Մի կին պատգամավոր է
ՄԻ ԿԻՆ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐ Է
Նա կհամբուրի երեխաներին և նրանց կպատվիրի լսել տատին, ապա հրաժեշտ կտա ամուսնուն և կասի, որ «տատ, մուղայիթ մնա»: Շողոն կպատասխանի. «բա հո մենք մեռած չե՞նք...»: Հետո նրա ձեռքը կսեղմեն Հոռոմսիմը, Ջավո մայրիկը, Ոսկինարը և բրիգադի ուրիշ կանայք, որոնք նրա հետ չանաքել են ու գոգնոցով «պարարտ» են թափել և մատներով հատիկ-հատիկ հունդը թաղել են հողի մեջ:
Իսկ դուրսը՝ տան առաջ, արդեն սպասում է մեքենան...Այդ կինը՝ Թանկագինը կամ ինչպես գյուղում կոչում են՝ Թանդոն, մի անգամ ևս կնայի իր բակի ջրաքարին և, ո՞վ գիտե, էլ ուրիշ ինչեր կտեսնի նրա աչքը, ինչեր կտեսնի այդ գեղջկուհին, որ և՜ մայր է, և՜ տանտիրուհի, և՜ պատվոգրով պարգեվատրված կոլտնտեսուհի, և, որն ահա իր կյանքում առաջին անգամ ճանապարհ է գնում իբրև Հայաստանի խորհուրդների համագումարի պատգամավոր:
Փողոցում ոնց որ թե հարսանիք է, և կարծես տնից դուրս են բերում հարսին, բայց չեն լալիս, ինչպես լաց են լինում հարսի հարազատները, այլ այս և այն կողմից կանչում են.
— Թանգո, մեր կոլխոզի նամուսը, հա՛...
— Ծննդակայանի հարցը չմոռանաս...
— Մեկ էլ տեսար տարան Անդրկովկաս...
— Թանգո, դե քեզ տեսնեմ, — և կոլտնտեսության նախագահը սեղմում է նրա ձեռքը: — Բարի ճանապարհ...
Նա մի անգամ էլ գրկում է իր փոքրիկ աղջկան, որին մի անգամ ես հարցրի.
— Բալիկ, մայրիկիդ հետ կերթա՞ս Երևան...
— Երթամ Երևան կորե՛մ...
Ապա մեքենան կճեղքի փողոցի ցեխը, Թանգոն ետ կնայի հեռացող գյուղին, հարևաններին և ընկերներին, որոնք դեռ նայում են ավտոյին՝ երանությամբ և կարոտով, ապա գյուղը հետզհետե կընկղմվի փոսի մեջ և միայն կերևան ամայի հնձանները, որտեղ գիշերել են բրիգադները, գիշերել է նաև ինքը՝ չանաքավոր և քաղհանավոր Թանգոն:
Կոլտնտեսության վարչության ժողովին մի կին նստած էր կիսամութ անկյունում: Երկու սև աչքեր լարված նայում Էին նախագահին: Իսկ նախագահը պատճառաբանում էր գյուղում հիվանդանոց և ծննդակայան կառուցելու անհրաժեշտությունը:
Երբ նախագահը խոսքը վերջացրեց, առաջին ելույթն ունեցողը ինչ-որ դժկամեց: Նա ակնարկեց, որ իրենց համար այդպիսի կառուցումը ծանր կլինի, որ այդ շենքերը պիտի նստեն աշխօրերի վրա: Պարզ էր, որ դեմ է: Եվ ինչպես վերջին ու զորեղ արգումենտը, նա հայտարարեց, որ «էդ բանը (ծննդաբերությունը) սեզոնային բան է», և ուրեմն ծննդակայանն ամբողջ տարին չի աշխատի:
Այդքանն ասաց: Ապա անկյունում նստած կինը տեղից վեր թռավ և այնպես լվաց առարկողին, այնպես ծեփեց, որ «սեզոնային բանի» վրա միամիտ հռհռացողները ցնցվեցին, կարծես նրանց հանկարծ անցկացրեցին սառը ջրվեժի տակով:
— Ամոթ քեզ: Եվ դեռ բրիգադիր ես...իսկ քանի՞ կին են մեռել մեր գյուղում երեխայի վրա...Հաշիվ արե՞լ ես: Իսկ ինչո՞ւ նրանք մեռան, որովհետև բժիշկ չկար և չկար ծննդակայան: Էլ հերիք է: Ե՜վ ծննդակայանը, և՜ մսուրը մենք էնպես պիտի պահենք, ոնց մեր աչքի լույսը: Հո միայն աշխօր գցելու համար չե՞նք քրտինք թափել:
Եվ ծննդակայանի հարցը որոշվեց:
— Ո՞վ էր այդ կինը, — հարցրի նախագահին:
— Մեր Թանգոն է: Պարգևատրված հարվածային: Մեր գյուղից առաջին պատգամավորը Հայաստանի համագումարին...
Նախագահն ուրիշ շատ բան պատմեց այդ և առհասարակ կոլտնտեսության կանանց մասին: Ինձ ամենից ավելի էր հետաքրքրում այդ, որովհետև իմ հիշողության մեջ դեռ թարմ են այն առարկությունները, որ անում էին գյուղացի կանայք առաջին ձմեռը, երբ մեր երկրում բարձրացավ կոլեկտիվացման ալիքը:
«Ես իմ երեխին մսուր չեմ տա...», «կոլխոզում երեխան հորը չի ճանաչի», «մեր երեխաները ժամով հաց ուտողը չեն», «կոլխոզի երեխաներին պիտի քշեն Մոսկվա», և ի՛նչ ասես որ այն ձմեռ կանանց բերանով չէր քարոզում դասակարգային թշնամին:
Ներս եմ մտնում այդ հին տան շեմքով:
Ամեն ինչ ծանոթ է, ամեն ինչ հին է. ջրի սև քարը՝ հենակների վրա, հավաբունը՝ կավե մի փոքրիկ խրճիթ առանց լուսամուտի, տան դուռը, որի ունկը շողում է ինչպես օնիքս մարմար, — այնքան ձեռքեր բռնել են այդ ունկից, և դուռը երգելով բացվել է:
Արտաքինից ոչինչ չի փոխվել: Նորը ներսն է, տանը: Եվ այդ նորը վկայում է ոչ միայն այն, որ կոլտնտեսականները գնում են ունևոր կյանքի ուղիով, այլ և այն, որ նրանցից ոմանք արդեն սովորել են «մաքուր նստել»: Տուն կա, որտեղ գուցե միայն թախտն է հին, նաև կարպետը. մնացածը՝ մահճակալները, սեղանը, աթոռները, պատեֆոնը, պահարանները, մինչև պատառաքաղն ու ափսեները նոր են, բայց այդ ամենը դարսված են անկարգ, և կոլտնտեսականը, որ հագնում է և՜ կոշիկ, և՜ կրկնակոշիկ, դեռ չի սովորել կրկնակոշիկները նախասենյակում հանել ու տուն է մտնում ցեխոտ ոտքերով և գուցե դեռ անլվա նստում է ճաշի, ինչպես երբեմն:
Բայց այս տանն ամեն ինչ մաքուր էր. ունեին կախարան վերարկուների համար, և սեղանի վրա դրված էր մոխրամանը: Ուրախ վառվում էր թիթեղյա վառարանը, և երկու փոքրիկ աղջիկ՝ մաքուր լվացված և մաքուր շորերով նստել էին վառարանի մոտ: Նրանցից մեկն այն չար աղջիկն էր, որ ասում էր.
— Երթամ Երևան կորե՛մ...
Նա բերում է երեք տետրակ՝ իր, քրոջ և մոր: Թանգոն ժպտում է, երբ թերթում եմ իր տետրը: Զարմանալի նման են այդ գրերն աշխատանքի մեջ մաշված նրա ոսկրոտ մատներին: Նա պատմում է, թե ինչ դժվարությամբ սովորեց գրել: Պատմում է և անդադար, ինչպես բաց թողած մեքենա, աշխատում է. մեկ վառարանին է մոտենում, մեկ՝ պահարանին, աչքը նկատում է ինչ-որ թերի, և կողքով անցնելով շտկում է սփռոցի ծայրը:
— Երեկ լավ ծեփեցիր, Թանդո...
— Ախր մի անհատ ասեր, էլի ցավ չէր. ասողը բրիգադիր էր...
Հետզհետե հավաքվում են կանայք՝ Շողոն, Հոռոմսիմը, հետո Ջավո մայրիկը և ուրիշներ:
— Ջավո մայրիկ, ինչո՞ւ Թանգոյին ընտրեցին պատգամավոր…
— Առաջաքաշ է, դրա համար: Դու Թանգոյին դաշտում տեսնեիր. կրակ էր, կրակ: Էնքան բամբակ որ տվել ենք, էս մատներն են տվել: Կարկուտը որ ջարդեց բամբակը, թողեց չոփը. առավոտը տեսնեմ՝ ՄՏ կայանի Խաչիկը մեր հանդը կանգնած: Ասի Խաչիկ, ինչո՞ւ ես ձեռքդ ծոցդ դրել. թե հապա, Ջավո մայրիկ, ի՞նչ անեմ, պլանը ծռվեց, էս կարկուտը քանդեց մեզ: Ասի Խաչիկ, դու հոգս մի արա. էս հողից քեզ էնքան բամբակ տանք, որ մեջը լողաս: Դու միայն «պարարտ» հասցրու: Թե՝ ճի՞շտ էս ասում մայրիկ. ասի՝ Ջավոն սուտ չի ասի:
— Ասում ես Թանգոյին ինչու համար ընտրեցին...Գիշեր-ցերեկ հանդումն էր. մենք բոլորս քուն չունեինք, մինչև կանաչեց բամբակը: Բամբակը տվինք, համա Խաչիկը չի ուղարկել ինձ խոստացած մինթանան…
— Բոլորդ եք աշխատել, հապա ինչո՞ւ Թանդգյին ընտրեցին պատգամավոր: Թող քեզ ընտրեին, Ջավո մայրիկ…
— Հո միայն բամբակը չի՞, — խոսքին խառնվում է մի տարիքավոր կին, — Թանգոն առաջին կինն էր, որ հենց էն գլխից մտավ կոլեկտիվ և մինչև վերջ անսասան մնաց:
— Իսկ դո՞ւ:
— Ե՞ս, — և բարձրանում է այնպիսի զվարթ ծիծաղ, որ մատնում է, թե իմ հարցը դեմ առավ մի «փակ» պատմության:
Եվ նույն ծիծաղով նրանք բաց են անում այդ փակ դուռը, և հենց ինքը՝ այդ տարիքով կինն սկսում է պատմել:
Բանից դուրս եկավ, որ դեմ առ դեմ նստած է հենց այն կինը, որը համատարածի օրերին «խմբապետ» էր ու քաշում էր եկեղեցու զանգերը և արդեն պատրաստել էր նավթը՝ հրդեհելու առաջին հիմնադիրների տները:
— Թանգոյի տունը կա՞ր ցուցակիդ մեջ...
— Կար, բա չկա՞ր, — և կինը մղկտում է, խնդրում է, որ այլևս չհիշվի այն տարին: Նա վաղուց է կոլեկտիվի մեջ, աշխատում է ազնիվ, համայնական աշխատանքի բովում սրբելով հնի ժանգը:
— Ասում ես ինչու Թանգոյին ենք ընտրել: Էն խառն օրերի՜ն դու տեսնեիր նրան: Կրակ էր կտրել: Թանգոն չլիներ, ոչ մի կին չէր մնա կոլխոզում:
Իմ սրտում ես արդեն թեր եմ քվեարկել Թանգոյին, և մտքիս մեջ նորից զարթնում է այն առաջին ձմեռը:
— Մայրիկ, — դառնում եմ տարիքավոր կնոջը, — երեխաները հիմա ո՞նց են դեպի մսուրը…
— Մսուրը...Ես մի թոռ ունեմ, որ հենց նեղանում է թե չէ, ասում է՝ շորերս տվեք, գնում եմ մսուր: Էնտեղ լավ է, ասում է, երգ կա, խաղալիք կա, քաղցր թեյ կա...Էն մեկէլն էլ, — և դառնում է հարևանուհիներին, որոնք գիտեն, թե ո՜վ է «էն մեկէլը», — երեկ թե՝ տատի, ես գնում եմ մանկապարտեզ. վարժուհի պիտի դառնամ, հետո մի վարժապետ պիտի առնեմ, ձեր տնից գնամ...Էդպես է մսուրը: Մեր տներից լավ է...
Ինձ հետաքրքրում են կնոջ դիրքը և իրավունքները կոլտնտեսության մեջ: Հիմա նա ինքնուրույն աշխատող է, և նրա աշխօրերը գրանցվում են առանձին: Կանայք պատմում են, որ դեպքեր կան, երբ կինը տղամարդուց ավելի շատ աշխօր է «քցում»: Եվ պատահել է, որ կինը բաժանվել է ամուսնուց հենց միայն նրա համար, որ վերջինս քիչ աշխօր ունի:
Թանգոյի տանը պատմեցին հետևյալը. մի կին, որ աշխօրի պատճառով բաժանվել էր ամուսնուց, «թասիբի» է բերում վերջինիս, և երբ ամուսինը ևս սկսում է լավ աշխատել, նրանք նորից միանում են մի ընտանիքի մեջ:
Երեխաները շատ են հետաքրքրվում ծնողների աշխատանքով. երբեմն նրանք մտնում են գրասենյակ և հաշվապահից տեղեկանում են, թե ո՞վ շատ աշխօր ունի՝ հա՞յրը, թե մայրը: Ինձ պատմեցին մի փոքրիկ տղայի մասին, որը տանը սարքել էր կարմիր և սև տախտակ: Եվ ամեն օր տղան հորը բարձրացնում էր սև տախտակին: Այդ համառ երեխան հորը «հալածում» է այնքան, մինչև մի օր հորը հաջողվում է կնոջ հետ միասին դրվել կարմիր տախտակին:
Բայց և այնպես դեռ կան կնոջն այպանելու դեպքեր: Պատահում է, որ կանայք գիշերով գնում են դաշտ, և մի ոմն բամբասում է կոլտնտեսուհուն, նրա մասին ասելով անառակ խոսք: Դեռ չի հալվել արհամարհանքը դեպի կինն իբրև լավ աշխատողի: Իսկ ինչքա՛ն եռանդ ունեն կոլտնտեսության կանայք՝ դառնալու և՜ հաշվապահ, և՜ բրիգադիր, և՜ դաշտավար:
— Հիմա ապրելը հեշտացավ: Մեր սիրտը խաղաղվեց...Ուրախությունով ենք աշխատում, և մեր աչքին աշխատանքը հեշտ է երևում: Մնաց որ սովորենք ապրելու ձևը, — և Ոսկինարը, ոսկի մի մայր, բարակ ձայնով խոսում է, կարծես երգ է երգում, այնպես քաղցր ծոր է տալիս նա բառերը, — մնաց որ լավ տներ շինենք, տները լցնենք ուրախությունով...Ես ապրեմ էնքան, մինչև տեսնեմ նոր տները, բոլորը նոր: Էլ չլինեն էս քար ու քանդ տները, էս աժդահա պատերը, էս ցեխոտ հայաթները, թոնրի ծուխը, էս սևացած օճորքը...Առաջներում, որ աղջիկ էինք մարդու տալիս, մեկը պատճառ էր լինում. մեր լեզվով նրան ասում էինք սաբաբ: Եթե աղջիկը վատ տեղ էր ընկնում, սաբաբին նզովում էինք. եթե լավ տուն էր՝ օրհնանք էր, որ թափում էինք նրա գլխին: Հիմա մենք օրհնում ենք էս կոլեկտիվի սաբաբին...
— Ո՞վ է սաբաբը, մայրիկ:
— Հրեն է,— և մատը մեկնում է դեպի պատը:
Կարծես այս խոսքերը լսեց և ընկ. ՍՏԱԼԻՆԸ: Լսեց և ժպտում է նկարի միջից, ժպտում է բարի և իմաստուն ժպիտով:
* * *
Համագումարի դահլիճում մի կին պատգամավոր ուշադիր լսում է:
Նա մայր է, նա աշխատավորուհի է և ահա եկել է օրենքներ սահմանելու: Նրա դեմքի մկանները ձգվում են. նա լսում է և անծանոթ բառեր, լարում է միտքը, որ բոլորը հասկանա, որովհետև վերադարձին նրան հարցնելու են Ոսկինարը, Ջավո մայրիկը, Երջոն և հարյուր Հոռոմսիմ: Նրա ոսկրոտ մատները դողդողալով գծում են բառեր և խոսքեր. Բլոկնոտի էջերի վրա գյուղից նա բերել է մի քանի բառեր՝ «ծննդակայան», «մոտորաղացի հարցը», «լույսի մասին»:
Երբեմն նրա աչքերի առաջ փեղկվում է բեմը...Ահա իրենց փողոցը՝ իր հարազատները, նրանց ժպիտը և նախագահի վերջին պատվերը.
— Քեզ տեսնեմ, Թանգո...
Հետո նա դուրս է գալիս, շրջում է միջանցքներում: Լսում է ձայներ քաղաքներից ու հանքերից, գործարաններից և դաշտերից. այդ ամենը ձուլվում է, ինչպես որոտացող, նա հզորանում է, և գեղջուկ բարբառով մի պատգամավոր կին խոսում է գյուղերի մասին...
Հազարներ ու հարյուր հազարներ հիմա ժպտում են ինչպես առաջնորդը՝ բարի և իմաստուն ժպիտով: