
— Իսկ փողը. կրա՞կն էր նետել, թե... գրպանը։
— Այդ արդեն մի հանելուկ է, որ դուք ինձնից ավելի լավ կարող եք լուծել,— ասաց Շահյանը, շարունակելով ծիծաղել և, բարի գիշեր մաղթելով, դուրս գնաց։
—՚ Պարոն Շահյան,— հանկարծ կանչեց պանի Զդանևիչը, դուրս գալով նրա ետևից։
Շահյանը կանգ առավ միջանցքում և արագ շուռ եկավ։
— Վաղը կգա՞ք ինձ ճանապարհ դնելու։
— Իհարկե, անպատճառ,— բացականչեց Շահյանն անսովոր եռանդով և, նորից շուռ գալով, վազեց դեպի սանդուղքները։
Շահյանը վերադարձավ տուն խիստ ուրախ տրամադրված։ Հիշում էր. այդպիսի ուրախ տրամադրության մեջ մեկ էլ եղել էր Եվայի հետ ծանոթանալու առաջին գիշերը, երբ երկաթուղու կայարանից կառքով ճանապարհ էր դրել նրան մինչև նրանց տան դուռը։ Այժմ նա զարմանում էր, թե որքան հասարակ բան էր եղել պանի Զդանևիչի մոտ գնալը, որից այնքան սարսափում էր այդ օրը։
Գիշերը բավական ուշ էր, և Շահյանն անմիջապես պառկեց, որ քնի, բայց էլի, ըստ հին սովորության, ցնորքները թույլ չտվին, որ քունը շուտ մոտենա աչքերին, չնայելով որ նախորդ գիշերը վատ էր քնել և ամբողջ օրն անց էր կացրել անսովոր հուզման մեջ։
Նա մտածում էր պանի Զդանևիչի մասին։
Այժմ այլևս անասնական ցանկությունը չէր, որ զբաղեցնում էր նրա հիվանդոտ երևակայությունը պանի Զդանևիչի վերաբերմամբ, այլ մտածում էր այն մասին, որ ինքը մի մեծ բարիք էր մատուցել այդ դժբախտ կնոջը, հանելով նրան իր անել դրությունից։ Եվ նրան առանձին ինքնագոհություն էր պատճառում նրա անձնասիրությունը փայփայող այն հանգամանքը, որ պանի Զդանևիչի պես մի կին իր վրա նայում էր անկեղծ երախտագիտությամբ, իրեն անվանում էր իր «ազնիվ», «սիրելի» բարեկամը, իր «եղբայրը» և այնքան մտերմություն էր ցույց տալիս, որ մինչև անգամ պատմում էր իր անձնական ամենանվիրական գաղտնիքը, բաց էր անում նրա առաջ իր վիրավոր սիրտը և այդ բանի մեջ էր որոնում իր սփոփանքը։
Չոր ուղեղով նա շատ ցածր էր համարում Բազենյանի վարմունքը, բայց զգացումով բոլորովին անտարբեր էր. ընդհակառակը, սրտի խորքում, կարծես ինքն իրենից ծածուկ, մինչև անգամ նախանձում էր Բազենյանին, որ կարողացել էր այնպես գերել պանի Զդանևիչի պես մի կնոջ։ Ա՜խ, ինչ լավ կլիներ, եթե ինքն էլ ունենար այդպիսի գեթ չնչին մի շնորհք։ Այն ժամանակ ոչ թե Բազենյանի պես անխիղճ կերպով կվարվեր այդպիսի հրաշալի մի կնոջ հետ, այլ կաստվածացներ նրան, մինչև վերջին շունչը կպաշտեր նրան, ուրախությամբ կմեռներ նրա համար։
Եվ Շահյանի սիրտը նորից համակվեց հուսահատական թախիծով։ Թերևս երբեք նրա կուսական սիրտն այնպես ջերմ կերպով չէր փափագել սիրել ու սիրվել, ինչպես այժմ։ Իր անապատ-կյանքի մեջ հանդիպեց մի հրաշալի Եվա, որին, ըստ երևույթին, սիրեց հենց առաջին անգամից, բայց հուսախաբությունը շուտով էլ մեռցրեց սիրո առաջին սաղմերը։ Այժմ բախտը նրան դեմ հանդիման էր բերել մի պանի Զդանևիչ, որը կանգնած էր իր կանացի գրավչության գագաթնակետին, հսկայի պես գեղեցիկ ու հոյակապ։ Շահյանը մտքումը համեմատություն էր անում Եվայի ու պանի Զդանևիչի միջև և տեսնում էր, որ Եվայի կուսական անմեղ, անարատ գեղեցկությունը կամաց-կամաց աղոտանում, ցնդում է օդի մեջ, իբրև անմարմին մի բան, իբրև հրաշալի մի երազ պանի Զդանևիչի հուժկու և մեղսալից փարթամ գեղեցկության առաջ։ Եվ նա մտածում ու չէր կարողանում որոշել, թե որի՞ն արդյոք առավելություն կտար — Եվայի՞ն, թե՞ պանի Զդանևիչին, եթե միաժամանակ երկուսն էլ ցանկություն հայտնեին իրենը լինելու։ Նա կփափագեր ունենալ երկուսին էլ,— Եվային՝ պաշտելու իբրև սրբություն, պանի Զդանևիչին՝ տիրապետելու իբրև ցանկալի կնոջ։ Սակայն Շահյանը զգում էր, որ պատրաստ է իր իդեալական սերն էլ, իր կիրքն էլ հավասար չափով կենտրոնացնելու միմիայն պանի Զդանևիչի վրա, բայց և, միևնույն ժամանակ, զգում էր, որ ինքը, իբրև սիրահար և իբրև ամուսին, շատ չնչին արարած կլիներ այդ հոյակապ կնոջ առաջ։ Նրան թվում էր, թե պանի Զդանևիչի պես մի կին, եթե իրեն այնպիսի ուշադրության առարկա էր դարձրել, պատճառն այն էր միայն, որ կարիքն էր ստիպել, այլապես երբևիցե մտքովը կանցկացնե՞ր արդյոք, թե աշխարհիս երեսին Շահյան էլ գոյություն ունի։
Եվ Շահյանը նորից եկավ կանգ առավ այն մտքի վրա, որ ինքը ջրի տարած մեկն է, անշնորհք, ողորմելի մի արարած, որը կարծես թե ապրում է նրա համար միայն, որ ամեն դեպքի առիթով շարունակ մտածի իր ոչնչության մասին և ավելի ու ավելի տանջվի այդ գիտակցությունից։
Շահյանը նորից ուժգին մի կատաղություն զգաց ինքն իր դեմ։— Ո՛չ, պետք է կամ ապրել այնպես ինչպես ուրիշները, ինչպես ամենքն են ապրում, կամ պետք է չապրել ամենևին... Այլապես դիմանալ չի կարելի այդ հարատև տանջանքներին, ամեն մի առիթից ծագող այդ տանջալի ինքնաքննության։ Այս աշխարհում ապրելու և հոգեկան այդ սոսկալի տանջանքներից ազատ լինելու համար հարկավոր է Բազենյանի պես համարձակ, հանդուգն, անխիղճ, խաբեբա, նույնիսկ անբարոյական, այո՛, անբարոյական։ Այդ էլ մի շնորհք է, որ բնությունը տվել է գրեթե ամենքին, որով և ամենքն ապրում են անհոգ ու երջանիկ. Շահյանն է միայն, որ զրկված է մնացել այդ շնորհքից և այդ պատճառով այնքան որբ ու օտար էր զգում իրեն կյանքի խնջույքի մեջ։ Ուրեմն էլ ինչո՞ւ է ապրում։ Ի՞նչ բան է կյանքը։ Կյանքը կինն է, ցանկալի կինը։ Խլիր աշխարհից կին ասված արարածը, և ասկետներն անգամ չեն կամենալ ապրել։ Սխալվում են մորալիստները, որոնք անհատական երջանկության հիմքը համարում են ալտրուիզմը։ Այդ շատ միակողմանի վարդապետություն է, որովհետև քաղցածի փորը չի կշտանալ, երբ նա ուրիշի համար հաց բրդի։ Կինը, ցանկալի կինը — ահա միակ բանալին, որ բաց է անում ոչ թե ցնորական, այլ իրական երջանկության դուռը։
Կնոջ գաղափարը Շահյանի համար միշտ մութ ու անորոշ էր եղել, բայց երեկվանից դեսը այդ գաղափարը միանգամից պարզ ու որոշ ձևեր էր ստացել և մարմնացել էր պանի Զդանևիչի մեջ։ Կին և պանի Զդանևիչ այժմ հոմանիշ էին նրա համար, և կին ասված արարածը նա ուրիշ կերպ չէր կարողանում երևակայել, քան պանի Զդանևիչի պես խելագարեցնելու չափ ցանկալի։
Շահյանի հիվանդոտ երևակայությունը նորից գրգռվեց։ Դեպի պանի Զդանևիչը փոքր-ինչ առաջ տածած ասպետական զգացումը նորից տեղի տվեց զուտ ախտական զգացման, և պանի Զդանևիչը նրա գրգռված երևակայության առաջ նորից կանգնած էր արուի մեջ անզուսպ անասնականը շարժող իբրև էգ միայն իր իգական բոլոր անդիմադրելի հրապուրանքով...
Հանկարծ նա վեր թռավ և նստեց անկողնում կայծակնահար այն մտքից, որ պանի Զդանևիչն առավոտյան պիտի մեկներ։ Առավոտյան... այդպես շուտ... Իսկ ինքը... ի՞նչ պիտի անի ինքն այնուհետև իր մեջ վառվող և իր ամբողջ էությունը լափող այդ զգացումով։ Կարո՞ղ է դիմանալ... չի՞ գժվիլ արդյոք... Չի՞ գժվիլ արդյոք այն մարդը, որ երկար ժամանակ ծարավից պապակվելով թափառում է անապատի մեջ և, հանկարծ մի աղբյուր գտնելով, վրա է ընկնում, որ ծարավը հագեցնի, բայց ջուրը հանկարծ ետ է քաշվում և երկրի ծոցը մտնում, առանց մի կաթիլ թողնելու... Ո՜չ, ո՛չ, անկարելի է։ Պետք է մի բան անել... պետք է այնպես անել, որ պանի Զդանևիչը չգնա, մնա, մնա անպատճառ և...
Շահյանը խոնարհվեց ծնկների վրա և տաքացած գլուխն առավ ձեռքերի մեջ։ Երկար ժամանակ նստած էր այդպես, մտածելով, թե ինչ պիտի անել և ինչ կարող է անել։ Քունքերին սեղմած ափերի վրա զգում էր գլխի երակների զարկն այնքան ծանր ու հատու, որ կարծես գլխի մեջ թաքնված մի բան տնքում էր տանջանքով։
Հանկարծ նստեց ուղիղ և չռած աչքերով նայեց օդի մեջ, իբրև մի մարդ, որի միտքը հանկարծ պարզվում է մի նշանավոր գյուտից։ Կարճ ժամանակ այդպես մնալուց հետո կամաց իջավ մահճակալից, ոտները մեքենայաբար կոխեց մահճակալի առաջ դրված մաշիկների մեջ, նույն չռած աչքերով, լուսնոտի պես, մոտեցավ գրասեղանին, նստեց, առավ մի թուղթ, առավ գրիչը և կանգ առավ։ Հետո կամաց ու զգուշորեն, կարծես վախենալով, որ այն, ինչ որ մտածել էր, կարող էր մոռանալ, սկսեց գրել.
«Շատ հարգելի պանի Զդանևիչ։
Մի չափազանց հանդուգն առաջարկություն եմ ուզում անել Ձեզ.— կկամենայի՞ք արդյոք իմ կինս լինել, կինս — աստծո և մարդկանց առաջ։ Եթե այո — պատասխանեցեք, եթե ոչ — նույնպես։ Երկու դեպքումն էլ Ձեր պատասխանը, որին պիտի սպասեմ սրտատրոփ, կընդունեմ ամենայն շնորհակալությամբ։ Համենայն դեպս, աղաչում եմ, առանց պատասխանի մի թողնեք։
- Մշտապատրաստ Ձեր խոնարհ ծառա
«Հ. Գ.— Առաջարկությունս նամակով եմ անում, Ձեզ և ինձ ազատ պահելու համար այս մասին անձամբ խոսելու անխուսափելի ծանր դրությունից»։
Համենայն դեպս ներքևն ավելացրեց իր հասցեն, այնուհետև ամբողջ նամակը խնամքով արտագրեց ուրիշ թղթի վրա, փակեց ծրարի մեջ և կրկին ընկղմվեց խոր մտածմունքների մեջ։ Այժմ դժվար լուծելու մի ուրիշ հարց կար. ինչպե՞ս պիտի հանձներ այդ նամակը պանի Զդանևիչին — անձա՞մբ արդյոք, թե ծառայի միջոցով։ Վերջինս անհարմար էր և, բացի դրանից, այդ դեպքում ստիպված կլիներ առավոտյան չգնալ պանի Զդանևիչի մոտ, մինչդեռ այս անգամ ուզում էր տեսնել նրան՝ դիտելու համար ոչ թե առաջվա պանի Զդանևիչին, այլ իր ապագա կնոջը, և այդ բանն այնպիսի անդիմադրելի հետաքրքրություն զարթեցրեց նրա մեջ, որ վճռեց անպատճառ գնալ և իր ձեռքով հանձնել նամակը։ Հանձնել — բայց ե՞րբ, ո՞րտեղ. հյուրանոցո՞ւմ, երկաթուղու կայարանո՞ւմ, թե՞ ամենավերջին րոպեին, վագոնում, հրաժեշտ տալու միջոցին։ Վերջինը, իհարկե, ավելի հարմար էր, որովհետև առաջին երկու դեպքում նա ուղղակի գետինը կմտներ ամոթից, տեսնելով, թե ինչպես պանի Զդանևիչն իր աչքի առաջ բաց է անում նամակը, կարդում և...
«Այդպես, ուրեմն, նամակս կհանձնեմ ամենավերջին րոպեին, երրորդ զանգը խփած ժամանակ, այնպես որ այնուհետև ստվերս անգամ չի տեսնիլ»,— վճռեց Շահյանը և խիստ ուրախացած ու թեթևացած գնաց պառկեց։ Բայց հանկարծ նորից վեր կացավ, ծրարը պատռեց և նամակի տակն ավելացրեց հետևյալը.
«Եթե Ձեր պատասխանը դրական լինի, հարկավ կվերադառնաք առաջին իսկ կայարանից և կարող եք իջնել ուղղակի իմ տանը, ուր կգտնեք ամեն հարմարություն և անհուն երջանկությամբ բաբախող մի սիրտ...»։
Վերջին խոսքերը, որոնք գրվեցին ինքնաբերաբար, այնքան դուր եկան Շահյանին և այնպիսի վառ հույսով լցրին նրա սիրտը, որ այնուհետև, երբ նորից պառկեց, շարունակ կրկնում էր մտքումը, մինչև քունը կամաց-կամաց հաղթեց նրան։
Առավոտյան, երբ աչքերը բաց արեց, կարծեց, թե այդ օրն էլ իր սովորական պարապ օրերից մեկն է, որ կարող է դառնալ մյուս կողքի վրա և նորից քնել մի-երկու ժամ էլ, բայց հանկարծ միտն ընկավ, որ այդ առավոտ պիտի գնա ճանապարհ ձգելու պանի Զդանևիչին, և օձից խայթվածի պես վեր թռավ անկողնից։
Առաջին բանը, որ արավ, այդ այն էր, որ վրա ընկավ նամակին և կարդաց։ Կարդաց և սարսափեց։ Նամակի բառերը գիշերն անկողնի մեջ շատ կրկնելուց անգիր գիտեր, բայց այժմ նույն այդ բառերը թղթի անցկացրած և ցերեկվա լույսի տակ բոլորովին նորություն հանդիսացան նրա համար։ Գիշերը նա միայն ցնորում էր և այդ ցնորքների արտահայտությունն էր, որ անց էր կացրել թղթի. գիշերն անցել էր և իր հետ հօդս էր ցնդեցրել նրա ցնորքները, բայց այդ ցնորքների արտահայտությունը մնացել էր թղթի վրա։ Եվ այդ թուղթը պիտի հանձնե՜ր պանի Զդանևիչին, և պանի Զդանևիչը պիտի կարդա՜ր այդ թուղթը... Ի՞նչ անենք, թե ինքը ներկա չի լինիլ կարդալիս, բայց խո գիտե, երևակայում է, թե ինչպիսի ապշությամբ պիտի կարդա պանի Զդանևիչն իր հանդուգն առաջարկությունը, և եթե նրա պատասխանը մերժողական լինի կամ թե ճիշտ որ առաջին իսկ կայարանից վերադառնա և ուղղակի գա իր տուն... Շահյանը չէր իմանում, թե որն ավելի սարսափելի կլիներ իր համար։ Պանի Զդանևիչից մերժողական պատասխան ստանա՞լը, թե՞ նրան իր տան մեջ ընդունելը։ Առաջին դեպքում մահացու հարված պիտի ստանար իր անձնասիրությունը, իսկ երկրորդ դեպքում... Սակայն այստեղ Շահյանը հրաժարվում էր երևակայել անգամ, թե ինչ կպատահեր իրեն, երբ պանի Զդանևիչն ուղղակի երկաթուղու կայարանից գար իր տուն և ասեր. «Ահա, ես վերադարձա և համաձայն եմ ձեր կինը լինելու»։
«Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ, անպատճառ խելագարված եմ եղել գիշերը, որ այսպիսի նամակ եմ գրել»,— ասաց ինքն իրեն Շահյանը և նամակը շտապով շպրտեց վառարանի մեջ ճրթճրթացող կրակը։
Երբ Շահյանը մտավ պանի Զդանևիչի մոտ, վերջինս իր հաշիվներն էր տեսնում հյուրանոցի սպասավորի հետ։ Սենյակի դռան մոտ դրված էին երկու մեծ ճամպրուկ։ Ինքը պանի Զդանևիչը ճանապարհորդական փոքր-ինչ հնացած, բայց կոկ և ճաշակով կարված հագուստի մեջ էր, ուսին սակվոյաժ ձգած։ Շահյանին ընդունեց շատ սիրալիր և մտերմորեն, հետո ներողություն խնդրեց և նորից դարձավ սպասավորի ներկայացրած հաշիվներին։
Շահյանը նստեց հեռու և սպասում էր մի տեսակ բութ հանգստությամբ։ նա նմանում էր կյանքի հետ իր հաշիվները վերջացրած սառն ու անտարբեր մարդու։ Այն կրակը, որ այնպիսի կատաղությամբ վառվել էր նրա մեջ պանի Զդանևիչի վերաբերմամբ, կարծես հանգել էր այժմ, և նրան թվում էր, թե այդ հանգած կրակն այժմ այնտեղ, հոգու խորքում, ծուխ էր արձակում այնքան թանձր ու ծանր և այնքան հեղձուցիչ, ինչպես վառված փայտի վրա ջուր թափելուց հետո։
Պանի Զդանևիչը շուտով արձակեց սպասավորին և, երբ սպասավորը դուրս գնաց, արագ դարձավ Շահյանին։
— Երևակայեցեք,— բացականչեց նա մի տեսակ անհոգ ծիծաղով։— Եթե դուք չլինեիք, բոլոր ունեցած-չունեցածս պետք է թողնեի այստեղ։ Բայց հիմա, փառք աստծո, բոլոր իրեղեններս փրկված են։
Նա շտապով հավաքեց այս ու այնտեղ թափթփված մի քանի մանր-մունր բաներ և սկսեց տեղավորել ճամպրուկներից մեկի մեջ, նույն անհոգությամբ գանգատվելով հյուրանոցում տիրող անկարգ կարգերից, անաստված թանկ գներից և զանազան հարմարությունների բացակայությանից։ Իր անհոգ շատախոսության միջոցին հանկարծ խոսքը կիսատ թողեց բերանում, բնազդաբար ետ նայեց Շահյանի կողմը, մի րոպե ուշադրությամբ դիտեց նրա քարացած դեմքը, հետո կամաց բաց թողեց ձեռքին բռնած մի ինչ-որ իր և մոտեցավ նրան։
— Ի՞նչ է պատահել ձեզ, պարոն Շահյան,— հարցրեց նա մտահոգությամբ։
Շահյանը թեթև կերպով ցնցվեց: Մինչև այդ րոպե կարծես քնած էր և այդ րոպեին միայն սթափվեց։
— Ի՞նձ... ոչինչ,— արտասանեց նա, մեքենայաբար վեր կենալով տեղից և զարմանալով, թե ի՞նչ էր նկատել իր մեջ պանի Զդանևիչը։
— Հապա ինչո՞ւ այդպես գունատ եք։
— Գունա՞տ... մի՞թե։
— Նայեցե՛ք հայելուն... Դուք անպատճառ հիվանդ եք։
Շահյանը շփոթված, հեռվից մեքենայաբար նայեց պատի վրա կախված հայելուն և չտեսավ իր դեմքը։
— Այս երևի նրանից է, որ գիշերը սովորականից ուշ քնեցի և այս առավոտ վաղ վեր կացա, որ հասնեմ ձեզ,— ասաց նա և աշխատեց ժպտալ։
Պանի Զդանևիչը լուրջ դեմքով և թերահավատությամբ շարժեց գլուխը, իր փորձող աչքերը չհեռացնելով Շահյանի ակնոցից։
— Մեղքն ուզում եք ինձ վրա ձգել, բայց ափսոս, որ չեմ կարողանում համոզվել, թե մեղավորն իսկապես ես եմ։ Համենայն դեպս, թույլ տվեք ձեզ նկատեմ, պարոն Շահյան, դուք շատ զարմանալի երիտասարդ եք երևում. այնքան սառն եք և անտարբեր, որ կարծես թե աշխարհս գոյություն չունի ձեզ համար։
Շահյանը շատ օտարոտի կերպով ծիծաղեց։ Նրա ծիծաղի մեջ լսվում էին վիրավորված անձնասիրության շեշտեր։
— Երանի չէ՞ր լինի, որ այդպես լիներ,— ասաց նա կամաց և հետո ավելացրեց իրեն ոչ հատուկ զայրացկոտությամբ.— Աշխարհս ոչ թե միայն գոյություն ունի ինձ համար, այլև նրա գոյությունն այնքան ճնշում է ինձ, որ կյանքիս գնով կցանկանայի նրանից ազատվել։
Պանի Զդանևիչը ապուշ կտրվեց։
— Այդ դո՞ւք եք ասում, պարոն Շահյան...
— Այո՛, ես եմ ասում։
— Այդպես երիտասարդ հասակո՞ւմ...
— Այդպես երիտասարդ հասակում։
— Եվ առա՞նց կատակի։
— Առանց կատակի։
Շահյանն իր պատասխանները տալիս էր իսկույն և համարձակ։ Այդ բանում նրան քաջալերում էր պանի Զդանևիչի մտերմական հովանավորող վերաբերմունքը։ Նա տեսավ, որ խիստ հետաքրքրել է պանի Զդանևիչին, ուստի փքվում էր և չէր վախենում իր մտքերն ուղղակի հայտնելուց։ Արագ քայլերով անցուդարձ էր անում սենյակի երկարությամբ, որի ժամանակ թեթև կերպով ճռճռում էին նրա կոշիկները, և թեև չէր նայում պանի Զդանևիչին, բայց զգում էր, որ նա, զարմացած, աչքերով հետևում էր իրեն։ Այդ բանը խիստ հաճելի էր Շահյանի համար, և այդ միջոցինն ազդում էր, որ բարձրացել է ինքն իր աչքում։
— Լսեցեք, պարոն Շահյան,— խոսեց պանի Զդանևիչը կարճ լռությունից հետո։— Դուք, իհարկե, չափազանցնում եք, որովհետև, ինչպես տեսնում եմ, դեռևս շատ անփորձ եք։ Երևի մի որևէ անախորժ դեպք է պատահել ձեզ, որ այդպես...
— Այո՛, մի խիստ անախորժ դեպք, պանի Զդանևիչ,— վրա բերեց Շահյանը խիստ ու կտրուկ և ականջ դրեց կոշիկների ճռճռոցին։
— Ի՞նչ դեպք:
— Ա՛յն, որ ես ծնվել եմ։
Շահյանն իսկապես շատ լուրջ կերպով ասաց այդ խոսքերը, բայց հետո, ինքն էլ չհասկացավ ինչու, նայեց պանի Զդանևիչին։ Նրանց աչքերը հանդիպեցին իրար, և երկուսն էլ միաժամանակ ծիծաղեցին։
— Եվ դուք ասում եք, թե կատակ չեք անում,— նկատեց պանի Զդանևիչը։
— Ոչ, իզուր եք կարծում, թե՝ որ ծիծաղեցի, կատակ եմ անում։ Ամենալուրջ կերպով կրկնում եմ, որ միակ և ամենամեծ անախորժ դեպքը, որ պատահել է ինձ, այդ այն է, որ ես ծնվել եմ։
— Բայց չէ՞ որ այդ վաղուցվա դեպք է,— բացականչեց պանի Զդանևիչը, շարունակելով ծիծաղել։
— Այո՛, բայց, դժբախտաբար, այնպիսի մի դեպք, որի ծանրությունը մարդ հետո է զգում։
— Դուք փիլիսոփա եք եղել, պարոն Շահյան։
— Այդ ավելի վատ։ Ես կկամենայի անասուն լինել։
— Ա՛խ, դուք կրկնակի փիլիսոփա եք եղել,— բացականչեց պանի Զդանևիչը այս անգամ արդեն բարձրաձայն ծիծաղելով։— Դուք հոռետես եք, այդ իմացա. անշուշտ և աթեիստ եք։ Չէ՞։
Շահյանը հոնքերը կիտեց և կանգ առավ։
— Դուք ինձ ծաղրում եք, պանի Զդանևիչ,— նկատեց նա վիրավորված։
— Իհարկե, ծաղրում եմ, հապա ի՞նչ էիք կարծում,— վրա բերեց պանի Զդանևիչը լուրջ, մտերմական հանդիմանությամբ։— Քանի՞ տարեկան եք։
Շահյանը չպատասխանեց։ Նա նայում էր պանի Զդանևիչի փեշերին:
— Հազիվ թե քսան-քսանհինգ տարեկան լինիք, չէ՞: Եվ այդ հասակում թույլ եք տալիս ձեզ այդպիսի պառավական հայա՞ցք ունենալու կյանքի վրա։ Եվ ձեր այդ երիտասարդական հասակը, ձեր արյունը, ձեր ամբողջ էությունը չի՞ բողոքում այդ փտած հայացքի դեմ։ Կարելի բա՞ն է միթե այդ։ Ձեր հասակում մարդը մարմնացած մի ցանկություն պիտի լինի ապրելու, ապրելու և միմիայն ապրելու, կյանքին նվիրված օրհներգներ պիտի հորինի նա, պիտի վայելի ագահորեն կյանքի բոլոր բարիքները, շատ անգամ զոռով խլելով նրանից այդ բարիքները, և համենայն դեպս, կատաղի կռիվ պիտի մղի մահվան գաղափարի դեմ։ Իսկ դուք...
— Իսկ ես դատարկ և աննպատակ բան եմ համարում այդ բոլորը։
— Ա՛խ, դուք նպատա՞կ եք ուզում։
— Անպայման։
— Բայց այդ բոլորի նպատակը հենց այն է, ինչ որ ասացի։ Ուրիշ ի՞նչ եք ուզում։
— Դուք ինձ չեք հասկանում, պանի Զդանևիչ։
— Ես ձեզ շատ լավ եմ հասկանում, պարոն Շահյան։ Դուք հետևում եք բոլոր հոռետեսներին հատուկ մի ընդհանուր պակասության. չեք տեսնում ձեր քթի տակ գտնված գանձը և ձդտում եք տեսնել անծանոթ մի գանձ, որը գտնվում է ձեր տեսողությունից դուրս և միանգամայն անմատչելի է ձեզ։
«Այս ի՞նչ է, այլաբանությո՞ւն»,— մտածեց Շահյանը, լավ չհասկանալով պանի Զդանևիչի խոսքերի իմաստը, և կամաց, վախեցած նայեց նրա մեղմորեն և փոքր-ինչ ծաղրաբար ժպտող աչքերին։
Պանի Զդանևիչը մոտեցավ նրան և այս անգամ սկսեց խոսել այնպես, ինչպես հասակավորը խոսում է երեխայի հետ։
— Ես ուզում եմ մի քանի խրատ տալ ձեզ, պարոն Շահյան։ Ամենից առաջ պիտի ասեմ ձեզ, որ դուք ձեր այդ հոռետեսությամբ ինձ վրա այնպիսի տպավորություն եք թողնում, ինչպիսի տպավորություն որ կթողնի ծխախոտ ծախող երեխան։ Ես ներողություն չեմ խնդրում ձեզնից իմ այս համեմատության համար, որովհետև այնքան համակրեցի և սիրեցի ձեզ, իմ ազնիվ բարեկամ, որ անկեղծորեն կփափագեի ձեզ ազատված տեսնել այդ սարսափելի հիվանդությունից։ Իսկ հոռետեսությունն իսկապես որ սարսափելի հիվանդություն է, որից ամեն կերպ պիտի աշխատեք ազատվել։ Եվ այդ բանը դժվար չէ. հարկավոր է միայն կյանք մտնել, կյանքը ճաշակել և... դեն շպրտել այն գրքերը, որ կարդում եք։ Այո՛, այո, իմ սիրելի բարեկամ, ես տեսնում եմ, որ դուք շատ անփորձ եք, կյանքը չեք ճանաչում, նրա համը չեք առել ամենևին և խոսում եք միմիայն գրքերից։ Բայց եթե կյանքի գիրքն էլ կարդայիք, կտեսնեիք, որ նրա էջերը ձեր կարծածի չափ սև չեն։ Ի նկատի ունեցեք, որ այս բանն ես ասում եմ կյանքի մեջ այնքան դառնություններ ճաշակելուց հետո։ Կյանքը, ինչ էլ որ լինի նա, միշտ սիրելի է, համենայն դեպս, ավելի սիրելի ու ցանկալի, քան մահը, ճիշտ այն բնական օրենքի զորությամբ, որով մարդուս համար ավելի սիրելի ու ցանկալի է իր աշխարհագրական հայրենիքը, քան օտար, անծանոթ մի երկիր։ Մեռնելը միշտ կարելի է, պարոն Շահյան, ով ցանկանում է այդ, բայց նորից ապրել, ավա՜ղ, այդ միայն Ղազարոսին է վիճակված։ Մտածեցեք, ինչքան ուզում եք մտածեցեք և խորը գնացեք կյանքի վերջնական նպատակը գտնելու, մարդու գոյության հանելուկը լուծելու համար — ի՞նչ դուրս կգա դրանից։ Ոչինչ։ Մտածելով չեք կարող փոխել աշխարհիս օրենքները: Այդ օրենքներն եղել են, կան և կմնան նույնը, անկախ այն բանից, թե ինչ մեկնություն եք տալիս դուք նրանց։ Մտածելով ավելի ևս կենթարկեք ձեզ նրանց ճնշմանը, ավելի ևս կտանջվեք անորոշության մեջ և մի ծայր, որին վերջ ի վերջո կհասնեք, այդ այն կլինի, որ կվճռեք անձնասպանություն գործել։ Բայց ինչո՞ւ համար, հարցնում եմ ձեզ, ի՞նչ նպատակով։ Դուք կյանքի նպատակն եք փնտրում, բայց ինճո՞ւ մահվան նպատակի մասին ևս ոչինչ չեք մտածում։
Պանի Զդանևիչը լռեց և նայում էր Շահյանի դեմքին առաջվա նման հանդարտ, փոքր-ինչ ծաղրաբար ժպտող աչքերով, բայց համակրանքով։
Շահյանը սուս էր կացել։ Նա զգում էր, թե այժմ նույն դրության մեջ է, ինչ որ Աշխենի և Եվայի հետ միևնույն նյութի մասին ունեցած խոսակցության ժամանակ։ Սակայն այդ երկու հարանման դրության միջև էական մի տարբերություն կար։ Աշխենի և Եվայի հետ ունեցած խոսակցության ժամանակ նա պարզապես զգում էր, որ ինքն ակամա երևան է հանել իր մտավոր ու բարոյական կատարյալ դատարկությունը և ծաղրի ու հիասթափության առարկա է դարձել — մի բան, որ մահ էր իր համար։ Մինչդեռ այժմ այդպիսի բան ամենևին չէր զգում։ Ճիշտ է, տեսնում էր, որ պանի Զդանևիչն էլ ծաղրում, նույնպես երեխա էլ է անվանում իրեն, բայց այդ ծաղրը սիրելի և հաճելի էր նրա համար և դրանով իրեն ավելի մոտեցած էր զգում պանի Զդանևիչին։ Նա զգում էր, որ ինքն ամենևին հոռետես չէ, և զայրանում էր, թե ինչո՞ւ կեղծում էր, ինչո՞ւ համարձակություն չուներ սիրտը բանալու պանի Զդանևիչի առաջ, որն իր մտերմական-հովանավորող վարմունքով այնքան վստահություն էր ներշնչում նրան։ Եվ առաջին անգամ խիստ ափսոսաց, որ շտապեց նամակն այրել։
Այժմ նա կանգնած էր պանի Զդանևիչի առաջ պարզապես հուսահատված այն բանից, որ ինքը, չնայելով իր ներքին ուժեղ դրդման, վախկոտությամբ ետ էր նահանջում ճշմարտությունն ասելուց։ Իսկ այդ ճշմարտությունն այն է, որ նա ցանկանում էր ապրել, ցանկանում էր ընկնել այդ սիրելի, այդ պաշտելի կնոջ առաջ, գրկել նրա ոտները և աղաղակել. «Ավելորդ են խրատներդ. քեզնից ավելի լավ եմ հասկանում, թե որքան սիրելի բան է կյանքը։ Բայց կյանքը, իմ կյանքը դու ինքդ ես։ Կա՛ց, մի գնա։ Կա՛ց, իմս եղիր և կտեսնես, թե ինչպիսի օրհներգներ կնվիրեմ կյանքին, ինչպես կաստվածացնեմ, կպաշտեմ քեզ և քեզ հետ — կյանքը...»։
— Ինչպե՞ս է, ընդունո՞ւմ եք խրատներս, թե ոչ,— հարցրեց պանի Զդանևիչը ժպտալով։
— Այդ խրատները ես ինքս էլ շատ լավ եմ հասկանում, բայց... հասկանալ բավական չէ,— ասաց Շահյանը, աշխատելով չկորցնել իր խոսակցության նախկին եղանակը:— Կյանքը սիրելու համար, հարկավոր է նրան տիրել:
-Տիրեցեք, ո՞վ է ձեզ արգելում։
— Ո՜վ է արգելում... Ես ինքս։
— Դուք ինքնե՞րդ։
— Ես կամք չունիմ... ես փալաս եմ,— արտասանեց Շահյանը, և նրա ձայնը դողաց։ Նա նստեց և քիչ էր մնում լաց լինի։
Պանի Զդանևիչը նայեց նրան լրջորեն և զարմացած։ Հետո հանկարծ ուսից հանեց սակվոյաժը և ձգեց մի կողմ։
— Ես այլևս չեմ գնում, մնում եմ,— ասաց նա։
Շահյանը վեր թռավ տեղից, և արտասուքը, որ խեղդում էր նրան, ցամաքեց կոկորդի մեջ։
— Մինչև որ չիմանամ ինչ է ձեր վիշտը և չհանգստացնեմ ձեզ, չեմ հեռանալ այստեղից,— ավելացրեց պանի Զդանևիչը։
Շահյանը կարկամել էր և չէր իմանում ինչ ասի։ Ապուշի պես նայում էր պանի Զդանևիչին իր պլպլան ակնոցի միջից, և նրան թվում էր, թե խելքը կորցնում է։ Նա սառում ու տաքանում էր այն կասկածից, թե միգուցե մատնել է իրեն, և պանի Զդանևիչն արդեն հասկացել է, թե ինչ է պատահում իրեն։
Պանի Զդանևիչն առավ նրա ձեռքը և համառ ու փորձող հայացքով նայում էր նրա աչքերին։
— Լսո՞ւմ եք, պարոն Շահյան, ես մնում եմ, չեմ գնում։ Ձեր դրությունը, ձեր խոսքերն ինձ շատ տարօրինակ են թվում, իսկ ես այնքան համակրում եմ ձեզ, որ չեմ կարող հանգիստ սրտով հեռանալ, մինչև որ չիմանամ, թե ինչ է պատահում ձեզ։ Ես տեսնում եմ, որ դուք մի վիշտ ունիք, որ դուք ուզում եք ինչ-որ ասել, բայց չեք վստահանում։ Ասացեք, մի՛ վախենաք. ինձնից ավելի լավ բարեկամ և խորհրդատու չեք կարող ճարել։ Ասացեք, ասացեք համարձակ։
— Ես... ես ոչինչ չունիմ ասելու,— շշնջաց Շահյանն այնպիսի ողորմելի ձայնով, որ կարծես թե իրեն մեղադրում էին ինչ-որ մահացու մի հանցանքի համար, որից ուզում էր հրաժարվել։ Եվ նա, առանց զգալու, բնազդական վախկոտությամբ ձեռքը կամաց դուրս քաշեց պանի Չդանևիչի ձեռքից ու ետուետ քաշվեց, կարծես այդ սպառնում էր ճխլել նրան իր հսկայական հասակի տակ, ոչնչացնել նրան իր հետաքրքիր աչքերով։
Պանի Չդանևիչը հենց այնպես էլ սառած մնաց իր տեղում։ Մի րոպե կատարելապես ապշած նայում էր Շահյանի ճակնդեղի պես կարմրատակած դեմքին, հետո ուսերը վեր քաշեց, վերցրեց սակվոյաժը, ձգեց ուսին և մոտեցավ ճամպրուկներին։
— Չեմ հասկանում, ոչինչ չեմ հասկանում,— ասաց կարծես ինքն իրեն, և զբաղվեց մնացած իրերը ճամպրուկի մեջ տեղավորելով։
Շահյանր զգաստացավ և նոր զգաց, թե որպիսի թանկագին րոպե բաց թողեց ձեռքից։ Ուզում էր սխալն ուղղել, բայց ուշ էր արդեն։ Տեղնուտեղն արձանացած, այժմ քաթանի պես գունատվել էր։ Այդպես է լինում, երբ ձեռքիդ բռնած չափազանց նուրբ ու թանկագին մի անոթ հանկարծ ընկնում կոտրվում է և կոտրածը ոչ կարելի է ամբողջացնել, ոչ նույնիսկ կոծկել։ Շահյանն զգաց, որ եթե ինքը մի որևէ բանով գրավել էր պանի Զդանևիչին, այդ մի բանն էլ կորավ, չքացավ անդարձ, և այժմ ինքը պարզապես ապուշի տպավորություն է թողնում այդ կնոջ վրա։ Եթե ավելի մեծ խայտառակության երկյուղը չունենար, ուղղակի կառներ գլխարկը և դուրս կփախչեր, որպեսզի չտեսներ պանի Չդանևիչի հիասթափված, ապշած դեմքը...
Նրանք կայարան հասան այն ժամանակ, երբ երկրորդ զանգն արդեն տվել էին։ Պանի Չդանևիչը սպասում էր, որ Շահյանը կօգնի իրեն շուտով վագոններից մեկում տեղավորվելու, բայց տեսնելով, որ նա փայտի պես կանգնած է մնացել իր տեղում, ինքը վազեց տոմսակ գնելու և հետո իր ճամպրուկները շալակած բեռնակրին առաջ գցեց դեպի երկաթուղու կառախումբը։ Շահյանը մեքենայաբար հետևեց նրան և պլատֆորմի վրա խռնվող բազմության մեջ քիչ մնաց, որ աչքից կորցներ նրան։ Պանի Զդանևիչը հազիվ ժամանակ ունեցավ նրա ձեռքը սեղմելու։
— Մնաք բարյավ, պարոն Շահյան,— ասաց նա։— Ես ոչ ձեզ կմոռանամ, ոչ իմ պարտքը։ Իսկ դուք չմոռանաք, որ ինձ համար հանելուկ մնացիք,— ավելացրեց նա ժպտալով, և կրկին անգամ պինդ սեղմեց նրա ձեռքը։— Մնաք բարյավ։
Նա հավաքեց իր երկայն վերարկուի փեշերը և բարձրացավ վագոնն այն ժամանակ, երբ գնացքն արդեն սկսել էր շարժվել տեղից։
Շահյանն այլևս չտեսավ նրան։
10
Ննջարանի առաստաղից կախված գնդաձև լապտերն իր միապաղաղ կարմիր ապակու միջից մեղմ, անշարժ լույս էր տարածել սենյակում։ Խուլ լռության մեջ թվում էր, թե այդ լույսը, սաստիկ տխրած, նիրհում է։ Լուսամուտների ասվեգործ վարագույրների ծակոտիներից երևում էր, թե ինչպես ձմեռային օրվա սառած ու անփայլ վերջալույսը, արագորեն խավարելով, հանգչում էր դաժան հանգստությամբ, և թանձր մառախուղը գորշ ամպի նման ծանրությամբ նստում էր երկրի վրա։
Մահճակալի վրա պառկած էր Թեկլեն այնքան անշարժ, որ թվում էր, թե մեռած է։ Լապտերի կարմիր լույսի մեջ նրա խոշոր դեմքն իր լի կզակով, կարծես, պատած էր կարմիր շղարշով, որի մեջ բնականից ավելի սևին էին տալիս նրա փակ աչքերի չափից դուրս լայն փռված թերթերունքները, ինչպես խավարած կիսալուսիններ։ Դեմքն այնպես սառն էր և անշարժ, որ գլուխր կարծես կերտած լիներ մի կարծր քարից և այդ քարն իր ամբողջ ծանրությամբ թաղվել էր փափուկ բարձի մեջ։
Ննջարանի խորքում նստած էր Մարությանը և վշտահար խոնարհվել էր ծնկների վրա։ Մոր մահճակալի մոտ նստած էր Եվան և անթարթ աչքերով նայում էր հիվանդի դեմքին։ Լապտերի կարմիր լույսի տակ նրա դեմքը սրվել պլպլում էր, աչքերն անբնական կերպով մեծացել, սառել էին։ Շուրջր տիրող քարացած լռությունը, լապտերի միապաղաղ աղոտ-կարմիր լույսը մահվան տպավորություն էին թողնում։ Եվ մահվան այդ կաշկանդող տպավորության տակ Եվայի անշարժ հայացքը հառած էր մոր դեմքի վրա, մինչև որ նրան թվում էր, թե կարմիր լույսի թափանցիկ շղարշով պատած նրա դեմքը կամաց-կամաց շարժվում, երկարում ու լայնանում է, փակ աչքերի լայն փռված թերթերունքները բարձրանում են ծանրությամբ, բերանը սկսում է բացվել և ահա՛, որտեղ որ է, պիտի լսվի այն սարսափելի ճիչը, որ արձակեց մայրն այդ առավոտ որդու մահվան գույժը լսելով։ Եվան ցնցվում էր, անթարթ նայելուց շաղվող հայացքը հեռացնում էր մոր դեմքից, գլուխը ետ էր ձգում աթոռի մեջքի վրա և աչքերը փակում։ Լապտերի լույսը վերևից ուղղակի ընկնում էր նրա դեմքին, և այդ դեմքն այնքա՜ն անշարժ, այնքա՜ն անզգա էր երևում։
Անշարժ շրջապատի կաշկանդող տպավորության տակ Եվային թվում էր, թե ամբողջ ննջարանը լիքն է ուրվականներով, որոնք իրար են անցնում հանդիսավոր լռությամբ, և ինքն իր փակ աչքերով տեսնում է նրանց ու չի վախենում։ Թողնելով, որ ուրվականներն իրենց հիմար պարը բռնեն, նա անձնատուր էր լինում անորոշ մտածմունքների և անմեղ զարմանքով հարցնում էր ինքն իրեն. «Այս ի՞նչ է կատարվում շուրջս»։ Ծայրահեղ վիշտը բթացրել էր նրա զգացումները, այնպես որ նա կարծում էր, թե ինքը վիշտ չի զգում ամենևին, այլ միայն ինչ-որ վերին աստիճանի օտարոտի մի բան կաշկանդել է իր ամբողջ էութունը, և ինքը ոչ մի կերպ չի կարողանում դուրս գալ այդ կաշկանդված դրությունից։ Նրան թվում էր, թե հանկարծ ընկել է բոլորովին նոր ու անծանոթ մի աշխարհ, ուր ամեն ինչ մութն էր ու լուռ, ինչպես գերեզմանի մեջ։ Այդ սոսկալի մթության ու լռության մեջ մի լույս կար միայն, արյան նման կարմիր մի լույս, որի մեջ հանդիսավոր պար էին բռնել ինչ-որ անձև ու անմարմին ուրվականներ... Նա աչքերը բաց էր անում, նայում էր առաստաղից կախված լապտերին և կրկին անգամ հարցնում էր ինքն իրեն անմեղ զարմանքով. «Այս ի՞նչ է կատարվում շուրջս»։
Նրա ուղեղի մեջ ամուր կերպով, ինչպես ոստը փայտի մեջ, ցրված էր մի գիտակցություն միայն — եղբայրն այլևս չկար, նա այլևս չէր վերադառնալու, նրան այլևս չէր տեսնելու երբեք, երբեք... Մնացածը ինչ որ մտածում ու զգում էր,— խառնում էր իրար, կուտակվում ու ցրվում, առանց որևէ հետք թողնելու։ Երկար ժամեր մոր մահճակալի մոտ նստած չէր հասկանում, թե ինչ դեր է կատարում ինքը, ինչու մայրը շարունակ պառկած է անշարժ, ինչու հայրն այնպես խոնարհվել է ծնկների վրա. ինչու ամբողջ տան մեջ տիրում է այդ զարհուրելի լռությունը։ Երբեմն, երբ դուրս էր գալիս այդ կաշկանդված դրությունից, նայում էր շուրջը և մտքումը դարձյալ կրկնում էր. «Այս ի՞նչ է կատարվում շուրջս»։ Նրան թվում էր, թե խելագարվում է։ Բայց այդ միտքն ամենևին չէր սարսափեցնում նրան։ Եղբոր մահից հետո մահն անգամ սարսափ չէր նրա համար, ա՛յն մահը, որից այնքա՜ն վախենում էր առաջ։ Եղբայրը չկա այլևս — վերջացավ. այլևս երբեք չպիտի տեսնի նրան, երբե՛ք։ Իսկ նրանից հետո թեկուզ ամբողջ աշխարհը կործանվի և ինքն էլ հետը միասին։ Աշխենը,— ահա՛ թե ում համար պետք է ցավել... Սակայն Աշխենի համար միևնույնը չէ՞ — Արմենակն ապրո՞ւմ է, թե ոչ. չէ՞ որ նրանք երկուսն էլ վաղուց արդեն թաղել են իրենց իրար համար... Մի՞թե։
«Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ» — շշնջաց Եվան մտքում և խոնարհվեց ծնկների վրա։
Նրա առաջ պատկերացավ հորեղբոր աղջիկն այն դրության մեջ, երբ նա, իր վզին փարած, ծանր հեկեկանքով իր դժբախտ սիրո պատմությունն էր անում։ Եվան այն ժամանակ վերին աստիճանի հիասթափված էր, ուստի սառն և անկարեկից։ Բայց այժմ միանգամից զգաց Աշխենի բոլոր տանջանքն ու հուսահատությունը։ Եվ հոգով-մտքով թռավ այնտեղ, ուր հեռացել էր Աշխենը մեղմելու համար իր տանջանքներն անձնուրաց գործունեության մեջ։ Ա՜խ, ինչպե՛ս կցանկանար, որ այդ րոպեին իսկապես այնտեղ լիներ, ի՛նչպիսի կարոտով ու տանջանքով կրծքին կսեղմեր իր սիրելի Աշխենին, որպեսզի մխիթարեր նրան, որպեսզի մխիթարվեր ինքը... Իայց արդյոք գիտե՞ Աշխենը, որ իր սիրած երիտասարդն այլևս չկա... Եվ, եթե չգիտե ու նոր իմանա, ի՞նչ կանի...
«Տե՛ր աստված, տեր աստված, այս ի՞նչ է պատահում ինձ»,— շշնջաց Եվան անտանելի տանջանքով, խոնարհված ծնկների վրա և մատներով սեղմելով իր ուսերը ցնցողաբար։ Նոր էր զգում իր վիշտը, նոր էր տեսնում, թե ի՜նչ սոսկալի թշվառություն էր պատահել իրենց ընտանիքի մեջ։
Եվան նստեց ուղիղ և նայեց չորս կողմը։
Լապտերի մեղմ լույսն իր կարմրությամբ, կարծես, գոլորշիանում էր։ Խուլ լռության մեջ ականջները թշշում էին։ Թեկլեի՝ բարձի մեջ ծանր քարի նման թաղված գլուխն իր դեմքի մեռելային անշարժությամբ զարհուրելի տպավորություն էր գործում։ Մարությանն, առաջվա նման անշարժ, խոնարհված էր ծնկների վրա. նրա ճաղատ ծոծրակը, կարմիր լուսով լուսավորված, վշտահար ցնցվում էր կարծես։ Թվում էր, թե միշտ ուրախ, միշտ զվարճախոս այդ մարդը, որ այժմ այդպես խղճալի կերպով կուչ էր եկել, լաց է լինում անձայն, և անմխիթար արտասուքները ողողում են նրա ծնկները։ Անհուն խղճահարությամբ ու վշտով նայում էր Եվան նրա կախված գլխին, որ կարծես հարյուր տարեկան ծերունու գլուխ լիներ, և խելագարեցնելու չափ տանջում էր նրան այն միտքը, որ ինքը ո՛չ մի, ո՛չ մի բանով չպիտի կարողանա մխիթարել այդ թշվառ հորը։
«Օ՜ֆ, տեր աստված,— շշնջաց նա, անտանելի վշտիտ աչքերը փակելով,— ի՞նչ կլինի, որ այս բոլորն երազ լինի միայն, այն սարսափելի երազներից մեկը, որից մարդ զարթնում է սրտի անհուն թեթևությամբ և ուրախանում, որ իր բոլոր տեսածն ու զգացածը լոկ երազ է եղել...»։
Թեկլեն առաջին օրը անցկացրեց խորին անզգայության մեջ։ Նա ուշքի եկավ հետևյալ օրը և նմանում էր լեթարգիական քնից արթնացողի։ Այնուհետև սկսեցին որդեկորույս մոր ծանր վշտի ծանր օրերը։ Նա լալիս էր մերթ մեղմորեն, առանց արտասուքի, երկար, աղեկտուր բառերով, մերթ ողբում էր կատաղի ջղայնոտությամբ, որի միջոցին խեյագարի պես փետում էր մազերը, ճանկռոտում էր երեսը, կոծում էր ծնկները ինչ-որ վայրենի ճիչերով, որից հետո հանգստանում էր հանկարծ, գլուխը կախում էր կրծքին և մղկտում էր լուռ, առանց բառեր արտասանելու, և աչքերից թափվում էին արտասուքներն առվի պես։ Երբ կսկծի ուժգին թափն անցավ, նա այլևս չէր ողբում, նրա աչքերն այլևս թաց չէին լինում. նա ման էր գալիս ուրվականի պես, նայում էր շարունակ լայն բացած աչքերով, կարծես զարմացած ինչ-որ խիստ զարմանալի մի բանի վրա, և շատ քիչ էր խոսում, երբեմն էլ ամբողջ ժամերով նստած էր մնում մի տեղում անշարժ ու լուռ և չէր իմանում ինչ է մտածում։ Շատ հաճախ որդու լուսանկարը դնում էր առաջը, նայում էր, նայում, հետո գլուխը դնում էր վրան և նրան թվում էր, թե հանգիստ ու քաղցր մի քուն է մտնում։ Մի-երկու անգամ ուշագնաց եղավ այդ դրության մեջ, և հազիվ կարողացան նրան ուշքի բերել։
Մարությանն այլևս այն Մարությանը չէր. թվում էր, թե առմիշտ կորցրել էր իր աշխույժը, դարձել էր լռակյաց և ջղային ու գրգռվում էր ամեն մի չնչին բանից։ Նա միշտ խույս էր տալիս թե՛ կնոջից, թե՛ աղջկանից և տանն եղած ժամանակ մեծ մասամբ փակված էր մնում աոանձնասենյակում։
Եվան նույնպես բոլորովին փոխվել էր։ Եղբոր չարաչար մահը և Բազենյանի վերաբերմամբ ունեցած ծանր հիասթափությունը, փոխանակ ընկճելու, ինչ-որ վեհություն էին տվել նրա հոգուն։ Այդ վեհությունն արտահայտվում էր նրա ամբողջ արտաքինի մեջ. հասակով կարծես ավելի ևս բարձրացել էր, ման էր գալիս առանց շտապելու, հաստատուն քայլերով, նայում էր վիրավորված մարդու հպարտ հայացքով, խոսում էր վճռական ձայնով և թվում էր, թե հոր ու մոր վշտի վրա նայում էր առանց որևէ կարեկցության։ Սակայն շատ գիշերներ, երբ պառկում էր քնելու, քունը մոտ չէր գալիս նրա աչքերին. դեմքը թաղում էր բարձի մեջ և հեկեկում էր երեխայի պես։ նրա անբիծ հոգին խիստ վրդովված էր։ Ամենևին չէր ուզում հաշտվել այն մտքի հետ, թե եղբայրն այլևս չկա, այլևս երբեք չպիտի տեսնի նրան: Մյուս կողմից նրան կատաղի վրդովմունք էր պատճառում այն հանգամանքը, որ մի ինչ-որ անծանոթ, բախտախնդիր երիտասարդ կարողացավ ամենաանարգ կերպով խաբել իրեն և գողանալ իր անարատ սիրտը։ Շատ ժամանակ չէր անցել, դեռ երեկ էր, որ նա լի էր կենսուրախությամբ, վառվռուն զգացումներով, ոսկեվառ հույսերով, իսկ այժմ հանկարծ ամեն ինչ քարացել էր նրա մեջ և իր ծանրության տակ անտանելի կերպով ճնշում էր նրա հոգին։ Իր շուրջն ու ներսը տեսնում էր զարհուրելի դատարկություն ու խավար, ինչպես մի մարդ, որ կուրանում է հանկարծ։ Մարդկանց և աշխարհի վրա ինչպիսի՜ պայծառ հայացք ուներ և հանկարծ ի՛նչ էր տեսնում։ Իրենց տունը մանավանդ նրան ներկայանում էր իբրև մի դրախտ, ուր թշվառությունը չպիտի համարձակվեր ներս մտնել։ Մինչդեռ — ահա՛ իր սիրասուն եղբայրն այլևս չկա, ահա՛ մայրը գրեթե խելագարված, ահա՛ հայրը, այդ՝ երիտասարդական աշխուժով լի, այդ բարի ու կենսուրախ հայրը, վշտից ծերացած և դաժանացած։ Ահա՛ և ինքը։ Ո՞ւր են, ո՞ւր չքացան իր անհանգիստ պայծառ հոգու անզուսպ ձգտումները, որոնք թև էին տալիս թռչելու դեպի բարին, դեպի ճշմարիտը, դեպի սիրո և անձնազոհության գերագույն մի իդեալ, որը ներկայանում էր նրան միշտ արևի կենսատու շողերով լուսազարդված... մեռելությո՜ւն, ամե՜ն տեղ մեռելություն, սոսկալի՜ մեռելություն... Նրա համար օրը լուսանում և մթնում էր իբրև բնության մեքենայական մի գործողություն, առանց հարցնելու մարդ-արարածին, թե կամենո՞ւմ է նա արդյոք, որ այդ գործողությունը կատարվի։ Ծայրահեղ հուսահատության մեջ կյանքը նրան ներկայանում էր իբրև բոլորովին աննպատակ մի բան, այնպես որ, լավ որ մտածում էր, ապշած էր մնում, թե ուրեմն էլ ինչի՞ համար էին այդ անտանելի տանջանքները, որ այժմ կրում էր ինքը, ինչպես և այն երջանիկ օրերը, որոնք անցան գնացին...
Նրա մեջ զարթել էր խորազնին միտքը — բոլոր տանջվողների մխիթարության այդ միակ աղբյուրը։ Մի բան, որ նա սաստիկ փափագում էր, այդ այն էր, որ լիներ մեկը, որի առաջ կարողանար թափել իր բոլոր զգացածներն ու մտածածները։ Մի անգամ այդ բանը փորձեց անել հոր մոտ. բայց հայրն այնպես բարկացավ նրա վրա, որ նա իսկույն լռեց: Մի ուրիշ անգամ օր. Սահակյանի մոտ արեց նույն փորձը և նույն անհաջողությանը հանդիպեց. օր. Սահակյանը պարզապես ծաղրեց նրան։ Եղբայրս որ մեռավ,— ասաց նա,— կարծում էի, թե ես Էլ հետը կմեռնեմ վշտից, կամ եթե չմեռնեմ էլ, անպատճառ կգժվեմ, բայց ինչպես տեսնում ես, ոչ մեռա, ոչ էլ գժվեցի, և տե՛ս, դեռ ինչքան էլ չաղացել եմ նրա մահից հետո:
12
Մի օր աղախինը Եվային հանձնեց մի նամակ, որ փոստից հենց նոր էր ստացվել: Եվան իսկույն ճանաչեց Աշխենի գիրը: Սաստիկ ճնշող մի զգացումով բաց արեց նամակը և կարդաց.
«Եվա ջա՛ն։
Ուռա՜... տոներին քեզ մոտ եմ։ Գժվում եմ, որ մտածում եմ, թե ինչպիսի երջանիկ ժամանակ պիտի անցկացնեմ քեզ մոտ ամբողջ երկո՜ւ շաբաթ։ Կարծես տասն տարի է, որ չեմ տեսել քեզ։ Ինչքան խնդրեցի, որ լուսանկարդ ուղարկես — չուղարկեցիր, ծուլացար։ Շատ բարի, երևի առիթ կունենամ փոխարենը հատուցանելու։ Սենյակս արդյոք պահպանե՞լ ես նույնությամբ։ Մի վայրկյան անգամ չպիտի թողնեմ, որ հեռանաս ինձնից։ Գիշերներն էլ պետք է միասին քնենք, իրար գրկած։ Այլապես թվում է, թե չեմ կարող բոլոր կարոտս հանել երկու շաբաթվա ընթացքում։ Հայրիկն ինչպե՞ս է, մայրիկը, Սուրենը, վերջապես՝ դո՞ւ ինչպես ես, դու, իմ ծլվլան ծիծեռնակ։ Ա՛խ, ի՜նչ սիրուն համեմատություն. գրչիցս թռավ ինքնաբերաբար։ Հիրավի, որ հիշում եմ անհանգիստ սիրելի շատախոսությունդ, իսկույն աչքիս առաջ պատկերանում է ծիծեռնակը գարնանային հրաշալի առավոտյան ծլվլալիս։ Բայց դու էլ, ամենքդ էլ անաստված մարդիկ եք. ինչո՞ւ վերջին ժամանակս շուտ-շուտ նամակ չեք գրում։ Գրածներդ էլ ի՞նչ է։ Նո՞ր եք սովորել այդպես չոր-չոր բաներ գրելը։ Ավելի լավ է ոչինչ չգրեք կամ ուղղակի գրեցեք, էլի, ռամիկ մարդկանց պես. «Նախ և առաջ կհարցնեմ ձեր առողջությունը. եթե մեզնից հարցնեք, փառք աստծո, մենք էլ ողջ և առողջ ենք և կցանկանք ձեր առողջությունը»։ Ու պրծավ։ Իմացիր, որ առանձնապես բարկացած եմ քեզ վրա, Եվա։ Ի՞նչ հիմարություններ էիր գրել վերջին նամակիդ մեջ։ Ինչ-որ փիքիսոփա ես դարձել։ Ասենք, առաջ էլ փիլիսոփա էիր, բայց այժմ փիլիսոփայությունդ այնքան «խուրը տկեմեն» է, ինչպես կասի թիֆլիսեցին, որ գլուխս բան չի մտնում։ Օրինակ. ի՞նչ է նշանակում՝ «թշվառ է նա, որ միշտ ուրախ և երջանիկ է»։ Սրանք քո իսկական խոսքերն են, որ ես բառացի արտագրում եմ քո վերջին նամակից։ Աստված վկա, այնպես պիտի կռվեմ քեզ հետ այդ խոսքերի համար, որ... Սպասիր մեկ գամ։ Այդ խոսքերի վրա ինչե՜ր, ինչե՜ր չեմ մտածել, բոլորը հիմարություններ, իհարկե... Ա՛խ, քույրիկ ջան, աստված ոչ անի, որ դու երբևիցե թշվառ լինես։ Կմեռնեմ, որ քեզ թշվառ տեսնեմ։ Բայց այդ անկարելի է. ծիծեռս մի՞թե կարող է բու դառնալ... Ո՜ւֆ, քիչ է մնում, որ նորից հիմար մտքեր ծագեն գլխումս այս ցնծագին տրամադրությանս միջոցին, երբ ուրիշ ոչ մի բանի մասին չեմ ուզում մտածել, բացի միայն այն բանի մասին, որ շուտով պիտի գամ, պիտի տեսնեմ քեզ, պիտի գրկեմ քեզ, պիտի համբուրեմ սիրունիկ աչքերդ... Ո՜ւֆ։ Գիտե՞ս, այդ բացականչությունը որ գրեցի, ո՛վ պատկերացավ իսկույն առաջս.— դու։ Ճիշտ է, լուսանկարդ չուղարկեցիր, բայց ես ավելի զորեղ միջոց ունեմ քեզ տեսնելու, քան մեռած թուղթը կարող է ցույց տալ. ամեն անգամ, որ ուզում եմ քեզ պատկերացնել, դեմքս քեզ պես թթվեցնում եմ զայրացկոտությամբ, գլուխս ցնցում, ձեռքս խփում ծնկանս և ինքս ինձ արտասանում սրտանց «ո՛ւֆ»։ Այդ բավական է լինում, որ քեզ ոտով-գլխով տեսնեմ աչքիս առաջ։ Հեշտ միջոց է, չէ՞։ Դրանով եմ ապրել այս մեռելության մեջ այսքան ժամանակ։ Զարմանալի է. այդտեղ եղած ժամանակս այնքան չէի սիրում քեզ, ինչքան հիմա, այստեղ։ Բայց այս էլ ճիշտ է, որ դու կախարդ ես։ Կախարդ որ չլինեիր, քեզ տեսնելու կարոտն այսպես չէր սպանիլ ինձ։ Ա՜խ, ե՞րբ պետք է անցնի այս երկու շաբաթը։ Ահա թե ե՛րբ է հարկավոր, որ մարդիկ թևեր ունենային։
Այսօր թեմական տեսուչն եկավ մեր գյուղը (տեսնո՞ւմ ես, ես արդեն «մեր» եմ ասում), այցելեց մեր ուսումնարանը, ներկա եղավ դասերիս և շատ գոհ մնաց. այնքան գովեց, այնքան գովեց, որ... պատրաստ եմ տասն անգամ, հարյուր անգամ համբուրելու քեզ։ Ինքս ինձ վրա զարմացած եմ մնացել. ե՞ս, այսքան փոխվա՞ծ... Առաջ, որ կատարելապես անտարբեր էի, թեկուզ արժանիքներիս համար մի ամբողջ թագավորություն էլ տային ինձ,— այժմ ամենաչնչին գովասանքից անգամ ուրախանում եմ երեխայի պես։ Ինչո՞վ կբացատրես այս հանելուկն, իմ սիրուն փիլիսոփա։
Գիտե՞ս, երբ եմ գրում այս տողերը,— գիշերվա ժամը տասին։ Այդ արդեն շատ ուշ է այստեղ։ Դուրսն երեք վերշոկ ձյուն է նստած, շները խուլ ոռնում են։ Առաջս, սեղանիս գլխին, պատի վրա, մեխից կախված ճկճկում է ծոցիս ժամացույցը, բուխարումը փայտեր են ճրթճրթում,— միակ ձայները, որ լսում եմ գիշերային այս լռության մեջ։ Այս երեկո (շաբաթ) Մինասյանի քույրը սենյակումս երկու մոմ վառեց և խունկ ծխեց։ Մոմերը վաղուց են հանգել, իսկ խունկի ծուխն ու հոտը դեռևս չեն անցել։ Սիրում եմ մեղրամոմի դժգույն լույսն, խունկի հոտը, թեև դրանք մեռելի և մահվան գաղափար են հիշեցնում ինձ միշտ։ Ականջումդ մի բան ասեմ, որ ոչ ոքի չասես,— առաջ ես սկեպտիկ աթեիստ էի: Դու այդ չգիտեիր։ Իսկ այժմ... դարձյալ զարմանալի փոփոխություն.— մինչդեռ շուրջս այս տգետ ու գռեհիկ ամբոխի մարդկանց բերանից հայհոյանքներ եմ լսում նույնիսկ աստծո հասցեին, ես լի հավատով ու ակնկալությամբ պաշտում եմ այն խաչը, որի վրա չարչարեցին, մահացրին նրան։ Երբեմն, կեսգիշերին, մենակությանս մեջ, այս խուլ անկյունում, ուր կյանքը ներկայանում է իր ամենամռայլ գույներով, հոգիս լցվում է անտանելի թախծությամբ և այդ թախիծը կարողանում եմ փարատել միայն լուռ արտասվելով և աղոթելով։ Ո՞ւմ համար եմ աղոթում, ո՞ւմ համար կարող եմ աղոթել,— այդ դու գիտես... աղոթքի բոլոր զորությունը, բոլոր քաղցրությունը զգացի այն ժամանակ միայն, երբ գործնական կյանքի մեջ համոզվեցի, թե հիրավի, ի՜նչ սքանչելի բան է անձնուրացությունն ուրիշի բարօրության օգտին։ Մարդիկ անմիտ են, Եվա ջան. նրանք ուզում են երջանիկ լինել, բայց չգիտեն, թե ո՛րն է երջանկության ուղիղ ճանապարհը: Երջանկությունը նրանք որոնում են անձնական բարօրության, եսասիրության մեջ, մինչդեռ այդտեղից է, որ բխում է բոլոր թշվառությունների աղբյուրը։ Մարմինը, մարմինը և միմիայն մարմինը,— ահա՛ մեր դարի կուլտը։ Մինչդեռ ի՞նչ է դա, այդ մարմինը,— մի բուռ հող, որ այսօր-էգուց պիտի միախառնվի մայր հողի հետ։ Այնինչ հոգին, այդ միակ բանը մարդու մեջ, որ անմահ է և որը միայն ուժ ունի անմահացնելու մարդու անունը,— ինչո՞ւ մոռանանք այդ հոգին։ Քանի՞ գրոշ արժե մարմնական թեկուզ ամենամեծ վայելքը հոգեկան այն սքանչացման դեմ, որ զգում ես դու, երբ տեսնում ես, որ ուրիշի օգտին լավ բան ես գործել, թեկուզ այդ ուրիշը լինի մի անասուն, այո՛,—պարզապես մի անասուն։ Փորձիր դուրսը, փողոցի մեջ ցրտից կոնկոռնացող, քաղցած մի շուն ներս կանչել սենյակդ, տաքացնել, կերակրել և կտեսնես, թե որքան թեթևանում է հոգիդ, որքան նրբանում են զգացումներդ, որքան ուզում ես սիրել և բարիք գործել...
Ցտեսություն, իմ աննման Եվա, ցտեսություն։ Շուտով կտեսնեմ քեզ գրկիս մեջ, կարոտակեզ սրտիս սեղմած: Ա՛խ թևե՜ր, թևե՜ր... Բարևիր հայրիկին, մայրիկին, Սուրենին պաչիր իմ կողմից։ Իսկ ես պաչպչում եմ սիրուն աչիկներդ։
«Հ.Գ.— Հենց որ դուրս գամ, առաջին իսկ կայարանից կհեռագրեմ: Արմենակից ի՞նչ տեղեկություն։ Ինչու ոչինչ չես գրում»։
Մարությանը հենց նոր վերադարձել էր ճաշի, երբ աղջկա սենյակից լսեց զսպված հեկեկանքի ձայներ։ Նա ջղային զայրույթով դեն շպրտեց գլխարկը և անցավ աղջկա սենյակը։
— Է՞լ ինչ է պատահել,— հարցրեց սաստող, բայց վախեցած ձայնով։
Եվան, նամակը ձեռքին, վեր թռավ տեղից։
— Չե՛մ կարող, հայրի՛կ, չեմ կարող,— աղաղակեց հուսահատորեն։— Սպանի՛ր ինձ կամ տո՛ւր ինձ իմ եղբայրը... Ի՞նչ պատասխանեմ ես սրան, ի՞նչ ասեմ...
Մարությանն արագ մոտեցավ նրան և առավ նրա ձեռքի նամակը։ Մինչդեռ շտապով աչքի էր անցկացնում եղբոր աղջկա նամակը, Եվան շարունակում էր հեկեկալ հուսահատական տանջանքով։ Ընթերցումը վերջացնելուց հետո Մարությանը նամակը վերադարձրեց աղջկան։
— Լավ, էլ ինչո՞ւ ես լաց լինում,— ասաց այս անգամ մեղմորեն։
— Ա՜խ, հայրիկ, եթե իմանաս, թե ինչ սարսափելի հարված պիտի լինի նրա համար, երբ գա և իմանա, որ Արմենակն այլևս չկա... Դու չգիտես, դու ոչինչ չգիտես, հայրիկ... Մենք ենք, որ դիմանում ենք, բայց նա... Մի՞թե չես երևակայում, թե թեկուզ հենց իմ այս սև հագուստը միայն ի՜նչ հարված պիտի տա նրան... Նա լավ աղջիկ է, հայրիկ, առանց իր գրելու էլ գիտեմ, որ սաստիկ սիրում է ինձ, սիրում է ամենքիս, իսկ Արմենակին... Հիմա մտածիր. Արմենակի մահը, մեր վիշտը... այդ ախր մահ կլինի նրա համար, նա չի կարող դիմանալ, չի կարող... Ես դիտեմ, գիտեմ... Ո՛չ, ո՛չ, հայրիկ ջան, չե՛մ ուզում, չե՛մ կարող... Թող չգա, թող ոչինչ չիմանա...
— Դու դարձյալ սկսեցիր քո հիմարությունները,— նկատեց հայրը զայրացած։— Միևնույն է, վաղ թե ուշ, պիտի իմանար, թե ինչ դժբախտություն է պատահել մեզ, բայց դու չթողիր, որ մինչև անգամ հայտարարություն տայինք լրագրերին հոգեհանգստի մասին, չթողիր, որ ակնարկություններով, բաներով քիչ-քիչ նախապատրաստեինք նրան։ Հիմա լա՞վ է, որ բոլորովին ոչինչ չի իմանում, և հարվածը հանկարծական պիտի լինի։
Եվան վերին աստիճանի հուսահատությամբ ձեռքերը կոտրատեց։
— Դու ճիշտ ես ասում, հայրիկ։ Բայց ինչո՞ւ էիր լսում ինձ։ Հիմա ի՞նչ անենք։ Ես չեմ կարող նրան երկաթուղու կայարանում դիմավորել, չեմ կարող, հայրիկ, աստված է վկա, չեմ կարող...
— Լավ, մի գնա կայարան, քեզ ո՞վ է ասում, որ գնաս։ Տե՛ր աստված, այս աղջիկը գժվել է... Լավ, էլ ինչու ես այդքան հուսահատվում։ Հարվածը մեզ համար, կարծեմ, ավելի սաստիկ էր և անակնկալ, բայց տեսնում ես, որ մենք չմեռանք, ուրեմն նա էլ չի մեռնի, անհոգ կաց։
— Օ՜, կմեռնի՜, հայրիկ, կմեռնի՜,— աղաղակեց Եվան, և հեկեկանքը նորից խեղդեց նրան։
— Ասում եմ՝ գժվել ես և ճիշտ որ գժվել ես,— սաստիկ զայրացած բացականչեց հայրը, դուրս գնաց և դուռը պինդ շրխկացրեց իր ետևից։ Սակայն նորից ներս մտավ իսկույն և արագ քայլերով մոտեցավ աղջկան։
— Ի սեր աստծո, Եվա, պահպանիր քեզ,— ասաց լուրջ աղերսանքով։— Լսո՞ւմ ես, ինչ եմ ասում։ Վիշտն առանց այն էլ սպանել է ինձ և, եթե դու էլ հիվանդանաս, էլ չգիտեմ, թե ինչ կպատահի ինձ...
Եվան պինդ փաթաթվեց հոր վզովը։
— Հայրիկ ջան, սովորեցրու, ասա, ինչո՞վ կարող եմ այս սարսափելի վիշտը դուրս կորզել սրտիցս, ինչո՞վ կարող եմ հանգստանալ։
— Զսպիր քեզ, որդիս, միշտ զսպիր և մտածիր, որ հայր ունիս, մայր ունիս, եղբայր ունիս, վերջապես հորեղբոր աղջիկ ունիս, որոնք բոլորն էլ քեզնով են ապրում։ Մտածիր և այն մասին, որ եղբայրդ անօգուտ չմեռավ։ Թող նրա հիշատակը ոգևորի քեզ, և ոչ թե հուսահատեցնի։ Բոլոր քույրերը պետք է երանի տան քեզ, որ այնպիսի մի պատվական եղբայր ես ունեցել։ Մինչդեռ հարյուրավոր երիտասարդներ մեր ժամանակում, անձնատուր եղած անձնական վայելքների, շատ անգամ մեռնում են անառակ, ցոփ կյանքի մեջ խայտառակ մահով, քո եղբայրը բոլոր անձնականը մոռացած, գործեց և մեռավ իբրև հերոս իր հայրենակիցների համար։
Մարությանն երկար ժամանակ այսպես մխիթարում էր աղջկան։ Եվան այժմ նստած էր հոր առաջ բավական հանգստացած, բայց և այնպես արտասուքի կաթիլները դեռևս գլորվում էին նրա աչքերից։
Նույն օրն երեկոյան, երբ Եվան նստած էր իր սենյակում և զբաղված էր ընթերցանությամբ, դուռը բացվեց և ներս մտավ օր. Սահակյանը։
— Եվա ջան, եկել եմ քեզ ուրախացնելու. այսօր նամակ ստացա Աշխենից, տոներին գալիս է։
— Լա՜վ ուրախություն է,— հանգիստ դառնությամբ նկատեց Եվան, առանց գլուխը բարձրացնելու գրքի վրայից։
Օր. Սահակյանը սկզբում զարմացավ. հետո խիստ կոտրվեց։
— Իրավ, այժմ նա ատելի պիտի լինի քեզ համար. նա որ չլիներ, եղբայրդ այստեղ էր և կենդանի...
— Ո՛ւֆ,— բացականչեց Եվան հանկարծական զայրացկոտությամբ և աոջևը դրած գիրքը շպրտեց հատակի վրա այնպիսի կատաղի ուժով, որ ահագին թրխկոց բարձրացավ։— Ինչե՜ր ես ասում, չեմ հասկանում...
Նրա աչքերը լցվեցին անզուսպ բարկության արտասուքներով։
— Դեռ լավ իմացիր, թե ինչ եմ ասում, հետո հանդիմանիր, եթե արժանի եմ,— ավելացրեց նա, դեմքը վիրավորական կերպով շարժելով օր. Սահակյանից։
Օր. Սահակյանը տեղն ու տեղը սառած մնաց։
— Լավ, էլ ինչու ես բարկանում այդպես,— նկատեց մեղմորեն։
— Որովհետև վիրավորում ես։
— Ի՞նչ ասացի, որ վիրավորվեցիր։
— Ա՛յն ասացիր, որ... Լավ հասկացիր. ես այնքան հիմար չեմ, որ եղբորս հեռանալու պատճառը համարեմ Աշխենին։ Դրանով ես վիրավորած կլինեի եղբորս զգացումները, ստորացրած կլինեի նրա համոզումները։ Եղբայրս այն երիտասարդներից չէր, որոնք իրենց վեհ գործի են նվիրում և զոհ գնում այն ժամանակ միայն, երբ տեսնում են, որ իրենց անձնական կյանքի մեջ դժբախտ են։ Այդպիսի ճարահատված անձնազոհություններն ինձ համար ոչ մի նշանակություն չունին։ Անձնազոհությունը պետք է լինի ինքնաբերաբար, առանց որևէ կողմնակի դչդիչ պատճառի։ Ինչպե՞ս կարող եմ ես գնահատել մի զոհված կյանք, երբ այդ կյանքն իր տիրոջ համար արդեն ոչ մի արժեք չի ունեցել. Աշխենը լիներ, չլիներ — եղբայրս դարձյալ կգնար այնտեղ, ուր գնաց և զոհվեց: Ես այդպես եմ համոզված։ Եթե այդպես համոզված էլ չլինիմ, դու ինքդ պե՛տք է աշխատես ինձ այդպես համոզել, եթե գեթ փոքր-ինչ հարգում ես եղբորս հիշատակը և չես ուզում, որ սիրտս կտրեմ նրանից։ Մինչդեռ դու հակառակն ես անում։ Մի անգամ ինքն Աշխենն ինձ նույնն ասաց, ինչ որ այս րոպեին դու ասացիր, և ես նրա վրա էլ բարկացա։ Առհասարակ ես խիստ նեղանում եմ, երբ ինձ վերագրում են մի բան, որ մտքովս անգամ չի անցել։
Օր. Սահակյանն անցավ նրա ետևը և, խոնարհվելով նրա ուսի վրա, ժպտալով նայեց նրա դեմքին։
— Եվա, թույլ կտա՞ս համբուրեմ։
Եվան վիրավորված հանգստությամբ լռում էր։
Իզուր սպասելով նրա պատասխանին, օր. Սահակյանը երկու ձեռքով բարձացրեց նրա գլուխը և համբուրեց շրթունքներից։
— Գիտե՞ս ինչ կա, Եվա ջան,— ասաց նա, արագորեն մի աթոռ առնելով ու նստելով նրա մոտ։— Մինչև այժմ ում հետ էլ որ խոսել եմ, ամենք էլ, ծանոթ-անծանոթ, վիրավորվել են ինձնից։ Բայց, աստված է վկա, ես երբեք ոչ ոքի վիրավորելու միտք չեմ ունեցել. ես միայն իմ կարծիքով, ճշմարտությունն եմ ասել, և ինձնից վիրավորվողներից ոչ ոք չի կարողացել ինձ համոզել, որ սխալվել եմ։ Բայց այս անգամ, քո վերաբերմամբ, պետք է անկեղծ խոստովանեմ, մեղավոր եմ, որովհետև համոզվեցի, որ ճշմարտությունը չեմ ասել: Ուստի պետք է ներես ինձ։ Ի նկատի ունեցիր, որ այս առաջին անգամն է, որ ինձնից վիրավորվողից ներողություն եմ խնդրում։ Այդ նշանակում է, որ ես լիովին համոզված եմ, որ սխալվել եմ։ Եվ շատ ուրախ եմ, որ սխալվել եմ, որովհետև գիտե՞ս, թե ինչպիսի հարված պիտի լիներ քո ատելությունն Աշխենի համար, որը բառիս բուն նշանակությամբ պաշտում է քեզ։ Ուզո՞ւմ ես, ցույց տամ նրա նամակը, տես ինչպիսի՛ կարոտով է քեզ հիշում, ինչպիսի՛ ուրախություն է հայտնում, որ շուտով պիտի տեսնի քեզ։
— Գիտեմ. նույնն ինձ է գրում,— ասաց Եվան խռովածի պես։
Օր. Սահակյանը կռացավ, հատակից վերցրեց գիրքը և դրեց նրա առաջ։
— Ուզո՞ւմ ես ուղիղն ասեմ, Եվա։ Ես իսկապես եկա քեզ մոտ այն նպատակով, որ իմանամ, թե ինչպես ես տրամադրված այժմ դեպի Աշխենը, և դիտմամբ այդ նպատակով էլ ասացի այն, ինչից որ վիրավորվեցիր և գիրքը գլխովս տվիր: Ես կասկածում էի և եթե տեսնեի, որ եղբորդ մահն այս կամ այն կերպ կապում ես իսկապես Աշխենի հետ, պետք է հնար գործ դնեի հակառակը համոզելու քեզ։ Եվ փառք աստծո, որ ինքդ ասացիր այն, ինչ որ ես պետք է ասեի այդպիսի դեպքում։ Այժմ ես հանգիստ եմ և միանգամայն շնորհակալ, որ ինձ ազատեցիր մի մեծ դժվարությունից։ Ինչևիցե, այս վերջացավ։ Այժմ մի բան եմ ուզում խնդրել քեզ։ Աշխենը գրում է, որ իր գալու օրը կհեռագրի ձեզ. հեռագիրը որ ստանաք, կհայտնե՞ս ինձ, որ ես էլ գամ կայարան նրան դիմավորելու:
— Ես չեմ գնալ կայարան։
— Ինչո՞ւ:
— Չեմ կարող։
— Իսկ հա՞յրդ։ Գիտեմ, որ մայրդ չի կարող, հիվանդ է։
— Հորս էլ չեմ թողնիլ, որ գնա:
Օր. Սահակյանը կարճ ժամանակ սիրով նայեց Եվայի հանգիստ և հաստատ վճռականություն արտահայտող դեմքին:
— Հասկանում եմ քեզ, Եվա ջան,— ասաց նա։— Բայց իզուր ես կարծում, թե նա այնքան թուլասիրտ կգտնվի, որ չի կարող դիմանալ հարվածին։ Ճիշտ է, նա բոլորովին չի իմանում, թե ինչ է պատահել, բայց որքան նրա սիրտն ընդունակ է սիրելու, այնքան և ամուր է հոգին։ Բացի դրանից, չէ՞ որ միևնույն հարվածը պետք է ստանա այստեղ, տանը, խո չե՛ք կարող նրանից թաքցնել...
— Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ,— արտասանեց Եվան անտանելի տանջանքով և գլուխը դրեց սեղանի վրա։— Նա գալիս է ուրախ և երջանիկ, կարծելով, թե պիտի գտնի իր թողած նախկին կենսուրախ տունը, մինչդեռ...
Եվ Եվան լռեց լացակումած։
Օր. Սահակյանը նայեց նրան խորին կարեկցությամբ. ուզում էր շոյել նրա փափուկ մազերը, որոնք, մի գիսակի մեջ հյուսված, փայլում էին ճրագի լույսի տակ. ուզում էր մխիթարական խոսքեր ասել, բայց զգաց, որ դրանով միայն յուղ կարող է թափել կրակի վրա։
— Համենայն դեպս հեռագիրը որ ստանաք, իմաց տուր ինձ,— ասաց նա:— Իսկապես որ շատ լավ կլինի՝ ոչ դու գաս, ոչ հայրդ, որովհետև ո՞վ գիտե ինչ կպատահի, որ ձեզ այդպես տեսնի։ Ավելի լավ է, մենակ ես կգնամ. մինչև տուն հասնելը կնախապատրաստեմ նրան, որպեսզի հարվածը հանկարծական չլինի։
Եվան գլուխը բարձրացրեց արագ. նրա աչքերը լիքն էին արտասուքով։
— Խնդրում եմ, Վարո ջան, այդպես արա,— բացականչեց նա։— Դու ինձ ազատած կլինիս մի անտանելի դժվարությունից։
Մի շաբաթ հետո գիշերը ստացվեց Աշխենի հեռագիրը, որով հայտնում էր, թե առավոտվա գնացքով Թիֆլիսում կլինի։ Եվան հեռագիրն անմիջապես ուղարկեց օր. Սահակյանին։
Առավոտյան օր. Սահակյանը գնաց երկաթուղու կայարան։ Նա շատ անհանգիստ դրության մեջ էր, և այդ անհանգստությունն ավելանում էր րոպե առ րոպե, քանի մոտենում էր գնացքի ժամանման րոպեն։ Դեռևս չէր որոշել, թե ինչպես պիտի նախապատրաստեր Աշխենին սարսափելի հարվածին դիմանալու համար։ Երևակայում էր, թե ինչպիսի ուրախությամբ, ինչպիսի կարոտով Աշխենը պիտի ընկներ իր գիրկը, ինչպիսի անհամբերությամբ պիտի շտապեցներ իրեն շուտով տուն հասնելու, Եվային, յուրայիններին տեսնելու համար։ Եվ ինքը մի քանի կցկտուր խոսքերով միանգամայն պիտի ջախջախեր նրա ուրախությունը և նրա սիրած, անձկալի երիտասարդի չարաչար մահվան սարսափելի գույժը պիտի տար նրան։ Օր. Սահակյանը սարսափում էր երևակայել, թե ինչ կպատահեր Աշխենին, և զգում էր, որ կորցնում է իր քաջությունը։
Հեռվից խուլ կերպով լսվեց շոգեմեքենայի սուլոցը։ Օր. Սահակյանը կանգ առավ պլատֆորմի ծայրին և աչքը տնկեց այն կողմը, որտեղից պիտի երևար գնացքը։ Մի-երկու րոպեից երկու բլրի խոր միջանցքում, պայծառ սպիտակին տվող ձյունի ֆոնի վրա, երևաց շոգեմեքենայի հուժկու սև կուրծքը և ապա վագոնների երկայն շղթան։ Պլատֆորմին մոտենալիս շոգեմեքենան դանդաղեցրեց ընթացքը և համրընթաց առաջ սողաց դեպի պլատֆորմի մյուս ծայրը։ Վագոնները մեկը մյուսի ետևից միակերպ խուլ գռգռոցով անցնում էին օր. Սահակյանի առջևով։ Օր. Սահակյանը նայում էր ամեն մի լուսամուտի։ Բոլոր լուսամուտները փակ էին։ Բայց ահա լուսամուտներից մեկի ապակին ցած ընկավ հանկարծ, և երևաց Աշխենի գլուխը։
— Վարո ջա՛ն, ողջո՜ւյն, ողջո՜ւյն,— աղաղակեց Աշխենը ձեռքը շարժելով դեպի նա։
Օր. Սահակյանն առաջ վազեց։ Գնացքը դեռևս կանգ չէր առել, որ նա թռավ վագոնի սանդուղքի աստիճանը, շտապով բարձրացավ վերև և ներս մտավ։
Աշխենը կախվեց նրա վզից և սկսեց համբուրել նրան երկարատև և ամուր։
— Վերջապես դարձյալ տեսա քեզ... ինչքա՛ն կարոտել էի, տեր աստված, ինչքա՛ն կարոտել,— ասում էր նա։— Երևակայիր. գալիս էի ու մտածում, հանկարծ որ գնացքը շուռ գա ու տակովն անի, ի՞նչ կլինի... Ես խո չե՞մ տեսնիլ իմ Վարոյին, իմ...
Հանկարծ Աշխենը թողեց ընկերուհուն և նայեց չորս կողմը։
— Եվան ո՞ւր է,— հարցրեց նա։— Երևի նա, հայրիկը, մայրիկը դուրսն են։ Հա՞։
Աշխենը վրա ընկավ լուսամուտին և տենդային անհամբեր հայացքով սկսեց որոնել յուրայիններին պլատֆորմի վրա խռնվող հասարակության մեջ։
— Ո՞ւր են... չկան... չեն երևում... Երևի դահլիճումն են։ Հա՞,— դարձավ նա օր. Սահակյանին զարմացած։
— Նրանք չեն եկել։
— Չեն եկե՞լ... ինչո՞ւ։
— Որովհետև... Եվան մի քիչ տկար է... Ես ինքս խորհուրդ չտվի, որ այս սառնամանիքին դուրս գա տնից, թե չէ ինքը շատ էր ուզում գալ... Հայրն ու մայրն էլ չկամեցան նրան մենակ թողնել... Դե՛հ, որոնք են քո իրեղենները, վերցնենք գնանք։
Աշխենը բռնեց օր. Սահակյանի ձեռքից և շատ լուրջ հայացքով նայեց նրա շփոթված աչքերին:
— Սպասիր, ի՞նչ տեսակ ես խոսում,— ասաց նա թերահավատությամբ և սաստիկ վախեցած։— Ինչպե՞ս թե տկար... Պառկա՞ծ է։
— Չէ: Հարբուխ ունի և հազում է։
— Ճի՞շտ ես ասում,— շատ լուրջ կերպով հարցրեց Աշխենը, իր փորձող հայացքը չհեռացնելով ընկերուհու աչքերից:
— Զարմանալի է, ի՞նչ ունիմ խաբելու,— բացականչեց օր. Սահակյանն ինքն իր դեմ զայրացած, որ այդքան շփոթվում է սուտ խոսելուց և Աշխենի սուր հայացքից։
Աշխենը նույն փորձող սառն հայացքով մի րոպե դարձյալ նայեց նրա աչքերին, հետո շուռ եկավ և սկսեց հավաքել իրեղենները։
— Զարմանալի է, շատ զարմանալի,— ասում էր նա կարծես ինքն իրեն։
— Սպասիր, այդքանը չես կարող տանել, մի բան ինձ տուր։
Աշխենն իր բարձը տվեց ընկերուհուն, մնացածն ինքն առավ և առաջ ընկավ։
Օր. Սահակյանն հետևեց նրան։ Նա ամենևին չէր զարմանում Աշխենի հանկարծ տիրած սառնության վրա. մինչև իսկ, կարծես, ուրախ էր, որ Աշխենն արդեն նախազգում էր, որ իրենց տանն ինչ-որ դժբախտություն է պատահել։
Աշխենը վազում էր. կարծես մոռացել էր, որ օր. Սահակյանն իր հետ էր։ Կայարանի հրապարակում շտապով բարձրացավ մի կառք։ Օր. Սահակյանը նստեց նրա կողքին։ Կառքն առաջ շարժվեց։
— Ուրի՞շ, ի՞նչ կա, ի՞նչ չկա ձեր գյուղում։ Մինասյանն ինչպե՞ս է,— հարցրեց օր. Սահակյանը բռնի աշխուժով և ուզում էր նույն եղանակով էլ շարունակել, բայց լռեց, տեսնելով Աշխենի զարմանալի լուրջ, սառն հայացքը, որ նա հառել էր իր աչքերին։
— Ես զարմանում եմ քեզ վրա, Վարո,— ասաց Աշխենը։— Մ՞իթե հիրավի դու ինձ երեխայի տեղ ես դնում և կարծում ես, թե կարելի է ինձ խաբել։ Ասա՛ ճշմարիտը, ասա՛ միանգամից,— ի՞նչ է պատահել մեր տանը։
Աշխենի համառ հայացքից, նրա հրամայողական ձայնից օր. Սահակյանն այն աստիճան շփոթվեց, որ դեմքն անգիտակցաբար շրջեց նրանից։ Այնուհետև զգաց, որ Աշխենի մատները սաստիկ սեղմում են իր թևը, և երբ դարձավ ու նայեց ընկերուհու դեմքին, վախից քարացավ.— Աշխենի դեմքը մեռելի գույն էր ստացել, աչքերը չռած էին անսովոր սարսափով։
— Մեռե՞լ է,— աղաղակեց Աշխենը խելագարի պես։
— Ո՞վ... ի՞նչ ես ասում։
— Եվան։
— Գի՞ժ ես, ինչ ես, ինչեր ես դուրս տալիս։
— Ասա՛, թե չէ՝ այս րոպեիս ինձ կառքի տակ ձգեցի։
Եվ Աշխենը մինչև անգամ փորձեց, որ վեր կենա, բայց օր. Սահակյանը վրա ընկավ նրան և պինդ պահեց իր տեղը։
— Հիմա՛ր, խելագա՛ր,— բացականչեց նա։— Տեղդ հանգիստ նստիր, թե չէ... Ինչե՜ր ես անում, ի՜նչ հիմար բաներ ես մտածում։ Ո՞րտեղից խելքիդ փչեց, թե մեռել է։ Մեռել է, չէ, փտել է։
— Ա՛խ, անաստված, ինչո՞ւ ես սպանում ինձ,— արտասանեց Աշխենը սրտաճմլիկ ձայնով, և նրա աչքերը լցվեցին արտասուքով։
— Աշխեն ջա՜ն, խնդրում եմ հանգիստ մնա. Եվան ողջ և առողջ է, աստված է վկա, երդվում եմ արևովդ, ողջ և առողջ է։
— Չէ, չեմ հավատում, Վարո ջան. մեր տանը մի բան պատահել է, և դու ծածկում ես ինձնից։
— Հա՛, պատահել է, հիմա՞,— բացականչեց օր. Սահայանն ինքն իր անվստահության վրա զայրացած։
Աշխենը նոր սարսափով վրա ընկավ նրա ձեռքերին։
— Պատահե՞լ է... ի՞նչ... ո՞ւմ... Ասա՛, աղաչում եմ, ասա։
Օր. Սահակյանը կամեցավ մի անգամից վերջ տալ այդ անտանելի դրությանը։
— Պատահել է, բայց... ոչ Եվային, ինչպես դու ես կարծում:
— Հապա՞... հայրիկի՞ն... մայրիկի՞ն... Սուրենի՞ն... Հա՞:
— Չէ՛, չէ՛։
— Հապա՞, հապա՞։
— Դե, էլ ո՞վ մնաց... ինքդ հասկացիր, էլի...
— Արմենակի՞ն,— ճչաց Աշխենն այնպիսի սարսափելի ձայնով, որ կառապանը ետ նայեց։
— Այո,— կարճ պատասխանեց օր. Սահակյանը, վախենալով նայել նրա աչքերին։
Աշխենը հանկարծ սաստիկ թուլություն զգաց ամբողջ մարմնի մեջ. ուզում էր էլի, ըստ երևույթին, ինչ-որ հարցնել, բայց ձայնը չհպատակեց նրան։ Ինչ-որ սև բան, մշուշի պես, եկավ ծածկեց նրա աչքերի առաջը։ Նա կամաց ետ ընկավ կառքի խորքը, և նրա աչքերի կոպերը ծածկվեցին։
Օր. Սահակյանը սաստիկ վախեցած վրա ընկավ նրա սառույց կտրած ձեռքերին։
— Աշխե՛ն...
Աշխենը աչքերը բաց արեց, և նրա անմիտ հայացքն ընկավ ընկերուհու վախից չռած աչքերին։
— Սիրտդ խո չի՞ նեղանում։
Աշխենը գլուխը շարժեց։
— Չէ,— շշնջաց նա հազիվ լսելի ձայնով և հենց այնպես էլ սառած մնաց։
Այնուհետև մինչև տուն հասնելը երկու ընկերուհիներից ոչ մեկը գրեթե ոչ մի խոսք չարտասանեց։ Օր. Սահակյանը, Աշխենի սառած ձեռքն իր ձեռքի մեջ առած, երբեմն-երբեմն անհանգիստ հայացք էր ձգում նրա կտավի գույն ստացած դեմքին, իսկ Աշխենը, ետ ընկած կառքի խորքը, անմիտ հայացքով անթարթ նայում էր կառապանի մեջքին և, ըստ երևույթին, ամենևին չէր իմանում, թե որտեղ է ինքը և ուր է գնում։
Կառքը վերջապես կանգ առավ Մարությանների տան առաջ։ Օր. Սահակյանը շտապով իջավ և սեղմեց դռան զանգի կոճակը։
— Աշխե՛ն, իջիր, հասանք,— կանչեց նա։
Աշխենը, ըստ երևույթին բոլորովին հանգիստ, կամաց վեր կացավ և իջավ կառքից։ Օր. Սահակյանը բռնեց նրա ձեռքից և տարավ դեպի դուռը, որ հենց նոր բաց արեց ծառան։
Աշխենը չտեսավ իրենց հին ծառայի բարևը, մտավ և հանդարտ քայլերով սկսեց բարձրանալ սանդուղքով, ձեռքով վանդակապատից բռնած։ Հազիվ մինչև սանդուղքի գլուխը հասած, այլևս չկարողացավ առաջ գնալ, և ուժասպառ հիվանդի պես, նստեց վերջին աստիճանի վրա։
Օր. Uահակյանր բոլոր իրեղենները տվեց ծառային, շտապով վճարեց կառապանին և հասավ ընկերուհուն։
— Ինչո՞ւ ես նստել, վեր կաց,— ասաց նա և ուզեց օգնել, որ Աշխենը վեր կենա։
— Սպասիր, մի քիչ հանգստանամ. ծնկներս դողում են,— ասաց Աշխենը կամաց։— Զարմանալի է. ամբողջ մարմինս, կարծես, փալաս է դարձել,— ավելացրեց նա և գլուխը գրեց ծնկանը հենած ձեռքի վրա։
Այդ րոպեին սենյակներից մեկի դուռը բացվեց և նախասենյակը դուրս վազեց Եվան։
— Քույրիկ ջա՛ն,— աղաղակեց նա։
Աշխենը ցնցվեց, արագ բարձրացավ և կամաց ընկավ նրա գիրկը։
Մինչդեռ նրա գլուխը խաղաղ հանգչում էր հորեղբոր աղջկա ուսի վրա, Եվան իր գրկի մեջ պինդ սեղմելով նրա նիհար իրանը, հուսահատական հեկեկանքով համբուրում էր նրա հանգած աչքերը, նրա սառն շրթունքևերը։ Այդ հեկեկանքի և համբույրների մեջ միացած էին կարոտը, վիշտը և մխիթարելու անհուն ցանկությունը։
— Մի՞թե ես քեզ այսպես պիտի ընդունեի, քույրիկ ջան,— ասում էր նա։— Մի՞թե ուրախության արտասուքների տեղ վշտի և հուսահատության արցունքներ պիտի թափեի, իմ սիրելի, իմ անգին քույրիկ...
Օր. Սահակյանը տեսավ, որ բանը հեռու կարող է գնալ և ուզում էր բաժանել նրանց, բայց այդ միջոցին Աշխենը կարծես հանկարծ ուշքի եկավ ինչ-որ խոր թմրությունից, կամաց ազատվեց Եվայի գրկից։ Նրա գլուխն առավ իր ձեռքերի մեջ և անձկալի վշտով համբուրեց նրա շրթունքները։ Բայց նրա աչքերն առաջվա պես ցամաք էին. առաջվա պես լուռ էր նա. նրա բերնից վշտի ոչ մի խոսք, ոչ մի հառաչանք դուրս չէր եկել դեռ։
Արագ քայլերով դուրս եկավ Մարությանը։
Աշխենը մեկ ուզեց առաջ գնալ դեպի նա, բայց կանգ առավ քարացած, հանցավորի պես։
Մարությանը մոտեցավ նրան, գրկեց և համբուրեց նրա մազերը։
— Բարով ես եկել, զավակս,— ասաց նա, և նրա ձայնը սաստիկ դողաց։ Նա կուլ տվեց թուքը և հարցրեց.— առո՞ղջ ես։
Աշխենը բորովին կարկամած, միայն գլխով արավ։
— Պետք է ներես, որ մեզնից ոչ ոք չկարողացավ գալ քեզ դիմավորելու,— ասաց Մարությանն այս անգամ ավելի հանգիստ։— Օրիորդ Սահակյանն, երևի, ասած կլինի քեզ պատճառը... Բան չկա, զավակս։ Փառք տանք աստծուն, արհամարհանքով նայենք անպետքների վրա և մխիթարվենք նրանով, որ մեր կորուստն ապարդյուն կորուստ չէ։ Սա մի զոհ էր, որ տվինք հայրենիքի սեղանի վրա... Դե, ներս եկեք, այստեղ ցուրտ է։
Ասիական փոքրիկ թախտի վրա կուչ էր եկել Թեկլեն։ Այն աստիճան փոխվել էր նա, որ Աշխենն աոաջին նվագ չճանաչեց նրան։ Վերին աստիճանի խղճալի տպավորություն էր գործում նա իր ցամաքած աչքերով և սառած դեմքով. նրա վշտի բոլոր հյութը կարծես քամվել ցամաքել էր։
Աշխենը չոքեց նրա առաջ, առավ նրա ձեռքը և լուռ համբրուրեց։
Թեկլեն գրկեց նրա գլուխը, շրթունքները կպցրեց նրա ճակատին, այնուհետև, ցամաք աչքերով նայելով նրա աչքերին, սկսեց խաղաղ կերպով սգալ իր որդու մահը։
— Դու գնացիր և եկար, Աշխեն ջան, բայց գիտե՞ս, որ նա, իմ Արմենակս, էլ չի գալ, էլ չեմ տեսնիլ նրան... Անօրենները կախեցին նրան, խեղդեցին, որդի ջան.. Ավելի լավ չեր լինիլ որ իմ որդին իմ ձեռքերի վրա մեռներ... Գոնե կգիտենայի, թե որտեղ է նրա գերեզմանը և ամեն անգամ կգնայի կողբայի իմ վիշտը... իսկ այժմ ո՞ւր գնամ ես, ո՞ւր փնտրեմ նրա գերեզմանը։
Մարությանր չկարողացավ դիմանալ կնոջ այդ սրտաճմլիկ խոսքերին և բարձրաձայն հազալով դուրս գնաց շտապով։ Եվան թաշկինակը պինդ սեղմել էր աչքերին, և հեկեկանքը պատռում էր նրա սիրտը։
Օր. Սահակյանը նույնպես լալիս էր։
Աշխենն էր միայն, որ, կարծես անտարբեր ու հանգիստ, լսում էր դժբախտ մոր ծանր վշտի խաղաղ արտահայտությունները, նրա առաջ չոքած։ Նրան թվում էր, թե այդ ողբն իր համար է, թե ինքն է այդ ողբի առարկան։ Եվ նա բոլորովին սառն էր ու անզգա, ինչպես մեռելը իր մահը ողբացողի առաջ...
Աշխենը քաշվեց իր նախկին սենյակը, որ Եվան առանձին խնամքով պատրաստել էր առաջվա նման։ Օր. Սահակյանն ու Եվան, խիստ անհանգստացած էին նրա տարօրինակ դրությունից, չէին կամենում մենակ թողնել նրան, բայց նա ասաց, որ ուզում է մի քիչ հանգստանալ, որովհետև հոգնած է և գիշերը չի քնել։
Եվ Աշխենը մենակ մնաց։ Նա պառկած մահճակալի վրա, ձեռքերը դրեց գլխի տակ և քարացած աչքերը հառեց առաստաղին։ Նրա դժգույն դեմքը դեռևս պահպանում էր առաջվա խաղաղ արտահայտությունը։ Անակնկալ հարվածը կարծես բոլորովին բթացրել էր նրա զգացումները։ Ամեն ինչ նրա աչքում անշարժացել, սևացել էր, ինչպես սոսկալի հրդեհից հետո ծաղկափթիթ մի անտառ։ Արմենակն այլևս չկար, այդ միևնույն էր, թե հանգել էր այն փարոսը, որ լուսավորում էր իր դժվարին ճանապարհը։ Այժմ ումի՞ց պիտի ստանար այն լույսն ու հույսը, որոնցով առաջնորդվում էր մինչև այժմ։ Փորձության այս տաժանելի ժամին նա ավելի, քան երբևիցե, զգում էր, որ իր նոր սկսած գործունեության մեջ միակ խթանն ու քաջալերողն եղել է այն երիտասարդը, որին նվիրել էր իր կուսական սիրտն անդրանիկ սիրո բոլոր զորությամբ։ Շատ անգամ, երբ գյուղական մռայլ կյանքի մեջ սովոր փափկակեցության ձգտումը պաշարել էր նրան և նա հուսահատված սկսել էր ողբալ իր անձնական դժբախտությունը, վերջ ի վերջո մխիթարվել և քաջալերվել էր միմիայն այն գիտակցությամբ, թե ո՛րքան պիտի ուրախանա Արմենակը, երբ իմանա, թե իր սիրած աղջիկը գործունեության ինչ ասպարեզ է ընտրել։ Եվ նրան նոր ուժ, նոր եռանդ էր տալիս այն հույսը, թե կգա ժամանակ, երբ երկարամյա գործունեությունից հոգնած-վաստակած երկու սիրող սրտերը դարձյալ կհանդիպեն իրար միևնույն հարկի տակ, ուր երկուսն էլ սնվել ու սիրել են իրար, և պայծառ զգացումներով, կայտառ հոգով կպատմեն իրար, թե իրենցից յուրաքանչյուրն ինչ է արել։ Նրանք կնայեն իրար առաջվանից ավելի մեծ անձկությամբ, նրանց փոխադարձ սերն ավելի ևս հաստատուն կլինի, սակայն ոչ այնպես աչք կուրացնելու չափ պայծառ և այրելու չափ տաք, ինչպես ամառային արևի ճառագայթները, այլ անդորր ու քնքուշ, ինչպես գարնանային լուսնի լույսը։ Երիտասարդական անդրանիկ սիրո կամովի ճնշված զգացումն այլևս խուլ բողոք չի բարձրացնիլ առաջվա պես, այլ աստծո սեղանի առաջ ողջակեզ գառան նման խոնարհ իր վիճակին՝ կասի. «ա՜խ, այսպես ավելի լավ էս»։ Եվ երբ կգա հրաժեշտի ժամը և կկոչի նրանց նորից ի գործ, նրանք նույն պայծառ զգացումներով, նույն կայտառ հոգով և նոր ուժ, նոր եռանդ ստացած՝ կբաժանվեն իրարից, շարունակելու համար իրենց բարի գործը թշվառների օգտին... Ա՜խ, ցնորքներ, քաղցրի՜կ ցնորքներ... ո՞ւր եք, ո՞ւր թռաք այդպես հանկարծ, այդպես անակնկալ... Նրա առաջ կանգնած է այժմ իրականությունը, դաժան, անողոք իրականությունը. եկավ և իր ահավոր շնչով հօդս ցնդեցրեց հրաշալի երազները, որոնցից դուրս խավարի և մահվան թագավորությունն է... Էլ ինչո՞վ մխիթարվի, ինչո՞վ հուսա, ինչո՞վ նոր եռանդ, նոր ուժ ստանա... Աղբյուրը ցամաքեց, ծաղիկը պիտի թոշնի անջուր, պապակած...
Դուռը զգուշորեն բացվեց, և ներս մտավ Եվան:
Աշխենը անձնատուր եղած իր մտքերին, նայեց նրան այնպիսի հայացքով, որից երևում էր, որ չի տեսնում նրան, հետո մեքենայաբար վեր կացավ և նստեց։
Եվան չոքեց նրա առաջ և առավ նրա ձեռքը։ Երկար ժամանակ արտասվալից աչքերով, անհուն սիրով ու կարեկցությամբ լուռ նայում էր Աշխենի գունատ, անզգայացած դեմքին։
— Այնպե՜ս հասկանում եմ քո վիշտը, քույրիկս,— վերջապես ասաց նա գրեթե շշնջալով, կարծես վախենալով խանգարել րոպեի հանդիսավորությունը։— Ես էլ, երբ անակնկալ կերպով իմացա եղբորս մահը, քեզ պես անզգա էի դարձել, չէի իմանում ինչ է պատահում ինձ և արտասուքի ոչ մի կաթիլ չէի կարողանում թափել: Բայց հետո, բայց այժմ և այսուհետև ես միշտ լաց եմ եղել, լալիս եմ և պիտի լամ, քանի որ եղբորս հիշատակը կենդանի կմնա սրտումս։ Ասում են, որ ժամանակն ամենակարող է, որ նա բուժում է բոլոր վըշտերը։ Եթե այդ ճշմարիտ է, եթե, հիրավի, ժամանակն այնպես պիտի անի, որ ես այլևս այսպես չպիտի տանջվեմ եղբորս մահվան համար և պիտի մոռանամ նրան,— ես այդ չէի կամենալ, երբե՛ք, երբե՛ք, որովհետև այդ կնշանակեր, թե եղբայրս միևնույնն է եղել ինձ համար, ինչ-որ մի անշունչ առարկա, մի խաղալիք, որը ձեռքիցս ընկել կոտրվել է, և ես սկզբում ափսոսացել եմ, հետո մոռացել։ Ո՛չ, այդ սարսափելի է, այդ անկարելի է, չեմ ուզում։ Եթե հնարավոր լիներ, որ հավիտյան ապրեի,— սիրով կկրեի սրտիս մեջ այս անտանելի վիշտը, որպեսզի դրանով լիովին արտահայտած լինեի այն զգացումները, որ ես տածել եմ դեպի եղբայրս։ Եղբորս մահից հետո ես այլևս ո՛չ մի ուրախություն չեմ ուզում. այդ սրբապղծություն կլիներ, այդ անարգանք կլիներ նրա հիշատակին։ Իմ ուրախությունն իմ այս վիշտն է, որ հպարտությամբ կրում եմ սրտիս մեջ և կփայփայեմ միշտ, քանի կենդանի եմ...
Մինչդեռ Եվան իրեն հատուկ կրակոտ արտահայտություններով իր վիշտն էր թափում հորեղբոր աղջկա առաջ, Աշխենը նստած էր անշարժ, անթարթ նայում էր նրա արտասվալից աչքերին և թվում էր, թե լսում է նրան առանց որևէ կարեկցության։
Եվան լռեց և կարծես հոգնած, գլուխը դրեց Աշխենի ծնկներին։
— Կարո՞ղ ես պատմել, թե ինչպես է պատահել նրա մահը,— կամաց հարցրեց Աշխենը։
Եվան վեր կացավ, դուրս գնաց և շուտով վերադարձավ Բազենյանից ստացած հեղափոխական թերթը ձեռքին։
— Ահա կարդա,— ասաց նա ցույց տալով եղբոր մահվան վերաբերյալ տեղեկությունը։
Աշխենը թերթն առավ նրա ձեռքից և սկսեց կարդալ լուռ և խիստ ուշադիր։ Կարդալուց հետո ձեռքերը թուլացած ընկան ծնկների վրա, և երկար ժամանակ նստած էր լուռ, գլուխը կրծքին խոնարհած։ Հանկարծ գլուխը բարձրացրեց և հարցրեց.
— Ուրիշ տեղեկություն չունի՞ք։
— Մեր ունեցած տեղեկությունն այդ է միայն,— պատասխանեց Եվան։
— Ինչպե՞ս... սրանի՞ց եք միմիայն իմացել։
— Այո։
Աշխենի մեռած դեմքը հանկարծ կենդանություն ստացավ, հույսը վառվեց նրա հանգած աչքերի մեջ։ Նա վեր թռավ տեղից։
— Իսկ եթե սո՞ւտ լինի,— աղաղակեց նա։— Քի՞չ այսպիսի ստեր են գրում ժողովրդին գրգռելու համար...
Եվան վշտահար շարժեց գլուխը։
— Մենք էլ սկզբում այդպես էինք կարծում,— ասաց նա,— բայց ստուգեցինք և, դժբախտաբար, ճիշտ դուրս եկավ։ Ա՜խ, եթե սուտ լիներ, եթե սուտ լիներ,— ավարտեց Եվան ծանր հառաչանքով։
Խաբուսիկ հույսը հանգավ Աշխենի աչքերի մեջ։ Նորից թուլացած նստեց, խոնարհվեց ծնկների վրա և ճակատն առավ ձեռքերի մեջ։ «Եթե սուտ լիներ... եթե սուտ լիներ...»,— կրկնում էր մտքումը Եվայի խոսքերը։
Եվան նստեց նրա մոտ և այս անգամ հանգիստ կերպով սկսեց մանրամասնորեն պատմել, թե եղբոր մահվան գույժն ինչ ազդեցություն և հետևանք ունեցավ իրենց տանը, թե ինչու այդ մասին ոչինչ չէին գրում Աշխենին և ինչու իրենցից ոչ ոք չգնաց երկաթուղու կայարան նրան դիմավորելու։ Բայց Եվան ոչ մի խոսք չարտասանեց Բազենյանի մասին, որը պատճառ էր դարձել Արմենակի մահվան գույժն առնելուն։ Բազենյանի մասին ոչին չէր ուզում պատմել ոչ թե նրա համար, որ ամաչում էր Աշխենից և չէր ուզում, որ նա իմանա, թե ինչպես ինքը խաբվել էր այդ բախտախնդիր երիտասարդից, այլ նրա՛ համար միայն, որ նույնիսկ Բազենյանի անունը լոկ խորին զզվանք ու զայրույթ էր ազդում նրան։
Եվան լռեց և սպասում էր, թե Աշխենը կխոսի, բայց Աշխենը շարունակ խոնարհված էր ծնկների վրա և այնքան հանգիստ էր երևում, որ թվում էր, թե մինչև անգամ չի շնչում։ Եվան կամաց գրկեց նրա իրանը։
— Աշխեն ջան, ինչո՞ւ չես խոսում,— հարցրեց նա այնպես, ինչպես խոսում են ծանր հիվանդների հետ։
Աշխենր նստեց ուղիղ։ նրա աչքերը բացված էին լայն և կենտրոնացած նայում էին անորոշ տարածության մեջ:
— Ի՞նչ խոսեմ,— ասաց նա մեռած ձայնով։
— Ես ի՞նչ գիտեմ։ Գոնե մի կերպ արտահայտիր վիշտդ։
— Ինչպե՞ս արտահայտեմ։ Մազերս փետե՞մ, աղաղակե՞մ, թավալգլո՞ր գամ...
— Չէ, ինչու։ Բայց... ախր դու չափազանց ուրիշ տեսակ ես դարձել... Ես քե՛զ համար եմ ասում, քե՛զ համար եմ հոգում։
Աշխենը նայեց Եվայի աղերսող աչքերին և դառն կերպով ժպտաց։
— Ի՜նձ համար...
— Այո՛։ Ես վախենում եմ, որ այդպես դու կհիվանդանաս։
Աշխենը շարժեց գլուխը։
— Ա՛յ խեղճ, ա՛յ թշվառ, այսուհետև քանի՞ գրոշ արժե իմ կյանքը, որ այդքան հոգում ես։ Մինչև այժմ ես մի պայծառ աստղ ունեի, որ լուսավորում էր ճանապարհս, հանգավ այդ աստղը. այսուհետև դեպի ո՞ւր խարխափեմ... Պայծառ լույսից հետո հանկարծ զարհուրելի խավար է տիրել չորս կողմս... Ես այլևս ոչինչ չեմ տեսնում, ոչի՜նչ... Դեպի ո՞ւր խարխափեմ...
Հանգիստ, հանդիսավոր կերպով արտասանած այդ խոսքերից յուրաքանչյուրի վրա Եվան սարսուռ էր զգում իր ամբողջ մարմնի մեջ։ Նա տեսավ, որ միևնույն հեղաշրջումը, որ կատարվել էր իր, կատարվում է և Աշխենի մեջ։ Եվ այժմ միայն զգաց, թե որքան սարսափելի բան էր այդ։
— Այդ դո՞ւ ես ասում, Աշխեն,— շշնջաց նա, սարսափահար թեքվելով դեպի նրա դեմքը։
Աշխենը, պատասխանելու տեղ, նորից խոնարհվեց ծնկների վրա, դեմքն առավ ձեռքերի մեջ, և նրա ուսերն ու մեջքը սաստիկ ցնցվեցին։
Եվան մի ձեռքով գրկեց նրա իրանը, մյուս ձեռքով՝ գլուխը և շրթունքները սեղմեց նրա բարակ նիհար վզին։
Կարեկցության և ողջագուրանքի այդ լուռ արտահայտությունից Աշխենն այլևս չկարողացավ զսպել խեղդող հեկեկանքը։ Նա սկսեց լալ ծանր և ուժգին. լալիս էր տղամարդի պես, քարե արտասուքներով։
16
Աշխենր գրեթե ամենևին դուրս չէր գալիս իր սենյակից։ ԹԵև ճաշի և ընթրիքի ժամանակ միայն, երբ նրան հրավիրում էին սեղանատուն, դուրս էր գնում հանդարտ քայլերով, ցույց էր տալիս, թե ուտում, խմում է, բայց իսկապես ոչինչ չէր ուտում, ոչինչ չէր խմում և նորից փակվում էր իր սենյակում։ Եվ այդ բոլոր ժամանակ լուռ էր ձկան պես։ Մինչև որ բան չէին հարցնում, ինքն ամենևին չէր խոսում։ Նրա դեմքն այնքան անշարժացել, քարացել էր, որ թվում էր, թե այլևս ոչ մտածում է, ոչ էլ զգում։ Օր. Սահակյանն ամեն օր այցելում էր նրան և ամեն անգամ հեռանում էր խիստ մտահոգ դրության մեջ։ Պակաս մտահոգ դրության մեջ չէր նաև Մարությանը, որին խիստ ազդել էր եղբոր աղջկա վիշտը։ Նույնիսկ Թեկլեն, մոռանալով իր դրությունը, ամեն անգամ հոգացողությամբ հարցնում էր Աշխենին, թե ինչո՞ւ է այդպես, հիվանդ խո չէ՞։ Իսկ Եվան պարզապես հուսահատված էր։ Ոչինչ այնքան չէր վախեցնում նրան, որքան Աշխենի տարօրինակ հանգստությունը և լռությունը։ Պատահում էր երբեմն, որ ինքը մինչև անգամ ամբողջ ժամերով խոսում էր հորեղբոր աղջկա հետ և Աշխենի բերանից գրեթե ոչ մի ձայն, ոչ մի շշուկ չէր լսում։ Նրա սիրտը ճաքում էր, նա ընկնում էր Աշխենի ոտները, արտասվալից աչքերով աղաչում-պաղատում էր, որ ձայն հանի, բան ասի։ «Ի՞նչ ասեմ, Եվա»,— այդ էր լինում Աշխենի պատասխանը։
Եվան իր մահճակալը տեղափոխել էր Աշխենի սենյակը, որպեսզի գիշերները նրան մենակ թողած չլինի։ Ամեն գիշեր, երբ բարի գիշեր մաղթելով, ցույց էր տալիս, թե քնում է, վերմակի տակից երկար դիտում էր Աշխենին և տեսնում էր, որ նա, անշարժ պառկած, վշտահար կենտրոնացած հայացքով անթարթ նայում է անորոշ տարածության մեջ։ Երբ այնուհետև, առավոտները, Եվան նայում էր նրան, տեսնում էր, որ նա կամ ամենևին չի քնել, կամ շատ քիչ է քնել — այնքա՛ն նրա դեմքը գունատ, աչքերը ուռած, կարմրած և մեռած էին լինում։
Աշխենի այդ վիճակը տեսնելով, Եվան մոռացել էր իր սեփական վիշտը։ Նա մտաբերում էր Աշխենի վերջին նամակը, համեմատում էր այդ նամակի մեջ արտահայտված ուրախությունը հորեղբոր աղջկա այժմյան թշվառության հետ, և անհուն կարեկցությունից ճմլվում էր նրա սիրտը, արտասուքով լցվում էին նրա աչքերը։ Զգում էր, որ եթե Աշխենը վշտի և հուսահատության արտասուքներ թափեր, խոսքեր արտասաներ,— այնքան չէր ազդիլ իրեն, որքան ազդում էր իր այդ վերին աստիճանի խաղաղ դրությամբ, այդ հանդարտ, ցամաք աչքերով, այդ անտրտունջ լռությամբ։ Նրա առաջ ներկայանում էր վերին աստիճանի սրտաշարժ մի պատկեր. նա տեսնում էր, որ բարձրաձայն բողոքելու իրավունք ունեցողը լուռ և անտրտունջ խոնարհվում է ճակատագրին։ Դա զուտ քրիստոնեական համբերության փառավոր մի հաղթանակ էր, որ մի աղջիկ, մի թույլ արարած, կարողանում էր մարմնացնել իր մեջ։
Աշխենի անհուն վիշտն այդպիսի արտահայտությամբ իսկապես ոչ թե վիշտն էր ներկայանում Եվային, այլ հոգին ու սիրտը վեհացնող, մարդուն իր բոլոր մարմնական-անցողականը մոռացնող և աստվածության հասցնող գերբնական մի երջանկություն, որին նախանձում էր բոլոր սրտով։ Եվ ինչպե՞ս չնախանձեր, երբ, կամա-ակամա համեմատելով, տեսնում էր, թե ի՜նչ ահագին վիհ կար իր սիրած երիտասարդի — Բազենյանի և Աշխենի սիրած երիտասարդի — Արմենակի միջև։ Եվ մինչդեռ ինքն իր սիրած երիտասարդի լոկ անունն անգամ միշտ քստմնելով պիտի հիշի, Աշխենը, ընդհակառակը, ցմահ պաշտելով, շարունակ պիտի փայփայի իր սրտի խորքում այն երիտասարդի հիշատակը, որի շրթունքները մահվան վերջին րոպեին, ո՞վ գիտե, գուցե նրա անունն են շշնջացել։ Գոնե Եվան այնպես էր զգում, որ ինքը չափազանց երջանիկ կլիներ, եթե իր սերը ծագեր նման պայմաններում, ինչպես Աշխենինը, և իր սիրած երիտասարդը գեթ հեռավոր կերպով նման լիներ Արմենակին և մեռներ նման գործի համար, նման պարագաներում, ինչպես Արմենակը...
Մի գիշեր, երբ Եվան, իր մահճակալի վրա պառկած, գաղտագողի կերպով դիտում էր Աշխենին և անձնատուր էր եղել այդպիսի մտածմունքների, տեսավ, որ Աշխենը վեր կացավ անկողնից, մոտեցավ իր մահճակալին և խոնարհվեց իր դեմքի վրա։ Նա, վախեցած, վերմակը ետ քաշեց գլխից և նայեց հորեղբոր աղջկա աչքերին։
— Դու քնած չե՞ս, Եվա,— հարցրեց Աշխենը։
— Չէ։
— Թո՞ւյլ կտաս մոտդ պառկեմ։
Եվան լուռ տեղ տվեց նրան իր մահճակալի վրա։
Աշխենը պառկեց և գրկեց նրան։
— Հիշո՞ւմ ես, Եվա, վերջին նամակս,— հարցրեց նա։
— Հիշում եմ։
— Գրել էի, թե, որ վերադառնամ, այսպես միասին պիտի քնենք, այսպես գրկած։ Հիշո՞ւմ ես։
— Ինչպես չէ։
Աշխենը մի շատ թույլ թառանչ քաշեց։
— Որ գիտենաս, Եվա, ինչքան ուրախ էի այդ նամակը գրելիս... Կամա-ակամա հավատում ես մեր պառավների այն նախապաշարմունքին, որ ասում է, թե՝ խիստ ուրախացողը շուտ կտխրի։ Երեխան, որ շատ է ծիծաղում, ասում են՝ լացի հոտ է գալիս։ Միակ երջանկությունը, իրական, շոշափելի երջանկությունն ինձ համար այն պիտի լիներ, որ նորից պիտի տեսնեի քեզ, հայրիկին, մայրիկին, Սուրենին, Վարոյին։ Ահա քանի օր է եկել եմ և տեսնում եմ ձեզ, բայց ո՞ւր է այն երջանկությունը, որ պիտի վայելեի, ո՞ւր է այն երջանկությունն այն րոպեից թունավորվեց, ես այն րոպեից սպանվեցի, երբ երկաթուղու կայարանում չտեսա ձեզնից ոչ ոքի։ Վարոն որ ասաց, թե չեք եկել, ինձ այնպես թվաց, թե մինչև այդ ժամանակ թռչում էի օդի մեջ, թեթև, ծտի պես, բայց հանկարծ թևերս կոտրեցին, և ես ցած ընկա... Այժմ, երբ անցել են սարսափելի հարվածի առաջին օրերը, և ես կարծեմ մի խոր թմրությունից ուշքի եմ եկել, գիտե՞ս ում մասին եմ մտածում։ Մտածում եմ ձեր մասին — հայրիկի մասին, մայրիկի մասին, քո մասին, Եվա ջան։ Այսօր առաջին անգամ սարսափեցի, որ նայեցի մայրիկին. որքա՜ն նիհարել է, որքա՜ն ցամաքել։ Իսկ հայրիկը... ո՞ւր է նրա այն մշտական զվարթությունը, նրա այն վարակիչ աշխույժն ու եռանդը։ Իսկ դո՛ւ, դո՛ւ, Եվա ջան... ո՞ւր է, ինչու այլևս չի հնչում քո արծաթահնչուն ծիծաղը... Այս ի՞նչ է պատահել ձեզ։ Մի՞թե ձեզ էլ, մանավանդ քեզ, Եվա ջան, վիճակված է ինձ նման չորացած մի ծառ դառնալ, կենսունակության բոլոր հյութից զրկված։ Այդ սոսկալի՜ է... Երբեք իմ օրինակը թող խրախուսանք չլինի քեզ համար, երբե՛ք։ Հիշո՞ւմ ես այն խոսքերը, որ ասացիր ինձ գյուղ գնալուս օրը. «Օ՜, աստված չանե,— ասացիր, որ երբևիցե չոր ուղեղն իշխե իմ մեջ։ Ամենամեծ դժբախտությունն ինձ համար այն օրը կլինի,— ասացիր,— երբ ես դադարեմ սրտով մտածելուց»։ Սրտով մտածելուց... Մի՛ մոռանար, Եվա, այդ հրաշալի խոսքերը և լաց եղիր, աղաղակիր, բողոքիր նույնիսկ իրեն աստծու դեմ, բայց երբե՛ք, երբե՛ք մի զսպիր քեզ ինձ պես և ինձ նման մի ասի՛ր ի՜նչ օգուտ դրանից։ Այդ մահ է, ավելի վատ, քան մահը։ Պարզ օրինակն աչքիդ առաջն եմ։ Սիրտս լցված է թույնով, վշտից քիչ է մնում խելագարվեմ. ուզում եմ գժի նման աղաղակել, ուզում եմ բարձրաձայն անիծել և հայհոյել ամենքին և ամեն ինչ, բայց սառն դատողությունս,— օ՜, այս գարշելի սառն դատողությունը, այս չոր ուղեղը,— ասում է ինձ՝ «ի՞նչ օգուտ դրանից»։ Բայց և ի՞նչ օգուտ այս սառն դատողությունից, այս չոր ուղեղից։ Մի՞թե, որ զսպում եմ ինձ, որ սառն դատողությամբ ավելորդ բան եմ համարում հուսահատական աղաղակներ բարձրացնելը, տրտնջալը, բողոքելը.— մի՞թե այդպիսով չեմ տանջվում կամ պակաս եմ տանջվում։ Ընդհակառակը։ Ամեն անգամ, երբ արտասուքս գալիս, բռնում է բուկս, երբ անդիմադրելի պահանջ եմ զգում լաց լինելու, վշտից և հուսահատությունից մազերս փետելու և, սառն դատողությանս հետևելով, զսպում եմ ինձ,— ես միևնույն տանջանքն եմ զգում, ինչ տանջանք որ կզգար ծարավից պապակվող այն մարդը, որ ջրի տեղ հալած արճիճ խմեր։ Մինչև այժմ ինքս ինձ պարծեցել եմ նրանով, թե իմ մեջ զարգացրել եմ ասկետական համբերության այնպիսի աննկուն մի ուժ, որով կարող եմ հաղթահարել ամեն բանի. բայց այժմ, կրիտիկական այս վայրկյաններին եմ միայն զգում, թե դրանով ի՞նչ սոսկալի թշվառության աղբյուր եմ պատրաստել ինձ համար։ Երևակայիր, որ երբեմն նույնիսկ այնպես է թվում ինձ, թե վիշտս կեղծ է, որովհետև ինչո՞ւ չպետք է ամեն գիշեր ողողեմ բարձս արտասուքներով, ինչո՞ւ չպետք է խելագարվեմ վշտից, ինչո՞ւ այսպիսի մի ճգնաժամին կարողանում եմ այսպես և այս աստիճան սանձահարել ինձ։ Ի՞նչ է նշանակում այս.— մի՞թե այն, որ ես արհեստական կերպով դուրս եմ շպրտել ինձ բնական օրենքների սահմանից և խարխափում եմ ինչ-որ անծանոթ, ոչ-մարդկային, վայրենի զգացումների և մտածողությունների աշխարհում... Լսի՛ր, Եվա։ Մի՛ լռիր այդպես, խոսի՛ր։ Ասա՛, գուցե, հիրավի, սիրտս մեռել է արդեն, գուցե իսպառ կորցրել եմ արդեն զգալու ընդունակությունը, գուցե վիշտս երևակայում եմ միայն, այլ ոչ զգում... Ասա՛, Եվա ջան, ասա՛, աղաչում եմ. ի՞նչ ես մտածում, ի՞նչ է մտածում այս մասին քո... սիրտը։
— Իմ սի՞րտը,— շշնջաց Եվան, և, գրկելով Աշխենի իրանը, պինդ սեղմեց կրծքին։— Ականջ դիր և կլսես, թե ինչ է մտածում սիրտս. նա նախանձում է քեզ...
Աշխենը ձեռքով արագ փակեց նրա բերանը։
— Նախանձո՞ւմ,— զարմանքով և սարսափով արտասանեց նա։— Անմիտ, այդ ի՞նչ ես ասում...
— Այո՛, նախանձում եմ քեզ, Աշխեն, ամբողջ սրտովս նախանձում,— եռանդով վրա բերեց Եվան,— որովհետև ես հազարապատիկ ավելի թշվառ եմ, քան թե դու... Դու չգիտես, դու ոչինչ չգիտես... Եթե իմանաս, թե քո բացակայության ժամանակ ինչե՜ր են պատահել ինձ... Այդ մասին մինչև այժմ ոչինչ չեմ ասել քեզ, նամակներումս էլ ոչինչ չեմ գրել, որովհետև կամեցել եմ մոռացության տալ ա՛յն, ինչ որ պատահեց։ Իսկ այն, ինչ որ պատահեց, այն աստիճան վշտացրել է սիրտս, այն աստիճան վրդովել է հոգիս, որ ինձ թվում է, թե այլևս այն չեմ, ինչ որ առաջ։ Գիտես, թե առաջ ինչքան միամիտ էի, ինչքան պայծառ ու մաքուր հայացք ունեի մարդկանց և աշխարհի վրա. իսկ այժմ ամեն ինչ կեղծ, ստոր, զզվելի է թվում ինձ և այնքան խարդախ, որ ես պատրաստ եմ նույնիսկ ամենամեծ սրբությանը չհավատալ։ Կուսական անդրանիկ սիրույս սրբությունն ես անարգված տեսա դեռևս իր սաղմի մեջ։ Եվ անարգողը, երևակայիր, նա՛ էր, որին պատրաստ էի նվիրաբերել այդ սերը։ Թերևս այսքան չվշտանայի, այսքան չվրդովվեի, եթե սիրույս հետ սերտ կապով կապված չլիներ մի վսեմ գործ, որի համար գործեց և մահացավ եղբայրս։ Եվ այդ պատճառով, ահա, անարգված սիրույս մեջ անարգված տեսա ոչ թե միայն սրտիս նորածին սրբության սրբոցը, այլև — անգին եղբորս գործունեությունը, նրա պաշտելի հիշատակը։ Լսիր, քույրիկ, այժմ այլևս չեմ կարող լռել, բոլորը պիտի խոստովանեմ առաջին և վերջին անգամ։ Եվ այս ոչ ոք չգիտի և ոչ ոք չպիտի իմանա, բացի քեզնից։
Եվ Եվան մանրամասնորեն սկսեց պատմել այն դեպքը, որ առիթ էր եղել ծանոթանալու և բարեկամանալու Բազենյանի հետ. նույնպիսի մանրամասնությամբ պատմեց Բազենյանի հետ ունեցած հարաբերությունները, տեսակցությունները, խոսակցությունները. թե ինչ կարծիք ունեին սկզբում նրա մասին և թե ինչպես հետո իմացան, որ նա խաբեբայի մեկն է եղել։ Եվան պատմում էր վառ գույներով և որքան պատմությունն առաջ էր տանում, այնքան վառվում էր, այն տեղերում, ուր Բազենյանի խաբեբայությունն էր պատմում, նրա ձայնը հնչում էր անզուսպ գարշանքով։ Տպավորությունները դեռևս այնքան թարմ էին, որ նրան թվում էր, թե իր պատմած դեպքերը հենց այդ րոպեին էին կատարվում։
Աշխենն ապուշ էր կտրվել։ Նա մոռացել էր իր վիճակը և ագահությամբ ականջ էր դնում Եվայի կրակոտ խոսքերին։ Եվայի պատմության ամբողջ ընթացքում խոսք չէր գտնում ասելու — այնքան այդ պատմությունը նորություն էր նրա համար։
— Ասա՛, ի՞նչ կզգայիր դու,— բացականչեց Եվան, պատմությունը վերջացնելուց հետո,— երբ հանկարծ իմանայիր, որ Արմենակն այն չի եղել, ինչ որ կարծում էիր, ինչի համոզված, ինչի հավատում էիր անպայման։ Կապշեիր, կվրդովվեիր, կկատաղեիր, կհուսահատվեիր, չէ՞, երբ տեսնեիր, որ քո պաշտած երիտասարդը, որի մեջ իղձերիդ, բաղձանքներիդ մարմնացումն էիր տեսնում, ոչ այլ ինչ է եղել, եթե ոչ մի եզվիտ, մի խաբեբա, ամենաստորին տեսակի մի աֆերիստ, որի համար ամեն ինչ լավ է և ազնիվ, բացի լավից և ազնիվից, որի համար ամեն ինչ սուրբ է, բացի սրությունից։ Այդ միևնույնը զգացի ես և զգում եմ դեռ այս րոպեիս էլ։ Սիրել և հանկարծ ատել նրան, ում սիրում էիր, գարշել նրանից,— չէ՞ որ այդ վիճակի մեջ կարելի է խելագարվել։ Եվ երբ մտածում եմ, որ եղբորս այնտեղ սպանեցին չարաչար, իսկ սա շրջում է այստեղ անհոգ ու երջանիկ, միամիտներին խաբելով այն գործի անունով, որի համար զոհվեց եղբայրս... Ասում ես՝ բողոքիր։ Քեզ պես եմ ուզում բողոքել։ Բայց ո՞ւմ դեմ, ասա՛, ո՞ւմ դեմ։ Ցույց տուր, ասա՛, ո՞վ է այս անարդարության տնօրինողը, շոշափելի կերպով դիր դրան իմ առաջ, և կտեսնես, թե ինչպիսի զայրույթով սրտիս բոլոր մաղձը կթափեմ նրա վրա։ Չկա, չես կարող։ Իսկ լոկ երևակայությամբ ստեղծել այսպիսի բոլոր անարդարությունների մի սկզբնապատճառ,— այդ թե՛ շատ քիչ է և թե՛ դրա վրա չես կարող զայրույթդ թափել։ Շոշափելի մարմին եմ ուզում ես, մի մարմին, որ երևար աչքիս առաջ իբրև նյութ, որպեսզի անզուսպ ցասումով ապտակ տայի երեսին և ասեի՝ դու անարդար ես, դու իրավունք չունիս այդպես վարվելու... ա՛խ, քույրիկ, որ իմանաս, թե երբեմն ինչ սոսկալի մտքեր են անցնում գլխովս... Գիտես, թե ինչ անգութ կերպով ենք վարվում մենք, մարդիկս, անասունների հետ. մենք ծեծում ենք շներին, մենք տանջում ենք ձիերին, մենք հրացանի գնդակով գետին ենք տապալում օդում իր համար ազատ թռչող թռչունը, մորթում ենք դեռ երեկ ծնված գառը և կարծես թե, որովհետև այդ բոլորը մենք կարողանում ենք անել, այդ մեր իրավունքն է, և խիղճը չի տանջում մեզ։ Ինձ թվում է, թե մենք, մարդիկս էլ, նույն այդ անկար անասունների դերն ենք խաղում մեզ անհասկանալի մի էակի ձեռքի, որ ամենաանգութ կերպով տանջում, չարչարում է մեզ, որովհետև կարողանում է։ Ու թպրտում ենք նրա ձեռքին, թպրտում իզուր, ինչպես հավը դանակի տակ, և ազատում չկա մեզ,— երբե՛ք հավիտյան... Ո՞վ է նա, ի՞նչ է նա, ո՞ւր է նա,— ինչո՞ւ չգիտենք և ինչո՞ւ չպիտի կարողանանք մեր վրեժը լուծել...
Աշխենը, որ այս անգամ պարզապես սարսափով էր նայում Եվայի վառված աչքերին, այլևս չկարողացավ դիմանալ, կարծես նրան մի վտանգավոր ինքնամոռացությունից հանելու համար կամաց գրկեց նրա իրանը և շշնջաց.
— Լռի՛ր, Եվա, լռի՛ր... Չնայելով, որ դու այն ես ասում, ինչ որ ես եմ մտածում, բայց... Այդ սարսափելի է։ Լուռ մտածածն այնքան զգալի չէ, որքան այն, երբ այդ մտածածը խոսքերով է արտահայտվում։ Մտքումդ ամենայն հանգստությամբ կարող ես հայհոյել, բայց բարձրաձայն — այդ շատ ծանր է։ Այդ ես նոր եմ զգում, երբ դու պահանջում ես մեր բախտը տնօրինողին, որպեսզի... ո՛չ, ես ետ եմ առնում իմ խոսքերը, Եվա, որովհետև... Ա՜խ, մի՞թե մենք այնքան թուլամորթ ենք, որ չենք կարող մոռանալ մեր անձը, որպեսզի մեր հոգին այսքան չպղտորվի։ Նկատիր, որ մեր այս բոլոր տրտունջները ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ տկար հոգու հուսահատական ողբ այն բանի համար, որ մեր անձնական երջանկությունը կորցրել ենք։ Ինչո՞ւ միևնույն ողբը չենք բարձրացնում մենք, երբ տեսնում ենք ուրիշի թշվառությունը։ Ինչո՞ւ ենք թույլ տալիս, որ մեր հոգին այնքան նեղ լինի, որ, բացի մեր անձից, ուրիշ ոչ ոքի համար տեղ չունենա իր մեջ։ Եվ արդյոք այս եսասիրությունը չէ՞ պատճառը, որ մենք այսքան տանջվում ենք։ Ո՛չ, ո՛չ, Եվա ջան, էլի հնազանդությունը, էլի լռությունը, էլի անձնուրացությունն,— այդ է միակ ճանապարհը հոգու և մտքի այս սարսափելի քաոսի մեջ չմոլորվելու համար։ Վերջին նամակիս մեջ գրել էի քեզ, թե գալիս եմ երջանկության ուղիղ ճանապարհը։ Դու գիտես, թե ո՛րն է այդ ճանապարհը։ Եվ քանի որ ոտս դրել եմ արդեն այդ ճանապարհի վրա, պիտի գնամ առաջ մինչև վերջին շունչս։ Այս խորհրդավոր ժամին, երբ ես կյանքիս ամենածանր րոպեներն եմ հաշվում, երբ անդառնալի կերպով արդեն թաղել եմ անձնական բախտավորությանս միակ հույսը,— այս ճգնաժամին շպրտում եմ ձեռնոցս բախտիս երեսին և աղաղակում՝ ինձ համար այլևս գոյություն չունի անձս։ Ես կարծում էի, թե Արմենակի մահով հանգել է լուսատու աստղս, մինչդեռ, ընդհակառակը՝ այժմ է, որ այդ աստղը լուսավորում է ճանապարհս, առաջվանից ավելի պայծառ և կանչում է ինձ... Եվ ես պիտի գնամ նրա ետևից, պիտի գնամ, պիտի գնամ...
— Եվ ինձ էլ պիտի տանես քեզ հետ,— շշնջաց Եվան, սրբազան մի սարսուռ զգալով իր մարմնի մեջ Աշխենի խոսքերի ազդեցության տակ։
Աշխենը պինդ գրկեց Եվայի իրանը։
— Գնանք, գնանք միայն նրա ետևից,— ասաց նա էքստազի մեջ։
Հետևյալ օրն առավոտյան, երբ օր. Սահակյանը գնաց Աշխենին տեսնելու, ինչպես անում էր ամեն առավոտ, Աշխենը նամակ էր գրում։ Նախկին օրերի հետ համեմատած, այս անգամ նկատելի չէր այն բթացած վիշտը, որ իր կնիքն էր դրել նրա դեմքի վրա և խոսակցության ու շարժումների մեջ։ Նա թողնում էր ծանր հիվանդությունից նոր առողջացած մարդու տպավորություն։ Այդ անակնկալ փոփոխությունը խիստ ուրախացրեց օր. Սահակյանին։
— Փառք աստծո, որ այսօր լավ ես,— բացականչեց նա։— Լավ ես, չէ՞։
— Այո, վիշտս կարծես թե արդեն... հնացավ,— հեգնեց Աշխենը դառնությամբ ժպտալով։
— Ա՜, դու մինչև անգամ ժպտում ես,— ծիծաղեց օր. Սահակյանը և, չափազանց ուրախությունից գրկելով, պինդ համբուրեց նրան։— Որ իմանաս, սիրելիս, որքան մտահոգության էր պատճառում ինձ դրությունդ, թեև գիտեի, որ դա անցողակի է և բնությունդ կհաղթի։ Դու միշտ քաջ ես եղել և քաջ էլ մնացիր։ Կեցցե՛ս։ Բայց քեզ մի ուրախալի լուր հաղորդեմ։ Մինասյանն այստեղ է։
— Այստե՞ղ է։
— Երեկ է եկել։ Երեկոյան ինձ մոտ էր։
— Բայց նա ինձ ոչինչ չի ասել, թե գալու է։ Ինչո՞ւ է եկել։
— Նա գիրք է ուզում հրատարակել։
— Ճիշտ է, նա մի նոր բան է պատրաստել, բայց ասում էր, որ ամառը կհանձնի տպագրության։
— Քո գալուց հետո միտքը փոխել է։
— Իսկ ես նրան նամակ էի գրում այս րոպեիս։
— Ի՞նչ էիր գրում։
— Գրում էի, որ մի-երկու շաբաթ կուշանամ։
— Ինչո՞ւ։
— Որովհետև չի կարելի խո սրանց այսպես թողնել։
«Սրանց» բառն արտասանելիս Աշխենը ցույց տվեց հարևան սենյակի դուռը, դրանով հասկացնել ուզելով, թե խոսում է հորեղբոր ընտանիքի մասին։
— Նոր եմ տեսնում, թե ինչ սոսկալի փոփոխություն է կատարվել այստեղ։ Հորեղբորս որ նայում եմ, ուղղակի չեմ ճանաչում։ Էլ չեմ խոսում նրա կնոջ մասին։ Իսկ Եվան... Իսկապես Եվայի համար է, որ ուզում եմ մնալ։ Մենակ թողնել նրան այս մեռելության, այս վշտի մեջ — նշանակում է թողնել, որ նա... Չեմ իմանում, ճշմարիտ, ինչ կպատահի նրան,— այնքան վտանգավոր ընթացք են ստացել նրա մտածմունքները։ Երեկ գիշեր մենք երկար խոսում էինք. պարզապես չէի հավատում ականջներիս, թե ինձ հետ խոսողը Եվան է, իմ ճանաչած կենսաթրթիռ Եվան... Կմնամ, անպատճառ կմնամ մի-երկու շաբաթ ավելի — և մինչև անգամ մտածում եմ, որ ինձ հետ գյուղը տանեմ նրան։ Համենայն դեպս, մենակ թողնել նրան այստեղ անկարելի է։
— Դու նրա մասին ես հոգում, իսկ նա՝ քո մասին։ Այդպես էլ պետք է. դուք կփրկեք իրար։
Այդ միջոցին մտավ Եվան։
— Արի, արի այստեղ, այս րոպեիս քո մասին էինք խոսում,— ասաց օր. Սահակյանը։
Եվան հարցական հայացքով նախ նայեց նրան, հետո Աշխենին։ Աշխենը գլխով արեց նրան և ժպտաց քնքուշ սիրո ժպիտով։ Այդ ժպիտը խիստ զվարթացրեց Եվային։
— Բամբասո՞ւմ էիք ինձ,— հարցրեց նա։
— Իհարկե, բամբասում։ Աշխենը ասում էր, որ մտածմունքներդ ինչ-որ վտանգավոր ընթացք են ստացել. բայց կարծեմ, դու այնքան խելոք աղջիկ ես, որ...
— Իմ խելքը մի կողմ թող, Վարո, և ինձ այս ասա. թողնե՞մ, որ Աշխենը մի-երկու շաբաթ ավելի մնա ինձ մոտ։
— Ի՞նչ է, մի՞թե չես ուզում։
— Չեմ ուզում,— բացականչեց Եվան և գրկեց Աշխենի գլուխը։— Ես կուզեի մինչև անգամ փեշս փեշիցը կարել, որ երբեք չհեռանա ինձնից, բայց այդ զոհաբերությունն անել ինձ համար ի վնաս գործի...
— Բայց գիտե՞ս, Եվա ջան, Մինասյանն այստեղ է,— ասաց Աշխենը։
— Մի՞թե։ Ո՞վ ասաց։
— Վարոյի մոտ է եղել երեկ երեկո։
— Հա՞-ա։ Հետո՞, ինչո՞ւ չի գալիս մեզ մոտ։
— Երևի կգա,— ասաց օր. Սահակյանը։— Բայց զարմանալի մարդ է. գիտեմ, որ աղքատ է, իսկ հյուրանոցներում կողոպտում են. խնդրեցի, որ գա մեր տանը մնա, չկամեցավ։
— Ուո՜ւ, ի՜նչ լավ բան ասացիր,— բացականչեց Եվան:— Գիտե՞ս ինչ կա, Աշխեն. արի հրավիրենք, որ մեր տանը մնա. ազատ տեղ խո շատ ունինք։ Հը՞, ի՞նչ ես կարծում, լավ միտք չէ՞։
— Չի գալ,— ասաց օր. Սահակյանը։
— Չի գալ,— պնդեց Աշխենը։
— Կգա՛։ Հայրիկիս կասեմ, որ բերի։ Սպասեցեք։— Եվան դուրս վազեց և մի երկու րոպե չանցած ներս բերեց հորը։
— Հայրիկ, խոսք տուր սրանց մոտ, որ Մինասյանին կհրավիրես մեր տուն։
— Որտե՞ղ է իջած, ասացեք, ես իսկույն կգնամ նրա մոտ,— ասաց Մարությանը։
— Չի գալ, պարոն Մարության,— ասաց օր. Սահակյանը։— Մեր տանն ավելի համարձակությամբ կմնար. բայց վճռապես մերմեց։
— Այդ ե՛ս գիտեմ։ Դուք ինձ ասացեք որտեղ է իջած։
— «Ֆրանսիա» հյուրանոցում։
— Այս րոպեիս գնում եմ նրա մոտ։ Իսկ դուք գրազ եկեք՝ կբերե՞մ, թե ոչ։
— Նա կգա, իհարկե, այցելության,— ծիծաղեց օր. Սահակյանը։
— Չէ՛, կբերեմ իր իրեղեններով,— վրա բերեց Մարությանը և շտապով դուրս գնաց։
Նա անմիջապես դիմեց դեպի «Ֆրանսիա» հյուրանոց։ Չափազանց ուրախ էր, ուրախ այն պատճառով, որ աղջկան և Աշխենին այնքան զվարթ էր տեսնում այդ օրը։ Քայլում էր կայտառ քայլերով և զգում էր, թե վերադարձել է իր նախկին աշխույժը։ Եվ շրջապատն ավելի քան հարմարում էր նրա տրամադրությանը։ Օրթոդոքսների ծննդյան տոներն էին և մոտենում էր Նոր տարին։ Փողոցները լիքն էին ցնծալի դեմքերով։ Օդն աղմկում էր ուրախական բացականչություններով։ Մարդիկ և կանայք, իրար անցած, մրջյունների պես, տանում էին՝ ոմանք — տոնածառ, ոմանք — կողովներով լի ուտելեղեն, ոմանք — փաթեթների մեջ նոր հագուստեղեն, ոմանք — ո՞վ գիտե ի՛նչ, միայն թե ամենքը մի բան տանում էին, շտապում էին ուր-որ. ոչ ոք պարապ չէր, ամենքը զբաղված էին և ամենքի դեմքի վրա տոնական ցնծալի արտահայտություն կար։ Եվ ձմեռային սառնամանիքն ուրույն գրավչություն էր տալիս այդ ընդհանուր կենդանությանն ու ժխորին։
«Ֆրանսիա» հյուրանոցում Մարությանը Մինասյանին գտավ իր սենյակում թեյ խմելիս։ Մինասյանը նստած էր ձմեռային բավական հնացած վերարկուով և գլխարկով, առաջը դրած էր ձեռագիր մի տետրակ և համ թեյ էր խմում, համ մատիտով ուղղում ձեռագիրը։ Սկզբում բավական շփոթվեց և չճանաչեց Մարությանին, բայց երբ Մարոլթյանը տվեց իր անունը, գլխարկը վերցրեց և պինդ սեղմեց նրա ձեռքը։
— Պետք է ներեք ինձ, որ չճանաչեցի,— ասաց նա.— չէ որ ձեզ միայն մի անգամ եմ տեսել և, բացի դրանից, դուք չափազանց փոխվել եք. ես ձեզ այդպես ծերացած չեմ տեսել երեք ամիս առաջ։
Մարությանը հառաչեց։
— Մի՞թե դուք չեք իմացել մեզ պատահած դժբախտությունը։
— Այո, օրիորդ Սահակյանը ինձ պատմեց երեկ։ Ձեր որդու մահը չափազանց ցավալի է։
— Ի՞նչ արած։ Նախախնամության տնօրինությունը մարդս չի կարող հասկանալ. գուցե որդուս մահն անհրաժեշտ էր այն գործի համար, որի համար մեռավ, գուցե նա ավետարանական ցորենի այն հատիկն էր, որ մեռնում է բազում արդյունք տալու համար,— ո՞վ գիտե... Գոնե ես աշխատում եմ դրանով մխիթարվել և, փառք աստծո, շատ էլ չեմ ընկճվում, թեև ասում եք, որ ինձ այսպես ծերացած չեք տեսել երեք ամիս առաջ։ Երե՜ք ամիս առաջ... Մի՞թե կարծում եք, որ երեք ամիսը կարճ ժամանակ է ծերանալու համար։ Ծերանալ կարելի է մի օրում, մի ժամում, մի րոպեում։ Եվ եթե ձեզ ասեմ, որ ես ծերացա մի րոպեում, թերևս չհավատաք։
— Խնդրում եմ, պարոն Մարության, այդ մի ասեք,— վրա բերեց Մինասյանը եռանդով։— Ես լիովին հասկանում եմ ձեր դրությունը և...
— Ինչևիցե, ինչևիցե, այդ թողնենք։ Ես դրա համար չեմ եկել։ Ես եկել եմ ձեզ հանդիմանելու, որ ուղղակի մեր տուն չեք իջել։ Մենք պարզ ընտանիք ենք. մեզնից խորշելու ամենևին հարկ չկա, մանավանդ որ ձեր վարժուհին մեր աղջիկն է։ Խնդրում եմ, վեր կացեք գնանք։
Մինասյանն ուզում էր հրաժարվել, բայց Մարությանը լսել անգամ չկամեցավ։
— Մի՛թե կարելի է այսպիսի ցուրտ սենյակում ապրել,— բացականչեց նա։— Ահա դուք մինչև անգամ թեյ խմելիս ստիպված եք վերարկուով նստել։ Ես էլ վերարկուս չեմ հանում, որովհետև սարսափելի ցուրտ է այստեղ։ Խնդրեմ, վերջացրեք ձեր թեյը, և մենք իսկույն կհավաքենք ձեր ունեցած-չունեցածը ու կգնանք մեր տուն։ Փառք աստծո, ազատ տեղ ունինք։ Ի նկատի ունեցեք, որ ես իսկապես հատուկ պատգամավոր եմ ուղարկված մերոնց կողմից։ Օր. Սահակյանն էլ այս րոպեիս մեր տանն է։ Ես ուզում եմ, որ այս տոներին ձեր միջոցով մի քիչ կենդանություն մտնի մեր տուն, թե չէ վիշտը մեզ ամենիս էլ սպանում է։ Դե, շուտ արեք, ես սպասում եմ։
Ճար չկար։ Մինասյանը հավաքեց իր ունեցած-չունեցածը, որ ոչ այլ ինչ էր, եթե ոչ իր ջարդված ճամպրուկն ու յափնջին, և կես ժամից հետո Մարությանը նրան իրենց տուն էր տանում կառքով։
Եվան, Աշխենը և օր. Սահակյանը հավաքված էին Թեկլեի մոտ, երբ Մարությանը հաղթական կերպով ներս տարավ Մինասյանին։ Ընդունելությունը շատ սիրալիր էր, բայց ընդհանուր տրամադրությունն առժամանակ խանգարեց Թեկլեն, որը, Մինասյանի մխիթարական խոսքեր ասած ժամանակ, սկսեց սովորական ողբն իր որդու մահվան համար։ Մի բան, որ իսկույն նկատեց Մինասյանը, այդ՝ Աշխենի մեջ կատարված փոփոխությունն էր։ Օր. Սահակյանը նախորդ օրը, իբրև գաղտնիք, պատմել էր նրան, թե ինչ կապ կար Աշխենի և Մարությանի սպանված որդու միջև, և այդ բանը բավական զորեղ տպավորություն էր թողել նրա վրա։ Այժմ նրան այնքան չէր ազդում որդեկորույս մոր աղեկտուր ողբը, որքան իր ծանր վիճակի հետ հաշտված Աշխենի լուռ վիշտը։ Գյուղում, իրենց ամենօրյա հարաբերությունների ժամանակ, Մինասյանն արդեն կարողացել էր մի անգամ առմիշտ գնահատել Աշխենի արժանիքները, չափազանց հարգում էր նրան և, միևնույն ժամանակ, եղբայրական այնպիսի մի քնքուշ սեր էր տածում դեպի նա, որ այժմ հոգով չափ ցանկանում էր որևէ բանով մխիթարած լինել նրան, բայց ոչ մի խոսք չկարողացավ արտասանել, այլ միայն լուռ և խիստ զգացված սեղմեց նրա ձեռքը։ Մինչդեռ Եվային կարողացավ մի քանի մխիթարական խոսքեր ասել։ Եվան, որ սկզբում զսպում էր իրեն, այժմ չկարողացավ դիմանալ և սկսեց լաց լինել մոր հետ։ Աշխենը ներքին շրթունքներն առավ ատամների մեջ, նրա քթի պնչերը սաստիկ լայնացան, աչքերը լցվեցին արցունքով, և նա կամաց դուրս գնաց։
Մարությանները Մինասյանին հատկացրին առանձին սենյակ բոլոր հարմարություններով և ամեն կերպ աշխատում կին չճնշել նրա ազատությունը։ Առաջին իսկ օրվանից զգալի եղավ Մինասյանի բարերար ազդեցությունը. ընտանեկան ծանր դժբախտության տակ ճնված Մարությաններն ունեին մի հյուր, որ իր կենսաթրթիռ հայացքներով մեծ խթան էր նրանց համար վերակենդանանալու։ Ձմեռային երկար գիշերներն ամենքը հավաքվում էին սեղանի շուրջը, գրեթե ամեն գիշեր նրանց հետ էր լինում օր. Աահակյանը, և լուսամուտների փեղկերը փակված, պայծառ լուսավորված տաք սենյակում մինչև ուշ գիշեր տեղի էր ունենում ընդհանուր կենդանի զրուցագրություն այնպիսի առարկաների և երևույթների մասին, որոնք ընդունակ են բարձրացնելու մարդու սիրտը, հոգին, միտքը։ Ժամերն անցնում էին թեթև, աննկատելի, նույնիսկ երբեմն սենյակում բարձրանում էր ուրախ առողջ մի քրքիջ:
18
Նոր տարու առաջին օրը Մինասյանը պատրաստվեց այցելություն տալու քաղաքում ունեցած իր բարեկամներին։ Ամենից առաջ գնաց Շահյանի մոտ։ Առավոտյան ժամը 11-ի մոտերքն էր։ Նրան ընդունեց Շահյանի մայրը։ Ամուսնու մահից հետո Թամարը բոլորովին պառավել էր, թեև տարիքով համեմատաբար ջահել կին էր։ Խորշոմներով ծածկված նրա բարի, փափուկ դեմքն այս անգամ ավելի, քան երբեք, կրում էր մշտական թախիծի կնիքը։ Մինասյանին որ տեսավ, չափազանց ուրախացավ, հետո սկսեց լաց լինել և գանգատվել իր վիճակից. ասաց, որ իր որդու դրությունը մեծ անհանգստություն է պատճառում իրեն. Լևոնը բոլորովին փոխվել է, ոչ ուտում է, ոչ խմում, ոչ խոսում, սենյակից ամենևին դուրս չի գալիս, սարսափելի բարկանում է, երբ մեկն անհանգստացնում է իրեն, իսկ բժիշկ անունը լսել անգամ չի կամենում։ Վերջը խեղճ պառավը թախանձագին աղաչեց Մինասյանին, որ իր ազդեցությունը գործ դնի Լևոնի վրա, իմանա նրա ցավը, որպեսզի կարելի լինի մի ճար անել։
Չնայելով որ Մինասյանը նախապատրաստված էր, թե ինչ դրության մեջ պիտի գտներ Շահյանին, այնուամենայնիվ, երբ մտավ նրա սենյակը, ակամա կանգ առավ դռների մոտ ապշած։
Շահյանը նստած էր բազկաթոռի վրա, գլուխը ետ էր ձգել բազկաթոռի թիկունքին և ոտները դրել էր առջևը գտնված մի աթոռի վրա, այնպես որ գլուխն ու ոտների ծայրերը գրեթե հավասար բարձրության վրա էին գտնվում։ Հագած էր իր տնային սովորական խալաթը, որ առջևից բոլորովին բաց էր և որի փեշերը փռվել էին հատակի վրա, արծվի կոտրատված թևերի պես։ Խալաթի տակ, բացի շապիկից և վարտիքից, ուրիշ բան չուներ հագած։ Ոտները մերկ էին և նրանց ծայրերից կախված էին փափուկ մաշիկները։ Մազերը խիստ երկար էին և չէին սանրված, աչքերը, որոնց վրա չէր կրում սովորական ակնոցը, ուռած, կարմրած և պատած էին կես-կապտավուն, կես֊սևագույն շրջանակներով, դեմքը գաջի գույն էր ստացել և խիստ լղարել։ Թվում էր, թե նոր էր վեր կացել անկողնից խիստ անհանգիստ քնից հետո և դեո ժամանակ չի ունեցել ոչ լվացվելու, ոչ հագնվելու։
Մինասյանը կարծում էր, թե իր առաջ տեսնում է ոչ թե Շահյանին, այլ նրա ուրվականը, և երկար ժամանակ կանգնած էր դռների մոտ լուռ ու ապշած այն տարօրինակ փոփոխությունից, որ տեսնում էր ընկերոջ մոտ։
Շահյանը ոտները կամաց ցած դրեց աթոռից, այնքան զգուշորեն, որ ծայրերից կախված մաշիկները մնան ոտներին, հետո նստեց ուղիղ և նայեց Մինասյանին լուռ ու երկարատև, կարծես չկարողանալով իսկույն ճանաչել նրան։ Այնուհետև, երբ Մինասյանը մոտեցավ նրան, նա վեր կացավ դանդաղորեն և մեքենայաբար սկսեց կապել խալաթի ծոպերը։
— Լևոն, այդ դու ե՞ս,— հարցրեց Մինասյանը, այս անգամ ավելի ապշած նրա տարօրինակ համառ հայացքից, քան թե նրա ընդհանուր արտաքինից։
Շահյանը չպատասխանեց։ Նայում էր Մինասյանի աչքերին և շարունակում էր մեքենայաբար կապել խալաթի ծոպերը։
— Ի՞նչ ես այդպես նայում, չե՞ս ճանաչում,— բացականչեց Մինասյանը։
— Ինչպես չէ,— կամաց արտասանեց Շահյանը, սակայն դեռևս շարունակելով նայել նրան իր տարօրինակ համառ հայացքով։
— Դե, որ ճանաչում ես, ինչո՞ւ ես ինձ այդպես խոր նայում։
— Որովհետև... չէի սպասում,— պատասխանեց Շահյանը և նստեց բազկաթոռի վրա ծանր ու դանդաղորեն, երկար ժամանակ ոտի վրա մնալու անկարող հիվանդի նման։ Ձայնն էլ հնչում էր թույլ ու խուլ, ինչպես հիվանդներինը։— Նստիր, ինչո՞ւ չես նստում,— ավելացրեց նա, իր առջև դրված աթոռը ցույց տալով։
Մինասյանը նստեց։
— Լևոն, այդ ի՞նչ է դրությունդ։ Շատ ծանր հիվանդի տպավորություն ես գործում: Ի՞նչ է հիվանդությունդ:
— Չգիաեմ։
— Ցավ չե՞ս զգում։ Չե՞ս հազում։
— Ամենևին։ Միայն ընդհանուր թուլություն եմ զգում։ Հետո, գլուխս ծանր է շարունակ և սիրտս կանոնավոր չի խփում։
— Եվ չես բժշկվում։
— Ոչ:
— Ինչո՞ւ։
— Որովհետև չեմ ուզում։
— Որովհետև հիմար ես, չնեղանաս, խնդրեմ,— վրա բերեց Մինասյանը մտերմական կշտամբանքով։— Զոռով ես ուզում մեռնել, ինչ է։
Շահյանը չպատասխանեց։ Նստած էր փալասի պես թույլ, գլուխը կրծքին կախած:
— Նո՞ր ես վեր կացել,— շարունակեց Մինասյանն իր հարցուփորձը։
— Ոչ:
— Հապա ինչո՞ւ մինչև այժմ հագնված չես։
— Ինչի՞ համար հագնվեմ։
— Ինչպե՞ս թե ինչի համար։ Հապա ամբողջ օրն այդպե՞ս ես մնում,— խալաթով և առանց երեսդ լվանալու։
— Ամբողջ օրը և ամեն օր։
— Բայց այսօր մարդ կարող է գալ մոտդ։
— Ի՞նչ մարդ։ Ինչի՞ համար։
— Նոր տարին շնորհավորելու համար։
— Ի՞նչ նոր տարի։
— Այ, տնաշեն, բաս այսօր հունվարի մեկը չէ՞։
— Հունվարի մեկը՞... Չգիտեմ, շատ կարելի է։
Մինասյանի զարմանքն իր գագաթնակետին հասավ։ Աթոռը մոտ քաշեց և, նայելով Շահյանի հանգած աչքերին, առավ նրա ձեռքը։
— Լսիր, Լևոն, դու քեզ ապուշ ես ձևացնո՞ւմ, թե իսկապես ոչինչ չես հասկանում։ Ինչպե՞ս թե չգիտես, որ այսօր Նոր տարի է։
— Ես չեմ հետաքրքրվում այդպիսի բաներով,— ասաց Շահյանր, ձեռքը խլելով նրա ձեռքի միջից, և նստած տեղը ետ գլորեց իր բազկաթոռը։ Ըստ երևույթին սկսել էր գրգռվել Մինասյանի հարցուփորձից։
— Դու կորա՜ծ ես, Լևոն,— բացականչեց Մինասյանը։— Միթե Շոպենհաուերն է քեզ այդպես վայրենացրել, եթե ավելին չասեմ։ Բայց քեզ այդպես չի կարելի թողնել. քեզ անպատճառ հարկավոր է բժշկել և հիմնավորապես բժշկել։ Ես քեզ շատ բարի էի կարծում, մինչդեռ ամենաանխիղճներից մեկն ես եղել։ Գիտե՞ս մայրդ այս րոպեիս ինչպես էր գանգատվում քեզնից։ Մեղք չէ՞ այն խեղճ պառավը։ Կարելի՞ է միթե մորն այդպես տանջել։ Ինչո՞ւ չես մտնում նրա դրությունը։ Մի՞թե չես հասկանում և չես տեսնում, թե ի՛նչ սակալի տանջանքներ է կրում, որ քեզ այդ դրության մեջ է տեսնում։ Իսկ դու երբևիցե ուշադրություն դարձրե՞լ ես դրությանդ վրա։ Մեկ նայիր հայելու մեջ, տես ինչ ես դարձել։ Ճիշտը քեզ ասեմ, չճանաչեցի, որ մտա, և այժմ էլ չեմ ուզում հավատալ, թե այդ դու ես։ Մի՞թե կարելի է, որ մարդ կամովին ինքն իրեն այդպես սպանի։ Երիտասարդ մարդ ես, ի՞նչ ես նստել տան չորս պատերի մեջ և ուղեղդ ու մարմինդ փտեցնում մետաֆիզիկական տխմար վերացումների մեջ։ Մի քիչ թափահարիր քեզ, շարժվիր, դուրս արի լույս աշխարհ, պարզ օդ ծծիր, շփվիր մարդկանց հետ, վերջապես,— ապահովված մարդ ես,— պսակվիր, զավակներ, ժառանգներ ունեցիր, մխիթարիր պառավ մորդ, որի մինուճար զավակն ես, բախտավորվիր ինքդ և այն ժամանակ, ես համոզված եմ, Շոպենհաուերն ինքդ քո ձեռքով վառարանը կշպրտես։ Ես հասկանում եմ հոռետեսությունը, երբ դա արդյունք է կյանքի դառն փորձության, և այդ դեպքում հոռետեսն արդարանալու հիմքեր ունի, բայց քո հոռետեսությունն ախր լոկ երևակայական է, լոկ մտավորական և բռնազբոսիկ, չունի իրական ոչ մի հիմք, հետևաբար և՝ ոչ մի արդարացում և, համենայն դեպքս, անպայման կործանարար է։ Դու չափազանց անփորձ ես, դու ամենևին չգիտես, թե կյանքի այն աննպատակավորության մեջ, որի վրա հիմնված է քո այդ շոպենհաուերյան հոռետեսական փիլիսոփայությունը, որպիսի մեծ և քաղցր նպատակներ կան, որոնց համար, հավատացնում եմ քեզ, արժե ապրել, գործել և տանջվել։ Լսո՞ւմ ես, Լևոն, ինչ եմ ասում,— հարցրեց Մինասյանը, տեսնելով, որ Շահյանը նստած է թմրած, գլուխը կրծքին կախած։
— Լսում եմ,— կամաց արտասանեց Շահյանը։
— Հետո՞։ Ի՞նչ կասես։
Շահյանը գլուխն արագ բարձրացրեց և նայեց Մինասյանին այնպիսի մի հայացքով, որից երևում էր, որ մի միտք հանկարծ կենդանություն տվեց նրան։ Մի րոպե, լուռ ու կենտրոնացած, նայեց Մինասյանի աչքերին, ըստ երևույթին զբաղված այն մտքով, որ հենց նոր էր ծագել իր գլխում, հետո ասաց.
— Պատասխանս կստանաս գրավոր...
— Ինչպե՞ս թե գրավոր,— զարմացավ Մինասյանը։
— Գրավոր,— կրկնեց Շահյանը, կարծես ինքն իրեն, և նրա կենտրոնացած հայացքն ավելի կենդանություն ստացավ։
— Ես քեզ չեմ հասկանում։ Այսինքն պատասխանդ կգրես թղթի վրա և ի՞նձ կտաս։ Ա՞յդ ես ուզում ասել։
— Այո։
— Բայց ինչո՞ւ ախր։ Լեզու չունի՞ս ինչ է։ Թե՞ ես խուլ եմ։
— Այո՛, ես լեզու չունիմ. և դուք էլ խուլ եք...
— «Դուք»։ Ո՞վ է այդ «դուք»-ը։
— Դուք, ամենքդ... Միայն դու չես, որ ասում ես ինձ այդ բաները. ուրիշներն էլ կան... կային։ Եվ ես պետք է պատասխանեմ ամենքիդ... միանգամից։ Եվ կպատասխանեմ... Եվ կտեսնեք, որ ճշմարիտը ես եմ... ես եմ...
Շահյանը վեր կացավ և սկսեց անցուդարձ անել սենյակում արագ և այնքան հուզված, որ Մինասյանին թվաց, թե հանկարծ մի հրաշք կատարվեց իր աչքի առաջ — մեռելը հարություն առավ։ Սակայն այդ ամենը երկար չտևեց. Շահյանի աչքերի մեջ բռնկած կրակը հանգավ արագորեն, նա կարծես թե հոգնեց անսովոր արագ քայլելուց և գնաց նստեց մահճակալի վրա, որ չափազանց անկարգ դրության մեջ էր։ Նստեց, խոնարհվեց ծնկների վրա և գլուխը առավ ձեռքերի մեջ։
Մինասյանր վեր կացավ, մոտեցավ նրան և ձեռքը դրեց նրա ուսին։
— Լևոն, եկ քո բժիշկն ես դառնամ,— ասաց նա այնպես, ինչպես խոսում են ծանր հիվանդների հետ, քաջալերական տոնով և թեթև կատակով։— Եթե մի քանի օրում քեզ նախկին Լևոնը չշինեմ, նախկին Լևոնից էլ ավելի լավ Լևոն, առողջ ու կենսուրախ մի Լևոն — ի՛նչ ուզում ես՝ ասա։ Համաձա՞յն ես։
Շահյանը չպատասխանեց։ Վեր կացավ և գնաց նստեց իր նախկին տեղը, բազկաթոռի վրա։ Ըստ երևույթին, ուզում էր հեռու մնալ Մինասյանից։ Սակայն Մինասյանը հետևեց նրան և այս անգամ գրկեց նրա ուսը։
— Բժշկությունը կսկսեմ հենց այսօրվանից,— ասաց նա։— Դրա համար հարկ կլինի, որ այժմ վեր կենաս, լվացվես, հագնվես, ինչպես կարգն է, և միասին դուրս գնանք։ Այսօր Նոր տարի է, այցելությունների օր է։ Ամենից առաջ կգնանք Մարությանների մոտ. դա այնպիսի մի հրաշալի ընտանիք է, որի մեջ մի ժամ ժամանակ անցնելն ի՛նչ ասես՝ արժե։ Ի դեպ. լսե՞լ ես նրանց որդու մահը։
Շահյանը ցնցվեց և նայեց Մինասյանի աչքերին կարծես վախեցած։
— Մա՞հը,— հարցրեց նա, ըստ երևույթին առանձին ուշադրություն դարձնելով այդ բառի վրա, սակայն առանց այդ գաղափարը կապելու Մարությանի որդու հետ։— Մահը լավ բան է,— արտասանեց նա, և մի վայրկյան նրա աչքերը վառվեցին ինչ-որ տարօրինակ փայլով։
— Այո՛, մահը լավ բան է, Լևոն, երբ մարդ մեռնում է լավ գործի համար, վսեմ նպատակի համար, ինչպես Մարությանի որդին։
— Մահվան նպատակը ինքը մահը պետք է լինի,— նկատեց Շահյանն այս անգամ փիլիսոփայական հանգստությամբ։
— Հիմարություններ մի դուրս տուր և վեր կաց գնանք,— ասաց Մինասյանը կամաց խփելով նրա մեջքին։— Ես կարծում եմ, որ դեռևս արյուն կա մեջդ և այդ արյունը կարելի է տաքացնել։ Իսկ երբ որ կծերանանք, ես էլ կմիանամ քեզ հետ և միասին այնպիսի խոր փիլիսոփայությունների մեջ կմտնենք մահվան մասին, որ Շոպենհաուերի ոսկորները գերեզմանի մեջ պար կգան ուրախությունից։ Մարությաններն երեկ շատ էին հետաքրքրվում քեզնով և խնդրեցին, որ անպատճառ տանեմ քեզ իրենց մոտ։ Հա՛, գիտե՞ս ինչ կա, Լևոն. արի քեզ ամուսնացնենք Մարությանի աղջկա հետ. նա հրաշալի աղջիկ է և այնպիսի երջանկություն կտա քեզ, որ Շոպենհաուերն անգամ չի կարող խոստանալ նիրվանայի մեջ: Ա՛յ լավ միտք։ Վեր կաց, վեր կաց։
Շահյանը վեր կենալու տեղ մի թառանչ քաշեց և խոնարհվեց ծնկների վրա։
— Կինը սոսկալի բան է,— ասաց նա։— Աստված նրան պատիժ է ստեղծել մարդկության համար։ Նա դառն հաբ է շաքարի կեղևի մեջ։ Կնոջ մարմինը... Ի՞նչ բան է կնոջ մարմինը։ Ըստ երևույթին, ոչինչ. մարմին է, ինչպես մեր մարմինը.— ոսկորներ, միս և կաշի։ Բայց ի՞նչ կա նրա մեջ, այն ի՞նչ դև է թաքնված նրա մեջ, որ դուրս է սողում այնտեղից, մտնում է մարդու արյունը... Օ՜, այս կիրքը... Ես ճանաչում էի մի կին. նա երևաց ինձ ինչպես մի երազ, և երազի պես էլ ցնդեց... Ինձ թվում է, թե ես կուտեի նրա մարմինը, կուտեի ուղղակի գազանի պես, եթե... Ո՞ւր է նա... Բեր նրան այստեղ, նրան միայն, ուրիշ ոչ մի կին, և ես պատրաստ եմ հարություն առնելու...
Մինասյանը խիստ հետաքրքրվեց և ուշի-ուշով ականջ էր դնում Շահյանի խոստովանությանը։ Նրան խիստ զարմացրեց մանավանդ այն հանգամանքը, որ այնքան հանգիստ ու թմրած Շահյանն այժմ խոսում էր արտասովոր եռանդով և, ըստ երևույթին, ի ներքուստ զորեղապես հուզված։ Բայց ո՛վ էր այն կինը, որի մասին խոսում էր նա,— Մինասյանը չկարողացավ իմանալ, որովհետև Շահյանը լսեց և այլևս ոչ մի խոսք չկամեցավ արտասանել այդ մասին։
— Բայց Մարությանների տունը գնո՞ւմ ենք, թե ոչ,— հարցրեց Մինասյանը։
— Ոչ, չենք գնում։
— Ինչո՞ւ։
— Որովհետև... խնդրում եմ, խաչ քաշիր ինձ վրա և անցիր գնա։
— Իսկ եթե խաչ չքաշեմ ու չանցնեմ չգնամ։
— Դա պարզ բռնություն կլինի։
— Իսկ մորդ մասին չե՞ս մտածում։
— Ա՜խ, թո՛ղ, թե աստվածդ կսիրես,— բացականչեց Շահյանը ջղայնոտության հանկարծական բռնկումով։— Ո՞վ էր ասում նրան, որ ինձ նման մի թուլամորթ արարած ծնի։ Ծնեց, ուրեմն թող կրի իր անմտության պատիժը։ Չեմ հասկանում, նա ինչո՞ւ է ապրում:
— Եվ խիղճդ չի՞ տանջում քեզ, որ այդպիսի բաներ ես ասում մորդ համար։
— Խիղճը վատ խորհրդատու է։ Եթե քննես մարդկության ներքին կյանքը, կտեսնես, որ աշխարհիս երեսին ամենադժբախտն այն մարդիկ են, որոնք խիղճ ունին։
— Դու սոփեստ ես։ Ասենք, սոփեստությունը հոռետեսների գլխավոր հատկանիշն է։ Մի անգամ որ վճռել ես հոռետես լինել, աշխատում ես ամեն բան թարս հասկանալ, քեզ համար սպիտակը սև է, շաքարը — լեղի, ծիծաղը — լաց, լույսը — խավար, այդպես և խիղճ ունենալը — դժբախտություն։ Բայց ես չեմ ուզում քեզ հետ վիճաբանության բռնվել, որովհետև խոսքով քեզ չի կարելի համոզել։ Սոփեստություններիդ բոլոր անհեթեթությունը կհասկանաս այն ժամանակ միայն, երբ կյանքի հորձանքը մտնես, երբ մարդկության գործոն անդամներից մեկը դառնաս։ Բայց այդ բանը դու չես ուզում կամ, ավելի ճիշտն ասած, վախենում ես այդ բանից, որովհետև, ինչպես ինքդ շատ լավ բնորոշեցիր քեզ, դու թուլամորթ մարդ ես։ Ես քեզ ասում եմ՝ արի բժշկեմ քեզ, դու ինձ ասում ես, թե խաչ քաշեմ քեզ վրա։ Մի՞թե, հիրավի, քո մեջ արդեն միանգամայն մեռել է ապրելու ձգտումը, որից աստված չի զրկել նույնիսկ ամենաչնչին զեռունին։
— Մեռել է, միանգամայն մեռել է,— ասաց Շահյանը, ետ ընկնելով բազկաթոռի մեջքին, և աչքերը փակեց ձանձրացած։
— Բայց ինչ-որ կնոջ մասին խոսելիս ասացիր, որ եթե նա քեզ մոտ լինի, հարություն կառնես: Այդ բանն ինձ հիմք է տալիս կարծելու, որ դրությանդ պատճառն իսկապես սերն է, դժբախտ սերը: Հա՞:
— Այս սեր չէ,— պատասխանեց Շահյանը, գլուխը ետ ձգած բազկաթոռի մեջքին և աչքերը փակած:— Այս այն է, ինչ որ կա ամեն մարդու, ամեն կենդանի արարածի մեջ: Այս այն է, առանց որի մարդկությունը և առհասարակ բոլոր կենդանի աշխարհը պիտի մեռներ, չորանար և իսպառ ոչնչանար մի սերնդի վրա, ինչպես չորանում և ոչնչանում է երկրի կենարար թացությունից զրկված ծառը։ Այս այն դևն է, որի մասին խոսում էի, որ թաքնված է կնոջ մարմնի մեջ և այնտեղից մտնում է մարդու արյունը, վառում, բորբոքում, գազանացնում է նրան...
Մինասյանը մտառությամբ նայում էր Շահյանի շրթունքներին և աշխատում էր թափանցել նրա հոգու խորքը։
— Գիտե՞ս ինչ կա, Լևոն,— ասաց նա, երկարատև լռությունից հետո.— արի քո հիվանդությանն ուրիշ անուն տանք. դու էրոտոման ես, այն սարսափելի էրոտոմաններից, որոնք անկողին են մտնում կնոջ մարմնի մասին մտածելով, և անկողնից վեր են կենում դարձյալ կնոջ մարմնի մասին մտածելով, բայց կնոջից այնքան հեռու են, որքան երկինքը երկրից։ Խոստովանիր, այդպե՞ս է, թե ոչ։
— Ո՞վ գիտե, գուցե և ճիշտ է դիագնոզդ, բայց ամեն մարդ էրոտոման է առավել կամ նվազ չափով, ոմանք տեսականապես, ոմանք գործնականապես։ Եվ եթե այս հիվանդություն է. ապա ամեն մարդ հիվանդ է և ամեն մարդ, և ամբողջ մարդկությունը պետք է բժշկվի։ Պետք է բժշկվի հիմնովին, արմատից։ Դևը, դևը... Պետք է ոչնչացնել դևը — ահա բժշկության միակ միջոցը։
— Սխալվում ես, Լևոն. դևը ոչ թե պետք է ոչնչացնել,— և անկարելի է ոչնչացնել,— այլ պետք է անվնաս դարձնել և իր բնական ճանապարհը տալ նրան։ Քո դևն այդքան սարսափելի է թվում քեզ, որովհետև շեղվել է իր բնական ճանապարհից։ Մենք կսանձենք նրան։ Վեր կաց։ Ես բժշկության ավելի լավ միջոցը գիտեմ։
Մինասյանը բռնեց Շահյանի երկու ձեռքից և ուզում էր զոռով վեր կացնել նրան, սակայն Շահյանը պինդ խրվեց բազկաթոռի մեջ և դեն հրեց ընկերոջն այնպիսի ուժով, որ Մինասյանն ամենևին չէր սպասում։
— Այդ ի՞նչ կոպիտ վարմունք է,— ասաց Շահյանը, փայլեցնելով նրա վրա իր աչքերը զսպված զայրույթով։— Ես այդպիսի բաներ չեմ սիրում։ Ասացի քեզ, որ Մարությանների տուն չեմ գալ։
— Ուրիշ տեղ կտանեմ։
— Ո՛չ մի տեղ: Եվ խնդրում եմ ինձ հանգիստ թող։ Այդ ի՞նչ խնամակալություն է, չեմ հասկանում։
Շահյանը խոսում էր այնպիսի վճռական եղանակով և այնքան վիրավորված, որ Մինասյանը մնացել էր զարմացած, թե ո՞րտեղից գտնվեց հանկարծ այդքան կամքի ուժ և այդպիսի անձնասիրություն այդ մեռած երիտասարդի մեջ։
— Բայց դու կորած ես, Լևոն, եթե դուրս չգաս դեպի ազատ օդ,— բացականչեց Մինասյանը։
— Քեզ ի՞նչ, թող կորչեմ, քեզ ի՞նչ,— պատասխանեց Շահյանն այնքան գրգռված, որ գաջի գույն ստացած նրա դեմքի վրա մինչև անգամ կարմրության պես մի բան երևաց։
Մինասյանը նորից փորձեց համոզել նրան այս անգամ ավելի լրջորեն և մտերմորեն, սակայն Շահյանը մնաց անդրդվելի։
— Դե, որ այդպես է, պետք է ճիշտ որ, խաչ քաշել քեզ վրա և անցնել գնալ,— բացականչեց Մինասյանը։— Այժմ մեղքն ու վարձքը քո շլինքին։
Մինասյանը դուրս եկավ Շահյանի մոտից միանգամայն համոզված, որ նրան փրկելու ոչ մի հույս չկա։
19
Այդ երեկո Մարությանների տանը խոսակցության առարկան Շահյանն էր։ Մինասյանը նկարագրեց նրան իբրև ֆիզիկապես և մանավանդ իբրև հոգեպես կորած մի մարդու, որ հրաշքով միայն կարող էր ազատվել կյանքի համար։
— Բայց ի՞նչ կասեք, որ ես այդ հրաշքը գործեմ,— բացականչեց Մարությանը։
— Այդ անկարելի է,— ասաց Մինասյանը։— Ես, որ այնքան մոտ եմ նրան, ոչ մի կերպ չկարողացա համոզել, որ շորերը հագնի և դուրս գա ինձ հետ։
— Իսկ եթե ես վաղը բերեմ նրան այստեղ։
— Ինչ ասեմ, մինչև որ չտեսնեմ, չեմ հավատալ։
— Շատ բարի։
Հետևյալ օրը Մարությանի առաջին գործն այն եղավ, որ դիմեց դեպի Շահյանի տուն։ Նրան ոգևորում էր ոչ այնքան «հրաշք գործելու», այսինքն Շահյանին փրկելու ցանկությունը, որքան այն, որ Շահյանին իրենց տուն բերելով կենդանության մի նոր հոսանք պիտի մտցներ իր ընտանիքի մեջ, ինչպիսի կենդանություն որ մտցրել էր արդեն Մինասյանին իրենց տուն հրավիրելով, թեև նա շատ հեռու էր Մինասյանի ունեցած ընդունակությունները Շահյանին վերագրելու մտքից։
Իրենց տան փողոցը դեռ չէր ծռվել նա, երբ արագ քայլերով նրա դեմն ելավ օր. Սահակյանը։
— Նոր լուր իմացե՞լ եք,— կանչեց օր. Սահակյանը՝ դեռ չմոտեցած։
— Ի՞նչ լուր։
— Շահյանը անձնասպանություն է գործել։
Մարությանը կանգ առավ քարացած։
— Այդ անկարելի է,— ասաց նա մեքենայաբար։
— Ձեզ ճիշտ բան եմ ասում. ատրճանակով ցրիվ է տվել իր հիմար ուղեղը։ Իր կալվածների կառավարիչը պատմեց։ Մեր բակումն է ապրում։
— Ե՞րբ, ի՞նչ եք ասում։
— Երեկ գիշեր։ Այդպիսով Նոր տարվա առաջին իսկ օրը հայոց աշխարհը դժբախտություն ունեցավ զրկվելու մի երևելի կյանքից։ Եվ, երևի, դրա՞ համար է, որ այդքան ազդվեցիք։
— Վա՛յ, խե՜ղճ, խե՜ղճ երիտասարդ,— արտասանեց Մարությանն անկեղծ ցավով։— Իսկ ես, երևակայեցեք, այս րոպեիս գնում էի, որ նրան մեր տուն բերեմ։
— Այդ ի՞նչ քամի էր փչել ձեր գլխին։
Մարությանը պատմեց Մինասյանի պատմածը Շահյանի մասին և ասաց, թե կամենում էր և հույս ուներ, որ կփրկի նրան։
— Ո՞ւմ պետք է փրկեիք. մի արդեն մեռած մարդո՞ւ,— բացականչեց օր. Սահակյանը։— Մինասյանն երեկ նրա մոտից ուղղակի մեր տուն էր եկել և նրա մասին խոսում էր իբրև արդեն մեռած մարդու մասին։ Ինձ որ հարցնես, ես ամենևին չեմ ցավում, որովհետև, միևնույն է, անպետք մարդ էր։
Մարությանը տխուր ու տրտում վերադարձավ տուն օր. Սահակյանի հետ։
Տանն ամենքի վրա խոր տպավորություն գործեց Շահյանի անձնասպանության լուրը։ Թեկլեն սկսեց սգալ ցամաք աչքերով, բայց այնպիսի աղեկտուր խոսքերով, որ նույնիսկ օր. Սահակյանն արտասվեց։ Եվան թաշկինակը սեղմել էր աչքերին և իզուր աշխատում էր զսպել խեղղող հեկեկանքը: Նա հիշում էր Շահյանի հետ ունեցած իր ծանոթությունը և թեպետ մի առանձին քնքուշ զգացում չէր տածում դեպի նա, բայց նրան շատ բարի ու անվնաս երիտասարդ էր համարում և այժմ սրտի խորքից ցավում էր նրա եղեռնական վախճանի համար։ Մինչդեռ Աշխենը նստած էր լուռ, անշարժ, կենտրոնացած հայացքը հառած մի կետի և նրա միտքը, հոգին թռել էր հեռու, այնտեղ, ուր նույնպես մեռել էր իր սիրած երիտասարդը, բայց բոլորովին այլ մահով — պատվավոր, օգտակար, խրախուսիչ մահով...
Մինասյանը տան չէր և Շահյանի անձնասպանության լուրն իմացավ այն ժամանակ, երբ ճաշին տուն եկավ։ Թեև այդ լուրն այնքան էլ անակնկալ չէր նրա համար, բայց և այնպես այնպիսի ազդեցություն ունեցավ նրա վրա, ինչպես գլխին իջեցրած դագանակի մի հարված։
— Ա՛խ, թշվառակա՜նը,— բացականչեց նա,— այդ ի՞նչ է արել։ Հոգիս վկայում էր ախր, որ նա բնական մահով չի մեռնիլ։ Բայց մա՜յրը... մա՜յրը։ Օ՜, խե՜ղճ պառավ։ Ի՞նչ կլինի այժմ նրա դրությունը։
Մինասյանը շտապեց դեպի Շահյանի տուն և վերադարձավ ուշ երեկոյան, երբ Մարությանները նստած էին թեյի սեղանի շուրջը։ Օր. Սահակյանն առավոտվանից մնացել էր Մարությանների տանը և սպասում էր Մինասյանի վերադարձին, որ իմանա Շահյանի անձնասպանության մանրամասնությունները։ Մինասյանը մտավ հոգնած և խիստ տխուր: Նա սրտաճմլիկ մանրամասնություններ պատմեց Շահյանի մոր վիճակի մասին և ասաց, որ խեղճ պառավը պարզապես խելագարված է վշտից։
— Նա չճանաչեց ինձ և շարքը հավաքված ազգականներին պատմում էր, որ գիշերը իր որդու սենյակում հանկարծ մի աթոռ էր վայր ընկել կոտրվել և, երբ շրխկոցի ձայնի վրա ներս էր վազել այնտեղ, տեսել էր, որ իր Լևոնը հատակի վրա չոքած՝ նորոգում է կոտրված աթոոը։ Ծառայի պատմածից, հիրավի, երևում է, որ Շահյանն անձնասպանությունը գործելիս չոքած է եղել գրասեղանի և աթոռի արանքում և վայր ընկնելիս գլորել է աթոռը։ Ես տեսա թշվառականի դիակը. ատրճանակն արձակել է աջ քունքի վրա և գանգի մի մասը փշրել։
— Թուղթ-բան չի՞ թողել,— հարցրեց Մարությանը:
— Երեք նամակ է թողել. մեկը մոր անունով, որի մեջ գրված էր՝ «Դժբախտ մայր, քեզ չեմ մեղադրում, որովհետև չես իմացել, թե ինչ ոճիր ես գործում»: Մյուսի մեջ գրված էր բառացի հետևյալը. «Անձնասպանությանս համար ոչ ոքի չմեղադրել, բացի աստծուց»։ Իսկ երրորդն ահա այս ծրարն է իմ հասցեին։
Եվ Մինասյանը ծոցից հանեց մի մեծ ու հաստ ծրար։
— Ի՞նչ է,— հարցրին այս ու այն կողմից խիստ հետաքրքրված։
— Այ, կարդացեք տեսեք ինչ է,— ասաց Մինասյանը, ծրարի միջից հանելով աշակերտական մի տետրակ կապույտ կազմով։
— Տվեք ինձ, ես կարդամ,— ասաց օր. Սահակյանը և տետրակն առավ նրա ձեռքից։
— Իսկ ինձ, եթե կարելի է, մի քիչ բան տվեք ուտելու, որովհետև այսօր ոչինչ չեմ կերել։
Եվան վեր թռավ տեղից։
— Ես պահել եմ ձեր այսօրվա ճաշը։ Ո՞րտեղ կուտեք, այստե՞ղ, թե ձեր սենյակում։
— Այստեղ, այստեղ, ասա բերեն այստեղ,— պատվիրեց Մարությանը։
Այն միջոցին, երբ Մինասյանը, սեղանի ծայրը քաշված, ուտում էր իր ճաշը հոգնած մարդու դանդաղությամբ, օր. Սահակյանը, շրջապատված Մարությաններով, կարդում էր հետևյալը.
20
ԻՄ ՎԵՐՋԻՆ ԽՈՍՔԸ
Հիշո՞ւմ ես. այսօր, որ կյանքի գովքն էիր անում, ես ասացի քեզ, որ պատասխանս կստանաս գրավոր։ Արդ՝ ընդունիր գրությունս իբրև իմ պատասխանը և, եթե գտնես, որ ճշմարիտ չեմ ասում, այրիր այս նամակն այնպես, ինչպես որ ես երկրագունդը կայրեի, եթե կարողանայի։
Հետևում եմ անձնասպանների օրինակին և, այս ողորմելի անոթը — գանգս ցրիվ ածելուց առաջ, նամակներ եմ գրում։ Մորս արդեն գրել եմ։ Հիմա էլ քեզ եմ գրում, կյանքի օրհներգու։ Հա՛, մի նամակ էլ կգրեմ, որ անձնասպանությանս համար ոչ ոքի չմեղադրեն։ Այդպես է կարգը և թող այդպես լինի։ Կամ, եթե ուզում են անպատճառ մեղադրել մեկի, թող մեղադրեն նրան կամ այն բանին (անունը չգիտեմ. հավատացյալներն ասում են, որ անունը աստված է), որի կամքով ես անգոյությունից գոյություն ստացա, ապրեցի ամբողջ 27 տարի առանց իմանալու, թե ինչու, և այժմ գոյությունից նորեն գնում են դեպի անգոյություն՝ զզված և ձանձրացած այն բոլորից, ինչ որ տեսա աշխարհ կոչված այս հսկայական հիմարանոցում։
Զարմանալի տափակություն կա մարդկանց ուղեղի մեջ. երբ որ տեսնում են, որ որևէ մեկի անձնասպանության մեջ շոշափելի կերպով ոչ ոք մեղավոր չէ, նրանք իրենց բոլոր մեղադրանքը թափում են անձնասպանի գլխին։ Մինչդեռ եթե նրանք մտքի մի քիչ խորություն ունենային, փառաց ի փառս պիտի բարձրացնեին անձնասպանին, և ոչ թե մեղադրեին։ Եթե մեղադրանքի — և այն էլ մահացու մեղադրանքի — մի կետ կա առհասարակ բոլոր անձնասպանների համար, այդ ա՛յն է, որ նրանք ապրել են։ Ապրել կնշանակի ամենամեծ հիմարությունը գործել։ Այդ կարելի՞ է մեղադրել նրան, ով չի ցանկանում շարունակել հիմարություն գործել։ Ասում են, որ անձնասպանությունը խելագարության արգասիք է լինում։ Այդպես ասողներն անշուշտ իրենք են խելագար: Կամ, եթե ըստ իրենց հասկացողության՝ խելագար չեն, խելագարությունը թարս են հասկանում։ Գիտե՞ս որն է իսկական, արտոնյալ խելագարությունը.— ա՛յն, երբ զգում ես, տեսնում ես, համոզված ես, որ կյանքը դատարկ մի բան է, ավելի քան տորիչելյան դատարկությունը, և, այնուամենայնիվ, շարունակում ես ոչ թե միայն ապրել, այլև կաշուցդ դուրս գալ, որ կարելույն չափ երկար ապրես։
Անձնասպանները ոչ թե խելագար են, այլ ամենաիմաստուն մարդիկ, որովհետև միայն նրանք գիտեն, թե ի՞նչ է կյանքի իսկական արժեքը։ Իսկ կյանքի իսկական արժեքը եթե արտահայտելու լինենք թվանշանով, դուրս կգա հսկայական մի զրո, որի դատարկ շրջագծի միջով իր սարտոմորտալներն է կատարում կամ, հայերեն ասենք, իր գլուխկոնծին է անում համաշխարհային կրկեսի այն միմոսը, որի անունն է մարդկություն...
Անձնասպանները բացի ամենաիմաստուն մարդիկ լինելուց, այլ ամենաքաջ մարդիկն են։ Ամենամեծ երկյուղը, որ պաշարում է մարդուն, մահվան երկյուղն է։ Եվ իզուր չէ, որ օրենսդիրները պատժի ամենաբարձր աստիճանը մահվան պատիժն են սահմանել։ Ապրել կամենալ — նշանակում է մահից վախենալ։ Արդ՝ ով մահից ոչ թե միայն չի վախենում, այլև ինքն է իրեն մահվան գիրկը նետում,— ամենաքաջը չէ՞։
Ապրելու և, այսպես կոչված, բնական մահվան սպասելու համար հարկավոր է երկու բան՝ — կամ չմտածել, կամ հասնել մտածողության այն կետին, որի վրա մարդս կանգնած անսասան՝ ընդունակ դառնա արհամարհելու, միևնույն տխմար, աննպատակ բանը համարելու թե՛ կյանքը և թե՛ մահը։ Չմտածել չեմ կարող, որովհետև, դժբախտաբար, անասունից չեմ ծնված. կյանքն ու մահն էլ հավասարապես արհամարհել նույնպես չեմ կարող, որովհետև կյանքը չեմ փորձել նրան արհամարհելու չափ, որով և պայմանավորված է արհամարհանքը դեպի մահը։
Չգիտեմ, ինչպես կլինի ապագայում, բայց գիտեմ, որ այժմ մարդս ապրում է ոչ իր ցանկությամբ, ուզում եմ ասել, ոչ իր ազատ կամքով։ Ինչպես որ նա իր ազատ կամքով չի ծնվում, այնպես և իր ազատ կամքով չէ, որ ապրում է։ Նրան ծնում են և ստիպում, որ ապրի։ Ծնում է բնությունը իրեն միայն հասկանալի նպատակով (կամ, գուցե, նա էլ ոչ մի նպատակ չունի), որի հետ մարդուն իրավունք չի տալիս գործ ունենալու։ Նույն բնությունն է, որ ստիպում է նրան ապրել, և դարձյալ ծածուկ է պահում նրանից այն նպատակը, որի համար ստիպում է նրան ապրել։
Սակայն անտանելին և միանգամայն անհասկանալին բնության ստիպմունքը չէ, այլ նույնիսկ մարդկային ստիպմունքը, որը ձևակերպված է ընտանիքի, շրջանի, հասարակության, ազգի, պետության և, վերջապես, ընդհանուր մարդկության նախապաշարմունքների, սովորությունների, հասկացողությունների, օրենքների, սկզբունքների մեջ։ Գուցե ուրիշների համար այդ ստիպմունքն աննկատելի է և անզգալի, իսկ շատերի համար նույնիսկ քաղցր, բայց ինձ համար միշտ անտանելի է եղել, է և կլինի, եթե շարունակեմ ապրել։
Այժմ, երբ կանգնած եմ մահվան դռանը, այդ ստիպմունքը գոյություն չունի ինձ համար։ Ես ազատ եմ, ինչպես օդը։ Եվ, երբ մտածում եմ, որ վաղը և հավիտյան չպիտի մտածեմ այլևս, ինձ թվում է, թե այս րոպեին ամենաերջանիկն եմ ես բոլոր մարդ արարածների մեջ։ Եթե մի բան կա, որից վախենում եմ այս րոպեին, այդ այն է, թե միգուցե այնպես պատահի, որ ստիպեն ինձ դարձյալ ապրել։ Չէ՞ որ «քաղաքակրթությունն» ու «մարդասիրությունն» այնպիսի «բարոյական» (ի՜նչ տխմար բառեր) օրենքներ են սահմանել, որոնց զորությամբ մարդն ազատ չէ մինչև անգամ իր սեփական կյանքին վերջ տալու: Եթե ես, փոխանակ սենյակումս փակված՝ անձնասպանություն գործելու, կամենայի կամրջից գետը նետել ինձ, կբռնեին, թույլ չէին տալ։ Եվ ես իրավունք չէի ունենալ բողոքելու։ Իսկ եթե բողոքեի, գժատուն կտանեին ինձ։ Ահա՛ թե ինչու անձնասպանությունն էլ, գողության պես, ծածուկ է կատարվում։ Բռնություն, բռնություն և բռնություն — ահա թե ինչով է շրջապատված մարդը կյանքի մեջ։ Եվ ես հրաժարվում եմ հասկանալ նրանց, որոնք դատապարտում են այդ բռնությունից իրենց օձիքն ազատողներին։
Չգիտեմ, իմ մահը ումևիցե ցավ կպատաճառի՞, թե ոչ, բայց հաստատ գիտեմ, որ մայրս կամ իսկույն, կամ շատ շուտով կմեռնի։ Է՛հ, այդ ավելի լավ։ «Մարդ մի անգամ պիտի մեռնի», բայց երանի՜ նրան, ով շուտ կմեռնի։ Հազար և բյուր երանի կլիներ, եթե ես մեռնեի այն ժամանակ, երբ դեռ չէր զարթնել գիտակցությունս։
Գիտակցությո՜ւն... Ահա՛ թե որտեղ է մարդուս բոլոր թշվառության աղբյուրը։ Կկամենայի իմանալ՝ ով է եղել այն երևելի ծաղրածուն, որ մարդուն անվանել է «ստեղծագործոլթյունների պսակ» — մի աննման ծաղր, որ մենք ցարդ լուրջ բանի տեղ ենք ընդունում ու գործածում։ Ա՛յն, ինչ որ բնությունը մեզ տվել է իբրև լոկ պատիժ, մենք առանձին շնորհք ենք համարում և պարծենում։ Նա մեզ գիտակցություն է տվել, որ շարունակ տանջվենք, իսկ մենք հիմարաբար կարծում ենք, թե դա մի պսակ է մեր գլուխը զարդարող։
Եթե ես աշխարհիս տերը լինեի, կհրամայեի ոչնչացնել այն բոլորը, ինչ որ նպաստում է մարդու գիտակցության, իմացկանության զարգացմանը, որովհետև ամեն մի քայլ, որ տանում է դեպի զարգացումը, տանջանքի մի նոր դուռ է բաց անում մարդու համար։ Գիտությունն ընդունակ է մարդու մեջ զարգացնելու մի անհագ հարցասիրություն, որի առաջ նույնիսկ ինքն ընկճվում է ինչպես մի թզուկ իր զարթեցրած հուժկու գազանի առաջ։ Քաղաքակրթության գործն այն է, որ մարդու պահանջներն է ավելացնում — բոլորովին ավելորդ պահանջներ — և տասը նոր պահանջից հազիվ մեկին միայն կարողանում է գոհացում տալ։ Մարդու ուղեղը հեքիաթական այն քնած վիշապն է, որ զարթնելուն պես անհագ քաղց է զգում, որքան շատ ես տալիս, որ քաղցը հագեցնե, այնքան ավելի է պահանջում։ Արդ՝ քանի որ ընդունակ չես և անկարելի է նրա քաղցը հագեցնել, ավելի լավ չէ՞, որ թողնես հանգիստ քնած մնա իր համար։ Քանի՞ գրոշ արժե մի դրություն, որ հին իմաստասերը բանաձևել է այս խոսքերով. «Ես միայն մի բան գիտեմ. այն՝ որ ոչինչ չգիտեմ»։ Արժե՞ արդյոք, որ մարդ այնքան տանջվի, չարչարվի միմիայն ա՛յն բանի համար, որ վերջ ի վերջո իմանա, թե ինքը ոչինչ չգիտե։
Կարլեյլը ասում է. «Երբ մարդը քաղցած է, հաց է պահանջում, բայց երբ կշտացավ, հարցնում է՝ ինչո՞ւ եմ ապրում»։ Ես կուզեի, որ ոչ մի քաղցած մարդ չլիներ, այն ժամանակ ամեն մարդ կիմանար և կհամոզվեր, որ իզուր է ապրում։ Այստեղ ես գալիս եմ մի զարմանալի եզրակացության. արդյոք քաղցածները չե՞ն, որ անմիջական պատճառ են հանդիսանում մարդկության կյանքի հարատևության։
Լավատեսներդ վախկոտ եք և իբրև վախկոտ՝ խաբեբա եք։ Դուք խաբում եք թե ձեզ և թե ուրիշներին։ Դուք համարձակություն չունիք ուղղակի նայելու միակ բացարձակ ճշմարտության՝ մահվան երեսին։ Ձեր ամբողջ վարդապետությունը հիմնված է կեղծիքի և ինքնախաբեության վրա։ Դուք սուտ եք խոսում, երբ կաշուց դուրս եք գալիս, ապացուցելու համար, թե ապրելը հիմարություն չէ։ Կյանքին նվիրված բարձրաձայն օրհներգների մեջ դուք աշխատում եք խլացնել մահվան ճիչը, որ սարսափեցնելով սարսափեցնում է ձեզ։ Դուք եք, որ ասպարեզ եք նետել «գոյության կռիվը», որպեսզի փախուստ տաք մահից։ Դուք շրջապատել եք ձեզ սիրո, ատելության, կրքի և նախանձի հազարավոր բարդ իլյուզիաներով, որպեսզի դրանց թանձր մշուշի մեջ չտեսնեք մահվան անդունդի անտակ խորությունը, որի մասին մտածելիս սառչում է ձեր արյունը։ Ձեզ ծանոթ չէ մռայլ հոռետեսի հպարտ արհամարհանքը, որի առաջ փշրվում, խորտակվում է ամեն ինչ։ Խելագարին հատուկ համառությամբ դուք գնում եք որոնելու, որ պաշտեք մի ինչ-որ, թե ինչ, ինքներդ էլ չգիտեք։ Հին կռապաշտների նման աստվածներ եք հնարում ձեզ համար և երևակայում, թե դրանք են ձեր որոնածը։
Օ՜, ողորմելինե՜ր, օ՜, թշվառականնե՜ր, օ՜, ատելի՜ ստրուկներ...
Դեռևս Էպիկուրն է ասել՝ «Մահը մեզ չի վերաբերում»։ Եվ Շոպենհաուերը,— քո արհամարհած Շոպենհաուերը,— այսպես է բացատրում այդ խոսքերի իմաստը. «Երբ մենք գոյություն ունինք, չկա մահ, իսկ երբ կա մահ,— մենք չկանք։ Կորցնել մի բան, որի բացակայությունը կարելի չէ զգալ, դա ցավալի չէ. հետևաբար գալիք անգոյությունը (մահը) մեզ չի վերաբերում, ինչպես որ չի վերաբերել անցյալ անգոյությունը» (այսինքն ա՛յն, երբ մենք դեռ չէինք ծնված)։
Մի քանի րոպեից հետո ես այլևս չեմ լինիլ կամ, այլ խոսքով ասած, կլինեմ գալիք անգոյության մեջ։ Մի քանի րոպեից հետո ընկած կլինեմ հատակի վրա՝ գանգս ցրիվ եկած, արյան մեջ շաղախված։ Մայրս,— խե՜ղճ, դժբա՜խտ պառավ,— կոծելիս կլինի ծնկները, սենյակս լիքը կլինի ոստիկաններով և հետաքրքիր մարդկանցով։ Կուզեի մեռած ժամանակս էլ տեսնել՝ դիտելու համար այդ հիմար մարդկանց իրարանցումը, որպեսզի մի կուշտ ծիծաղեի:
Համլետն անշուշտ ամենամեծ տխմարներից մեկն է եղել, որ դեռևս տարակուսել է, թե միգուցե այնտեղ՝ անդրգերեզմանական կյանքի մեջ էլ ինչ-որ երազներ խանգարեն իր հավիտենական հանգիստը։ Եթե մի վայրկյան անգամ այդպիսի տարակուսանք անցներ մտքովս, այն ժամանակ մեռնելուց առաջ, անշուշտ, յոթն օր կքավեի մեղքերս. մինչդեռ այժմ, ինչպես տեսնում ես, դեռ հայհոյում էլ եմ և հայհոյում ամենահանգիստ խղճով, որովհետև համոզված եմ, որ հայհոյանքը նույնքան արժեք ունի, որքան և աղոթքը, այսինքն — ոչ մի արժեք չունի։
Կան չափազանց խորամիտ, բայց և խիստ բարեմիտ մարդիկ, որոնք այն սշխարհի կրոնական գաղափարները մեկնաբանում են իբրև իրականություն։ Նրանք այնքան խելոք են, որ, իհարկե, չեն հավատում դժոխքի և դրախտի, սատանաների և հրեշտակների գոյության, բայց և իրենց խորամանկությամբ հանդերձ այնքան միամիտ են, որ կարծում են, թե կրոնական այդ ցնդաբանությունները, որ հանեն հիվանդոտ երևակայության աշխարհից և դնեն իմ առաջ իբրև իրական փաստ, ինձ և ինձպեսներին կհամոզեն, թե դրանք սուտ չեն:
Եթե կա մի բան, որ ճշմարիտ է, դա մահն է, որովհետև ճշմարիտն այն է, ինչ որ հավիտենական է, իսկ մահն է միայն, որ հավիտենական է։ Ժամանակը գոյություն ունի այնքան, որքան մենք ապրում ենք, իսկ մեռնելուց հետո ժամանակը գոյություն չունի կամ, ուրիշ խոսքով, գոյություն ունի այն, ինչ որ մենք անվանում ենք հավիտենականություն։ Մենք մեզ համար սահմանել ենք ժամանակի որոշ չափեր և դրանով ենք ուզում չափել նույնիսկ անդրգերեզմանական կյանքի տևողությունը, եթե միայն կյանք կարելի է անվանել այն, որ մարմինս հող կլինի դարձած, այդ հողի վրա խոտ կլինի բսած և այդ խոտի մեջ արածելիս կլինի մի գառ, որպեսզի այդ գառան միսն ուտողները վերջն ինձ պես հող դառնան և այլն... Կոմեդիա, կատարյա՛լ կոմեդիա... Եվ երբ մտածում ես, որ համաշխարհային այդ կոմեդիան պիտի շարունակվի անվերջ, առանց վերջնական նպատակի... Ծիծաղում ես և, միևնույն ժամանակ, ապշում, որ մարդիկ այս բոլորը գիտենալով հանդերձ ինչ-որ նոր տարիներ են հնարել, ուրախանում են, տխրում, սիրում, ատում նախանձում, սպանում, աշխարհ բերում նոր արարածներ... Հիմարանո՜ց, հսկայակա՜ն հիմարանոց... Կալիգուլան ափսոսում էր, թե ինչո՛ւ հռոմեացիք մի գլուխ չունեին, որ թրի մի հարվածով վերջ տար նրանց կյանքին։ Նա ափսոսում էր չարությունից։ Նույնն ես եմ ափսոսում ամբողջ մարդկության համար, միայն խղճահարությունից։
Բայց եթե մարդկությունը մի գլուխ չունի, ես խո մի գլուխ ունիմ։
Գանգս... «Ի՞նչ բան է այս անոթը,— ասում է Շելլինգը,— որ իր մեջ պարունակում է ամբողջ աշխարհը, ամբողջ երկինքը: Ի՞նչ բան է մոգական այս ամրոցը, ուր սերն իր հրաշքներն է կատարում, ուր ամեն ինչ, ինչ որ փառավոր է և վեհ, ինչ որ նողկալի է և սոսկալի, գտնվում է իր սաղմի մեջ կողք-կողքի։ Ի՞նչ բան է գանգ կոչված մարդկային այս գլուխը, որ ստեղծում է տաճարներ, աստվածներ, ինկվիզիցիա և դևեր։— Որդի՜ բնակարան»:
Այո՛, միմիայն որդի՜ բնակարան: Բայց այդ միայն մահից հետո։ Իսկ մահից առաջ — տանջանքի՜ շտեմարան:
Օ՜, իսկույն, իսկույն կփշրեմ, կոչնչացնեմ տանջանքի այս շտեմարանը։ Բավական է, որքան այս անտանելի ծանրությունը կրեցի ուսերիս վրա, այլապես՝ մինչև ե՞րբ և ինչո՞ւ...
Շոպենհաուերը ասում է. «Մահվան րոպեն կարող է նման լինել ծա՜նր պատրանքից արթնանալուն»: Ես ուզում եմ արթնանալ կյանքի ծանր պատրանքից՝ մահվան գիրկը նետվելով։
Ես մեռնում եմ խղճալով ձեզ, կյանքի՛ ստրուկներ, որ ինչքան էլ կամենաք ապրել, այնուամենայնիվ վերջ ի վերջո պիտի գաք իմ ետևից։
Շահյանի թաղմանը ներկա էին, ի միջի այլոց, օր. Սահակյանն ու Մարությանները։ Մինասյանը չէր հեռանում հանգուցյալի մոր մոտից։
Շահյանը կարծես քնած էր դագաղի մեջ։ Նրա ծնոտները կապած էին սպիտակ թաշկինակով, որ միևնույն ժամանակ ծածկում էր քունքի և գանգի ջարդված մասը։ Նրա փոքր-ինչ բաց շրթունքների վրա սառել էր հեգնական մի ժպիտ։
եվան եկեղեցում կանգնած էր դագաղի մոտ, և նրա ուշադրությունն ակամա գրավում էր հանգուցյալի այդ ժպիտը։ Նրան թվում էր, թե Շահյանի շրթունքների վրա այդ ժպիտը մնացել էր այն րոպեից, երբ գրել էր իր վերջին տողերը. «Անձնասպանությանս համար ոչ ոքի չմեղադրել, բացի աստծուց»: Ի՞նչ էր այդ՝ կատա՞կ, թե՞ հայհոյանք։ Մի՞թե կարելի է կատակ անել մահվան հետ։ Եթե հայհոյանք — մի՞թե կարելի է հայհոյել խորհրդավոր անհայտության դռան առաջ կանգնած միջոցին... «Մի՞թե եղբայրս իր մահվան ժամանակ կարող էր այդպես ժպտալ»,— մտածեց Եվան և նույն րոպեին փշաքաղվելով ետ նայեց ակամա։
Նա տեսավ Աշխենին, որ չոքած էր կանանց դասի սյունի տակ և խուլ հեկեկում էր, աչքերը թաշկինակի մեջ սեղմած...