Նոր-Ջուղայի դպրոցները/Դ
Դ․
1840-ական թուականներին Ջաւայում գտնւող Նոր-Ջուղայեցի վաճառականների թւում յառաջադէմ է լինում և Մարգար Սուքիասեանը, որ նշանաւոր կալուածատէր է լինում Ջպարայում։
Սա նոյնպէս իր բարեգործութեամբ յայտնի անձնաւորութիւն է լինում ժամանակին և 1853 թուին առաջնորդ Թադդէոս արք-եպիսկոպոսի յորդորներովը մի դպրոց է բաց անում Նոր-Ջուղայի Յակովբջանեանց թաղի ս․ Ստեփաննոս եկեղեցու բակումը (Սամեան դպրոցի տեղը), որ նոյնպէս երեսուն տարի պահւում է որպէս առանձին դպրոց և ժամանակի պահանջներին համապատասխան կրթութիւն մատակարարում։
1854 թուին Թէհրանաբնակ Ալէքսանդրապօլցի աղա-Կարապետ Սառաֆեանց վաճառականապետը առաջնորդ Թադդէսս արք-եպիսկոպոսին տուած մի գրաւոր խոստման համաձայն, փափագ է յայտնում հազար թուման կտակել Ամենափրկչեան ս․ վանքում 12 որդեգիր երեխաների համար մի դպրոց բանալու, ուր պիտի աւանդուէին հայերէն, պարսկերէն, ռուսերէն, և ֆրանսերէն լեզուներ։ Այս խոստումնագիրը հաստատւում և վաւերացնւում է Թէհրանի Ռուս․ դեսպանատան կնքով և յանձնւում ԱմենափրկչեաՆ ս․ վանքին։ Սակալն կարճ միջոցից յետոլ աղա-Կարապետը սնանկանում է և խոստումը մնում միայն խոստում։
Բացի յիշեալ դպրոցներից, զանազան ժամանակներում, մասնաւոր քահանաների տներում ևս լինում են փոքրիկ խալիֆայական դպրոցներ, ուր ուսումնածարաւ երեխաները յաճախում են փոքր ի շատէ գրել-կարդալ և եկեղեցական փոխեր սովորելու: Սակայն խեղճ աշակերտները աւելի ծառայի պաշտօն են կատարում, քան դպրոցական աշակերտի։ Ամբողջ օրերով «վարպետի» համար են միալն աշխատում, այգին ջրում, խոտ հնձում, պտուղ հաւաքում և փողոցները ընկած վաճառում, տունը աւելում, կերակուր պատրաստում, երեխայ պահում ու քնեցնում, իրեր բաղանիք տանում և այլն։ Իսկ այս բոլորից յետոյ, հազիւ թէ գրագէտ կոչւելու չափ ուսումն ստանում։[1]
1880 թուին առաջնորդ Գրիգորիս արք-եպս․ Յովհաննիսեանի նախաձեռնութեամբ և Ամենափրկչեան ս․ վանքիԱպա Գրիգորիս արք-եպիսկոպոսը ներկայանալով հայասէր Նասէրէդդին-Շահին, տարեկան 100 թումանի մօստամարի է հաստատել տալիս կեդրոնական դպրոցի համար, իսկ Խաչատուր վարդապետը՝ ՓԷրիա գաւառի իր սեպհական Չիգան գիւղն ընծայում, որի մասին յետոյ դատ բացուելով, կէսն է միայն մնում դպրոցին։