Մաճկալ Սաքոյի պատմությունը
Քեզ համար եմ պատմում, գեղջո՛ւկ,
Խրատական զրիցը էս։
Ակա՛նջ արա, լա՛վ լսի դու,
Խելքի կտոր թե որ ունես։
Ռանչպա՛ր, ուշով լսի հիմի,
Թե ոնց քո էս ախպեր Սաքոն
Աղի համար գնաց կռիվ,
Կուռը կտրած ետ եկավ տուն—
Ու թե ընչեր արավ Սաքոն
Ու ո՞նց հասավ իր ուզածին—
Ու թե ընչի՞ մաճկալ Սաքոն
Դեմ է հիմի պատերազմին։
I
Մաճկալ Սաքոն իրանց գեղում
Իրա օրում ապրում էր խեղճ։
Գեղի ծերին ուներ մի տուն,
Էրկու թիզ հող վարելատեղ։
Էդ վարելու տեղն էլ որ կար—
Գեղից հեռու, քար ու քոլոտ։
Արտը հեռու, վարը դժար—
Աշխատում էր տարին բոլոր։
Ու աշունքին թե լավ ըլեր—
Մի չոր հաց էր իրան մնում,
Էդ չոր հացն էլ թե որ չըլեր—
Ուրիշի էր մշակ գնում։
Ինքը ջահել— երիտասարդ,
Տունը պառավ հեր ու նանի,
Քրտինք թափում գիշեր ու զօր—
Պահում էր տուն ու ընտանիք։
II
Էս օրումն էր մաճկալ Սաքոն,
Երբ գերմանու կռիվն ընկավ։
Ի՞նչ իմանար մաճկալ Սաքոն—
Ո՞վ է սարքում կռիվ ու դավ։
Ի՞նչ իմանար Սաքոն ռանչպար,
Թե ընչի՞ են կռիվ անում.
Շա՞տ էր տեսել իրա օրում
Էդ նեմեցին կամ գերմանուն։
Ինքը մենակ էն իմացավ,
Որ գզիրը եկավ մի օր,
Թուղթ է էկել քաղքից, ասավ,
Թե ջահելին տանեն զինվոր։
III
Ըլե՞լ է հեչ, որ զենք առնի
Ու հարուստը գնա կռիվ։
Դե հայտնի է սաղ աշխարքին,
Որ խեղճին են տանում կռիվ։
Էսպես էկան հավաքեցին
Գեղի քյասիբ-քյուսուբ խալխին.
Ռեսի1 տղին ձեռ չտվին—
Միկուն վերի ծաղի՞կն էր խի...
Բա գզիրանց թաղի Համբո՞ն,
Բա Մելիքանց Սե՞թը մեկ էլ...
Դե ով ուներ ծանոթ ու փող—
Սիպտակ բլեթ էր նրան էկել...
IV
Գեղի ծերին հերը կեցած՝
Ճանապարհ էր դնում տղին,
Սրտին հազար կրակ ու ցավ,
Սրտին հազար աղ ու լեղի։
Ու Սաքոյի վզովն ընկած
Մղկտում էր պառավ նանին
Ու անիծում վիշապ ու չար
Էդ նեմեցին ու գերմանին։
Ի՞նչ իմանար նանը պառավ,
Որ մեղ չունի գերմանն էդտեղ,
Որ հարուստն է խեղդում իրան
Ու էն խալխին՝ իրա պես խեղճ:
V
Ի՞նչ իմանար պառավ նանին,
Որ թե՛ գերման, թե՛ հայ, թե՛ ռուս
Ունևորն է իր թշնամին,
Ու հենց իրանց ռեսը[1] տռուզ։
Որ դրանք են կռիվ քցել,
Խալխին հանել իրարու դեմ,
Որ իրարու արուն ծծեն—
Իրանք վրեն նստեն— ուտեն։
Որ գերմանու խեղճն էլ հիմի
Էդպես գրկած իրա նանին՝
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . --
Լաց է ըլում աղի-աղի,
Որ զրկում են իրան բանից։
VI
Մնաս բարով ասավ Սաքոն
Իրա պառավ ծնողներին։
Մտիկ տվեց աչքի տակով
Վերջին անգամ իրանց գեղին։
Տեսավ՝ էնտեղ գեղամիջին
Միկուն նստած կապույտ մի ձի,
Ուրախ-ուրախ, թամքին խուրջին՝
Արտն է գնում հրեն հնձի...
Ու ետևից տեսավ ռեսին
Չուխեն հագին, տեսքը գոռոզ,
Հրաման էր տալիս տղին,
Հետն էլ ցնցում փորը տռուզ։
VII
Էսպես Սաքոն տխուր մի օր
Կռիվ գնաց գերմանու դեմ,
Գեղում մնաց հերն հալիվոր,
Պառավ նանին մնաց անտեր:
Էստեղ հարուստ ռեսը էկավ,
Բռնեց յախից Սաքոյի հոր՝
Դու էլ մի խեղճ մարդ ես, ասավ,
Տղեդ սալդաթ, դու հալիվոր։
Ղրկեմ, ասավ, մշակներին
Արտդ հնձեն, բերեն քո տուն։
Մշակներն էլ էնպես բերին,
Որ մի բուռ էր արտը բիթուն[2]։
VIII
Էս ժամանակ Սաքոն ֆռոնթում
Թոփ էր քցում խալխի վրա։
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Մեկ էլ, ըհը, դեմից մի թոփ
Թռավ — էկավ, դիպավ նրան։
Ընկավ Սաքոն արնակալած
Ու շուռ էկավ հողը գլխին,
Ու թե շունչ կար փորում հալա—
Էն էլ փչեց, կտրավ լեղին։
Ու չիմացավ Սաքոն էլ բան,
Միայն ոնց որ էրազի մեջ՝
Տեսավ նանին՝ վրեն չոքած
Կժով ջուր էր տալիս իրեն...
IX
Աչքը մեկ էլ բացեց Սաքոն—
Պիտերում էր, լազարեթում,
Կուռը կտրած, անտեր ու որբ՝...
Էստեղ բերին, տվին մի թուղթ։
Կարդաց Սաքոն ու իմացավ՝
Հերն էր նամակ գրել գեղից,
Սիրտը կալեց արցունք ու ցավ
Ու ետ՝ փորում կտրավ լեղին։
Էն էր գրում պառավ ապին,
Թե ոնց ռեսը հունձքը կերավ
Ու հետո էլ, նոր գարունքին
Նստավ իրանց հողի վրա։
Ու թե պառավ նանին մեռավ,
Ինքն էլ անտեր ու հալիվոր՝
Մուրացկան է գեղում իրանց,
Թող փող ղրկի՝ ունի թե որ...
X
Գիրը դրեց Սաքոն մի կողմ
Ու լաց էլավ էստեղ մեկ էլ։
Ու միտք արավ մաճկալ Սաքոն,
Թե ընչի՞ է կռիվ էկել։
Ո՞ւմ համար են հավաքում էդ
Քյասիբավոր, բանվոր խալխին,
Կռիվ քցում իրարու հետ,
Արուն կապում սաղ աշխարքին։
Ու թե ընչի՞ էդքան հանգին,
Էդքան տռուզ աղեք հազար
Ընենց չելավ՝ ֆռոնթ գային,
Կռիվ տային հետ-հավասար։
XI
Ու միտքն էկան հազարավոր
Էն տղերքը իրանց պոլկի,
Դիփը[3] քյասիբ-աշխատավոր,
Գործը թողած՝ էկած զորքի։
Ո՞վ է, ասավ, քշել դրանց
Իրանց տնից, գործ ու կարգից,
Էսպես տվել սրի բերան՝
Հեռի մարդից ու աշխարքից։
Ո՞վ է դրանց տվել պատրոն,
Բերել— քցել սար ու չոլեր—
Հազար թոփի, պուլեմետրի,
Հազար–հազար թվանքի կեր...
XII
Լազարեթում ընկած էսպես
Միտք էր անում Սաքոն։
Մի օր էկան ասին թե՝ ո՜ղջ ըլես,
Չկա էլ թագ ու թագավոր։
Ասին՝ ռսի հողի վրա
Ազատութեն հիմի պտի...
Լավ է, ասավ Սաքոն իրան
Ու դուրս գրվեց լազարեթից։
Ոնց որ մորութ թազա ծնած
Քուչա ելավ Սաքոն թիլ-թիլ.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Քուչում բան չէր փոխվել հալա,
Նայող չկար քյասիբ մարդին։
XIII
Թագավորը դուզ է, չկար,
Համա նրա տեղը թախտին
Նստել էին թե եներալ,
Թե ափիցեր— հարուստ մարդիկ։
Չէր վերջանում կռիվն էլ ետ,
Էլ ետ զորքին քշում ֆռոնթ,
Էլ ետ ախպեր-սալդաթի հետ
Խոսում էին շառ ու զոռով։
Ելավ Սաքոն, գնաց դիվան,
Թե ապրուստ տան, խարջ տան փորի—
Ըսկի ռեխին նայող չելավ
Ու ուշք դնող նրա օրին։
XIV
Ման էր գալիս էսպես քաղցած
Սաքոն էդ մեծ քաղքի միջին։
Ու մի օր էլ ասին՝ հեռվանց
Մարդ է գալիս— «ընկեր Լենին»։
Ասին՝ ինչքան աշխատավոր,
Ինչքան բանվոր, ռանչպար որ կա—
Էդ բոլորի մեծն է Լենին,
Էդ բոլորի առաջնորդը։
Ինչ բանվոր կար էդ մեծ քաղքում—
Դիփը վակզալ գնաց, որ էն
Լենին ասած ընկեր մարդուն
Պատիվ բռնեն, դիմավորեն...
XV
Ելավ ինքն էլ գնաց վակզալ։
Առաջ անցավ սալդաթ Սաքոն։
Էդ սհաթին պոեզն էկավ,
Պոեզի մեջ քսան վագոն։
Ու դուրս էկավ ընկեր Լենին,
Բանվոր խալխը տվավ ուռա։
Սաքոն խառնեց նրանց ձենին
Ըռնչպարի ձենը իրա։
Ու երբ մի քիչ ձենը կտրավ—
Խոսեց Լենին ժողովրդին,
Ու ետ էնպես խոսքեր ասավ,
Որ ջուր խմեց դիփի սրտից։
XVI
Մինչև հիմի, ասավ Լենին,
Աղի համար կռիվ արիք,
Հիմի վախտն է, որ ձեր սվին
Շուռ տաք էլ ետ՝ դեմ տաք աղին։
Ասավ՝ բուրժո՛ւյն է թշնամին
Կռիվ ղրկած բանվոր խալխի.
Նա՛ է խմում արյունն հիմի
Ժողովրդի ու աշխարքի։
Ձեզ կռիվ է ղրկել, ասավ,
Ձեզ պես հալալ բանվորի դեմ,
Որ ձեր ձեռով տիրե աշխարք,
Դուք կոտորվեք— ինքը ուտե։
XVII
Էլ վերջ, ասավ ընկեր Լենին,
Էս արնախում պատերազմին.
Պատերազմը ներսում պտի,
Որ բուրժույի հոգին հանի։
Ի՞նչ ունենք մենք սալդաթի հետ
Ըլի նեմեց, ըլի ռսի.
Ամեն սալդաթ հալա տգետ
Ու բուրժույի ձեռին եսիր։
Մենք բարև ենք ղրկելու էդ
Գերման զորքին ու բանվորին,
Որ վեր կենա բուրժույի դեմ,
Քցի նրան ու տրորի...
XVIII
Խաղաղութե՜ն ֆռոնթում, ասավ,
Կռի՜վ ներսի բռնավորին.
Հարըստի հետ անենք հեսաբ[4]
Ու տա՛նք նրա տռուզ փորին։
Ու երբ, ասավ, հեսաբ արինք
Ու բուրժույի մահը տեսանք—
Հողը կտանք ըռանչպարին,
Բանվորներին զավոդ ու հանք։
Ել վե՜ր, ասավ ընկեր Լենին,
Ու բուրժույի հաշիվը տե՛ս,
Կռիվն է էս, ասավ, վերջին—
Բանվոր խալխի կռիվը մեծ...
XIX
Էսպես ասավ Լենինն իրանց։
Լսեց Սաքոն ու հասկացավ։
Միտը էկան նանը մեռած,
Հերն հալիվոր, կրակ ու ցավ։
Միտը բերեց Սաքոն մեկ էլ
Ռեսանց հրեշ— բռնավորին.—
Ասավ՝ գնամ ետ գեղը մեր
Ու տամ խշտով[5] նրա փորին։
Պոեզ նստավ էդ օր Սաքոն,
Էկավ–հասավ գեղը իրանց,
Մտիկ արավ աչքի տակով—
Քար չէր մնացել քարի վրա...
Ո՛չ հեր կար էլ, ո՛չ մեր, ո՛չ տուն,
Հողն էլ ռեսանց տղի ձեռին.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . --
Էդ էր դատել մաճկալ Սաքոն
Ի փոխարեն կտրած կռի...
XX
Գնաց Սաքոն աչքը արուն
Ու ձեն տվավ ռեսանց ցեցին.
Մտածել էր ճանապարհին,
Որ մի քացով նրան քցի։
Բայց դեմ ելավ էդտեղ նրան
Տռզած ադեն տանուտերի՝
Հնպարտ կեցած դռան վրա,
Ձեռը դրած մաուզերին...
Ռեսանց տղա Միկուն էր էդ,
Որ տնումը նստել հանգիստ,
Կերել, խմել— ու հիմի էլ
Դարձել էր ցեց— մաուզերիստ։
XXI
— Հը՞, մե՞ր տղա, արի մի դե՛ս,—
Ասավ հնպարտ տղեն ռեսի.
Քո սաղ կռից վախեցել չեմ—
Պտի վախեմ հիմի կեսի՞ց...
— Բա մեր հո՞ղը... ասավ Սաքոն.
— Հո՞ղ,— քրթմնջաց ռեսի տղեն.—
Ընենց մի հող հիմի տամ քեզ,
Որ քեզ համար լավաշ թխես...
Քանի թեզ[6] է գնա՛, ասավ.
Մտի՛կ արա, ասավ, ձեռի՜ս...
Ու ձախ ձեռը բեղին տարավ,
Աջը դրավ մաուզերին։
XXII
Թողեց Սաքոն գեղը իրենց,
Փախավ դաշնակ մավզերիստից,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . --
Էկավ Գյումրի քաղաքը մեծ,
Որ էստեղից մաշին նստի—
Գնա նորից Մոսկով քաղաք,
Ուր օրենք էր սավետական,
Ուր էլ չկար ռես ու աղա,
Ոչ էլ դրանց նման մի բան։
Ուզեց Մոսկով գնա էլի,
Անցնի էլ ետ ճամփեն դժար,
Տեսնի թե ի՞նչ կասի Լենին
Հայաստանի խալխի համար...
XXIII
Գյումրի էկավ Սաքոն գեղից
Ու Գյումրըվա վակզալի քով
Ըռաստ էկավ մի լավ տղի,
Հետը զրից արավ խելքով։
Բանվոր էր էդ ծանոթ տղեն,
Պարավոզ էր ռեմոնտ անում,
Ճանաչում էր հալա գեղեն
Մեր Սաքոյին, հորը, նանուն։
Զրից արին սրտանց։ Մեկ էլ
Էս բանվորը, թե՝ հա՛, շուտով
Տի դաշնակի յախից բռնեն,
Որ սավետի ըլի հետո...
XXIV
Ու ցույց տվավ բանվոր տղեն
Էդ դեպոյի դեսը մի քիչ,
Ոնց որ վիշապ էրկաթեղեն՝
Բրանեվոյի[7] պոեզը մեծ։
Մե՛րն է, ասավ, Սաքո՛ ախպեր,
Ըստեղից ենք նշան տալու...
Դու էլ մնա, ասավ, մեզ հետ—
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Էլ իզո՛ւր ես Մոսկով գնում...
Մնաց Սաքոն։ Մի շաբաթ անց
Բրանեվոյի վրից մին էլ
Հարայ տվին, քշեցին ցած—
Դե դաշնակն էլ հո չէ՞ր քնել։
XXV
Կռի՜վ, կռի՜վ դաշնակներին,
Իշխանութեն սավետական...
Սաքոն ինքն էլ գնաց կռիվ,
Չնայած որ կուռը չկար։
Մի քանի օր Գյումրի քաղքում,
Բայազեթում, Կարսա բերդում
Կարմիր բայդաղ[8] տեսավ Սաքոն,
Սավետական իշխանություն...
Բայց հալա տես, որ ըռանչպար
Խալխը՝ եսիր ցեց դաշնակին՝
Հասկանում չէր սավետական
Իշխանության կարգը կարգին։
XXVI
Սեպուն էկավ իրա զորքով,
Մավզերիստներ բերավ հազար,
Կռիվ էղավ էդտեղ հինգ օր,
Հինգ օր էսպես տվին իրար։
Կռիվ տվին մերոնք հինգ օր,
Վերջը քաշվան Ղազախու սար.
Էդ օրվանից մաճկալ Սաքոն
Բալշևիկ էր, կուսակցական,
Ու բալշևիկ տղերանց հետ
Գնաց Բաքու ու մի տարի
Չանցած՝ էկավ իրանց գեղ ետ,
Որ տա ռեսանց տղի փորին...
XXVII
Էկավ— գեղը էն չէ՞ր հո էլ.—
Աղքատ խալխը ելել ոտքի—
Ոչ Միկիչ էր գեղում թողել,
Ոչ դաշնակի մռութ ու քիթ։
Հարուստներից ով մնացել—
Մաճկալ Սաքոն հախից էկավ,
Ու հաստատվեց էդ գեղում էլ
Իշխանութեն սավետական։
Շինականը կպավ գործի
Ու պատերազմ չկար էլ ետ—
Ոչ ինգլիզի, ոչ էլ նեմցի
Ու կամ թուրքի, վրացու հետ։
XXVIII
Հիմի Սաքոն իրանց գեղում
Նախագահ է գեղխորհրդի։
Վախտ-վախտ նստում գիր է գրում
Ռանչպարական «Մաճկալ» թերթին։
Ու թե գեղում խոսք է ըլում
Պատերազմի-բանի մասին—
Նա միշտ էն է զրից անում,
Թե ի՞նչ ասավ ընկեր Լենին։
Ռանչպա՛ր, դու լա՛վ լսի նրան,
Մտի՛կ արա կտրած կռին,
Ու թող ըլի էլ քեզ խրատ
Էս Սաքոյի զրիցը հին։
XXIX
Մաճկալ Սաքոն էլ քեզ խրատ,
Էս զրիցն էլ քեզ օրինակ։
Մենք շառ չունենք խալխի վրա,
Ոչ էլ կռիվ ու պատերազմ։
Համա թե որ էկան մեր դեմ
Բուրժույները, կռվեն միթամ—
Կարմիր Բանակ հիմի ունենք,
Դրանց ռեխին մի լավ կտանք։
Մահ թշնամուն հիմի հարուստ,
Մեր տերության վրա թե գան—
Բանվոր խալխին խաղաղ ապրուստ,
Իշխանութեն սավետասան...
1924