Մարմարի տուն կառուցողը

ՄԱՐՄԱՐԻ ՏՈՒՆ ԿԱՌՈՒՑՈՂԸ

Երբ առնում եմ գրիչը նկարագրելու իմ հանդիպումը մի պարզ կոլտնտեսականի՝ Հայրոյի հետ, որի նման հարյուր հազարներ կան մեր երկրում, — պատմելու և մեր զրույցը երբ, ինչպես ասում են, վկան երեկոյան երկինքն էր և պղտոր առուն, որ Հայրոն բաժան-բաժան արձակել էր բամբակի մարգերի վրա, — ես ահագին ջանք եմ թափում այս նկարագրության ընթացքում սեղմած պահելու ներքին երկու զսպանակ՝ լեռնացած ուրախության և արդար գովքի, որին արժանի են հողի այդ մշակները, Արարատյան դաշտի չքնաղ երեկոն, կանաչ այգիները, ծիրանագույն ամպերը և այն իմաստուն խաղաղությունը, որ իջնում է արգավանդ դաշտի վրա, փշատենու սաղարթին, թպրտացող խարույկների և հոգնած մարդկանց վրա, որոնք երգելով դաշտերից դառնում են տուն:

Ես թողել էի մեծ ճանապարհը և արտերի միջնակներով, առուի հետ գնում էի դիմացի գյուղը, որի առաջին խրճիթները նշմարվում էին ուռիների արունքից:

Առվի եզրին հանդիպեցի միջին տարիքով մի մարդու, որ կռթնել էր բահին և հետևում էր մարգերի վրա կապած ջրին:

— Վարար չե՞ս կապել ջուրը... — և կռացա նոր ծլած բամբակենիների վրա, որ դողում էին ջրի թափից:

— Էս ջուր վարար պիտի, որ հող քիչ խմի...

Ինչո՞ւ պիտի հողը ջուր քիչ խմի և ինչո՞ւ քիչ ջուր խմելու համար մարգերում ջուրը պիտի սրընթաց գնա: Գուցե նա ճշմարիտը չի ասում: Եվ իմ հարցը մոտենում է հեռվից:

— Ո՞ւմ բամբակն է:

— Մերն է, — պատասխանեց և անցավ մի ուրիշ մարգի, որի ծայրը հեռվում չէր նշմարվում:

— Կոլխոզի՞ բամբակն է...

Նրա հայացքն արտահայտեց և՛ զարմանք, և՛ հանդիմանություն, և՛ խորամանկ հեգնանք. իմ հարցն անտեղի էր:

— Մերն է, մեր կոլխոզինը...

Նա հանգիստ, ինչպես երկրորդ անգամ բացատրում են դասը, կրկնեց, որ այս սառնայի հողերը ծանր կավ են, բամբակը դեռ «մանուկ» է և եթե ջուրը լճանա, հողի երեսին կնստի ծանր կեղևը և կավի ամուր շերտը կխեղդի բամբակին: Որպես ավելորդ ապացույց, նա ասաց և այն, որ նրա կյանքի շատ տարիները «խաղացե»լ են հենց այդ հողերի վրա:

Հետո զրույցն առավ այս տարվա ցորեններին, նորից շուռ եկավ բամբակի վրա, անձրևների և քաղհանի շուրջը պտտվեց, ինչպես ջուրը, որ խշշալով գնում էր, պտույտ անում հողի կոշտերի շուրջը և գլուխը կախում դեպի մարգի եզրը: Երբ խոսք ընկավ աշխօրերի և աշխատանքի մասին, նա ծոցից հանեց խնամքով պահած գրքույկը, որից հայտնի էր, որ նրան անվանում են Հայրո, և Հայրոն արդեն ուներ 73 աշխօր:

— Կա՞ ձեր տանը ուրիշ աշխատող:

— Կինս է: Նրան էլ կա 29 աշխօր...Երեխաները չեն թողնում, թե չէ ավելի կառներ:

— Ինչքա՞ն պիտի ստանաք:

— Եթե անցյալ տարվա պես բերք հավաքենք, մեզ կընկնի մինչև 30 փութ: Բայց էս տարի աշխօրին ավելի կհասնի. համ ցանքերը լավ են, համ աշխատանք հավասով կանեն:

— Դու կհասցնե՞ս երեք հարյուրի:

— Ավելին:

Սկսվում է մի խոսակցություն, որ հետաքրքիր է ոչ միայն նրա համար, ով կարողանում է թվերը բազմապատկել և աշխատանքը վերածել ցորենի, բամբակի և ռուբլիների: Նրա պատասխանների մեջ կա ստույգ ճշտություն: Նրա լեզուն առաջվա պրիմիտիվ բարբառը չէ, նա արդեն գիտի նոր և դժվար բարդություններ և սովորել է նախատեսել և կշռադատել:

Կհարցնեիր առաջ հողի մարդուն, թե ինչպե՞ս են ցանքերը և ի՞նչ է ակնկալում իր վաստակի դիմաց: Նա կտարակուսեր պատասխանելու այդ ծանր հարցին: Նախ ո՞վ ես, և ինչո՞ւ ես հարցնում. ապա որտեղից իմանար, երբ դեռ հեռու է բերքահավաքը և մինչև բերքը տուն տաներ, տասը բաժին պիտի տար՝ պարտքատիրոջ, խարջ հավաքողին, «աթոռամաս», հանդապահին և հողատերին: Եվ նա խեղճության դրոշմը դեմքին երկյուղով կնայեր վերև և կասեր.

— Տեսնենք ինչպես կլինի...Եթե մի ուտելու հաց գա, փառք իրեն...էդ էլ մեր բախտը: Այ էս արտը լավ հաց կտա, թե չէ իմ հողից ի՞նչ ես հարցնում...

Իրեն հողում ամեն ինչ վատ, հարևանի հողը՝ հարուստ, իրենց գյուղը՝ աղքատ ու խեղճ, հարևան գյուղը՝ առատության աղբյուր, վերջապես իրենց երկիրը՝ ցամաք (եթե միայն նրա մտածողության հորիզոնը ավելի լայն բացվեր, քան գյուղի հողերի սահմանը), մյուս երկրները՝ դրախտ: Այսպես էր խեղճության հին լեզուն, որ կոչվում էր «ցորեն լեզու» անծանոթ մարդու հարցասիրաթյան դեպքում, դրսից եկողին՝ անճարակ և աղերսով նկարագրելու իր վիճակը:

Հայրոն և նրա նման հարյուր հազարները յուրաքանչյուր օր գիտեն իրենց և հարևանի աշխատանքը: Սրանք տեղյակ են ոչ միայն իրենց կոլխոզի, այլև հարևան կոլխոզի դրությանը: Գիտեն և այն, որ իրենց ձեռքումն է ավելացնելու աշխատանքի օրերը և օրվա միջինը՝ ցորենով, բամբակով, խաղողով:

— Սկզբից մեր կոլխոզն Էնքան չէր ամրացել, ինչքան էս վեց ամիսն ամրացավ: Զտեցինք մաքուր, ազատվեցինք լոդրներից և հիմա տեսնո՞ւմ ես, արևը մայր է մտել, բայց տես դաշտերում ինչքան աշխատող կա...

— Հայրո, դու գիտե՞ս քո հին հողամասի հին սահմանները:

— Ա՛յ, — և ձեռքը մեկնում է դեպի անեզր դաշտերը:

— Խառնվե՛ց գնաց... — ժպտում է նա: — Այ, էնտեղ մի թումբ կար, — իսկ ես չեմ կարողանում որոշել, թե ո՞րտեղ թումբ կար, — էդ թմբի տեղից մինչև հին առուն էր:

Բայց թումբը հարթել են և լցրել հին առուն:

— Ես հարցնում եմ քո շնչաբաժին հողիդ մասին, մինչև կոլխոզ մտնելդ: Ի՞նչ եկամուտ էիր ստանում...

Նա դժվարանում է պատասխանել:

— Ի՞նչ եկամուտ պիտի ստանար մի բատրակ, որ ուներ երեք անձ և ոչ տուն, ոչ կթան...Քարոտ, անմշակ հող էր: Բեջարեցի երկու տարի, սերմ ձգեցի, սերմ առա և երկու տարի էլ պիտի քրտինք թափեի, մինչև հողը դառնար պիտանի: Ինձ որտեղից էդքան ուժ:

Եվ պատմեց իր կյանքը, իր կռիվը՝ հողի համար, մի աղքատ խրճիթի և «կթանի» համար, որ ցամաք չմնային ինքը և երեխաները:

Նա պատանի էր, երբ հեռու մի երկրից, որ անմարմին հուշ է նրա գլխում, տեղահան արված և պատերազմի արհավիրքներից սարսափած բազմության հետ գաղթեց այս անծանոթ դաշտը: Շրջեց որպես անօթևան, և հենց այդպիսի կավահող, Հայրոյի բամբակներից ոչ հեռու, գերեզման դարձավ մի ամբողջ տոհմի, որի վերջին շառավիղն էր այդ նիհար պատանին:

Հետո՝ բատրակ: Կիզիչ արև, դառնահամ ջրեր, ցամաք հաց, մի փալաս, որ նրան պաշտպանում էր և անձրևից, և գիշերային սառնությունից: Առաջը՝ մռայլ և անթափանց խավար: Թվում էր, որ վախճանը չկար այդ անուրախ կյանքի:

Սակայն բացվեց այդ առավոտը և ի՛նչ արշալույսով...

— Ես գիտեի, թե ամենաբախտավորն եմ, երբ ինձ հին առվի տակ հող հատկացրին...

Հայրոն նորից կրկնեց, թե նրա համար ինչքան դժվար էր ոտքի կանգնելը, հետո ինչպես մտավ կոլեկտիվ, ինչպես երկու ամիս «փչում էր մեկ տաք, մեկ հով» և օրորվում էր ինչպես լեռան կատարի խոտը: Մտնի՞- չմտնի՞: Թե մի քիչ էլ ծանրանա իր բազուկների վրա և քաշված մի կողմը՝ ապրի առանձին: Այս էլ նա պատմեց ճշմարիտ խոսքերով, ինչպես եղել է՝ ցամաք, որպես նրա հին հողը:

Բայց այն, ինչ նա պատմեց խոր դառնությամբ, ամենից զարհուրելին թվաց ինձ: Եվ դեռ երկար ես նայում էի այդ պարզ և ոչ խորամանկ դեմքին, որի վրա հին խեղճության դրոշմը քերվել էր. և դառնում էին նորոգ վեհության և երկաթյա կամքի կրակները, հին «շինականի» խարխլված պատկերի միջից բարձրանում էր համայնական դաշտերի նոր մարդը:

...Ծնվեց անդրանիկ որդին: Հայրոն այն ժամանակ ապրում էր ավերակ հնձանում և դեռ չուներ ոչ հողաբաժին, և ոչ բահ: Ընտանիքը քնում էր այն փալասի վրա, որ պարգևել էր տերը ծառային: Չորեքթաթ գնաց այդ մանուկը հայրական փալասի վրա և հնձանի դռնակից տեսավ լուռ մի երկինք և համր պատ հենց հնձանի առաջ և պատի ետևը՝ հեքիաթային այգի: Հետո ոտքի ելավ մանուկը և կամեցավ տեսնել այդ այգին՝ արգելանքի պատի ետևը: Եվ միայն մի անգամ մագլցեց վերև...Հետո անոթացավ, մաշվեց և եղավ անզոր հասկ: Եկավ գարունը և մի առավոտ էլ չզարթնեց տղան, ինչպես բնի մեջ սառած թռչունի ձագը:

— Այնպես պատահեց, որ այդ օրը եկավ հողաչափը: Հողերը պիտի բաժանեին ըստ շնչերի...Ես շատ միտք արի և...

Եվ Հայրոն որոշում է գյուղի խորհուրդից թաքցնել որդու մահը, որ չնվազի շնչերի թիվը, և չփոքրանա այն հողը, որ հասնելու է իրեն:

— Գնում էի գյուղխորհուրդ, սպասում...Գալիս էի տուն՝ լալիս էր մայրը դեղնած դիակի վրա...

Չորս օր նա արտասվեց այն հասարակ դագաղի վրա, որ հայրը գաղտնի հյուսել էր ուռենու կլեպներից: Չորրորդ օրը նրան հող տվին, որից հետո մեռած շունչը գրանցվեց գյուղական ծխամատյանում:

— Դժվար, անմարդավայել կյանքից ընկանք էս լույս ճանապարհը...

* * *

Մենք միասին վերադարձանք գյուղը:

Հասանք նրա տնակը: Դուրս վազեցին երկու ժիր մանուկներ, ապա երևաց կինը: Ամեն ինչի վրա կար համեստության և խնամքի հետք:

Հին տան առաջ թափված էին տաշած քարեր, որոնք սպիտակին էին տալիս. կային և ուռենու գերաններ:

— Դաշտում դու ինձ հարցնում էիր, թե ի՞նչ պիտի անեմ, եթե այս տարի երեք հարյուրից ավել աշխօր ունենամ...Ես շուկա կհանեմ ավելցուկը և տուն կշինեմ, նոր տուն...

Հայրոն ինձնից հարցրեց, թե նոր տան համար և՞ս պիտի հատկացնել բակ՝ տնամերձ բանջարանոցի համար:

— Այն ժամանակ ես կտնկեմ իմ տան չորս կողմը ծառեր և տունս կլինի պալատ:

Ապա ոգևորվելով, թևիցս քաշեց.

— Մի տես ինչեր եմ առել նոր տան համար:

Հին, խարխլված խրճիթի մի անկյունում ես տեսա մարմարե լվացարան, մի նոր մահճակալ և երկու աթոռ: Նրանք խնամքով փաթաթված էին խսիրի մեջ:

— Էս լվացարանը իմ աշխօրով եմ առել, — միջամտեց կինը, — և պիտի պահեմ մինչև նոր տունը...

Ես հրաժեշտ տվի նրանց:

Իմ սրտում փլվեց լեռնացած ուրախությունը, և լուսնի տակ, ուռիների ստվերների մեջ, օրորվեցին վաղվա մարմարի տները, ուր խլրտում է նորոգ մարդկանց առօրյան:

Դրանից էր, որ չքնաղ թվաց և լիալուսինը արտերի վրա, Արարատյան դաշտի գիշերը, և այն ձայները, որ գալիս էին ծաղկած այգիներից: