Սոխակը

Ս Ո Խ Ա Կ Ը

---

Չինաստանում, դուք անշուշտ լա՛ւ գիտէք, կայսրը մի չինացի է, և նրան բոլոր շրջապատողները՝ նոյնպէս չինացի են: Շատ տարի առաջ—լա՛ւ լսեցէք այս պատմութիւնը, որպէս զի շուտով չը մոռնաք—կայսրի դղեակը՝ աշխարհի ամենաշքեղ դղեակն էր. նա, ամբողջապէս յախճապակուց էր շինուած՝ այնքան թանկագին, այնքան դիւրաբեկ ու քնքոյշ յախճապակուց, որին կարելի չէր մատով նոյն իսկ դիպչել: Պարտիզում կային աշխարհի ամենահրաշալի ծաղիկները. նրանցից ամենագեղեցիկները կրում էին արծաթեայ փոքրիկ զանգակներ, որոնք ամեն անգամ, երբ մէկն անցնում էր պարտիզից, հնչում էին, որպէս զի նա չը մոռանար նայել ծաղիկներին։ Այո՛, ինչ որ կար կայսրի պարտէզում, շատ սիրուն կերպով զարդարուած էր։ Ու այդ պարտէզը տարածւում էր այնքան հեռո՜ւ, հեռու, այնքան հեռո՜ւ, այնքան հեռո՜ւ, որ պարտիզպանն անգամ, նրա ծայրը չէր տեսել բնա՛ւ։ Գնալով առաջ, միշտ դէպի առաջ, մարդ հասնում էր բարձր ծառերով և սիրուն լիճերով զարդարուած մի հոյակապ անտառի: Այդ անտառը ձգւում էր մինչև ծովը, որ շատ կապոյտ ու շատ խոր, ծեծում էր նրա ափերը: Մեծ նաւեր՝ կարող էին եզերքին մօտենալ, համարեա՛ մտնել բարձրաբերձ ծառերի շուաքի տակ:

Մի սոխակ, ալիքների վերև կախուած ճիւղերից մէկի վրա բոյն էր դրել, ու ա՜յնչափ հրաշալի կերպով էր երգում, որ՝ աղքատիկ ձկնորսները՝ թէպէտև ապրուստի ծանր մտահոգութիւններով լցուած՝ փոխանակ իրանց ուռկանները ջրից հանելու, կանգ էին առնում գիշերը և լսում սոխակին:

—Ա՜խ, Աստուած, ինչ գեղեցի՜կ է, ասում էին նրանք:

Այնուհանդերձ, նրանք ստիպուած լինելով իրանց աշխատանքին խորհելու, ակամայ հրաժարւում էին թռչնիկի երգից: Բայց հետևեալ գիշերը, նորից կանգ էին առնում և կրկին բացագանչում էին.

—Ա՜խ, Աստուած, որքան գեղեցիկ է:

Աշխարհի ամեն երկիրներից, ճանապարհորդները ուղղւում էին դէպի կայսրի քաղաքը: Ամենքը սքանչացած էին մնում դղեակը և պարտիզը տեսնելով, բայց երբ լսում էին սոխակի երգը, ամենքը ասում էին.

—Ահա՛ ինչ որ ամենից հրաշալի է:

Ու ճանապարհորդները, վերադառնալով իրանց երկիրները, պատմում էին իրանց տեսած բոլոր հրաշալիքների մասին: Գիտունները քաղաքի, դղեակի պարտիզի մասին գրքեր շարադրեցին: Սոխակին կարելի էր մոռանալ. նա չը մոռացուեց ու ընդհակառակը այդ շարադրութիւնների մէջ նա լաւագոյն տեղը գրաւեց. նրանք, որոնք գիտէին ոտանաւոր գրել, մեծ լճի մօտ գեղգեղող անտառի սոխակին ի պատիւ փայլուն քերթուածներ յօրինեցին:

Այդ գրքերը տարածուեցին ամեն կողմ, և նրանցից մի քանիսը հասան մինչև իսկ կայսրի ձեռքը: Նա, այն ժամանակ, մի ոսկեայ աթոռի վրայ բազմեց և սկսեց նրանց կարդալ: Ամեն րոպէ նա թափ էր տալիս գլուխը, այնքան հիացած էր դղեակի, քաղաքի և պարտէզի գեղեցիկ նկարագրութիւններից: «Բայց, անկասկած, այդ բոլորի մէջ սոխակը ամենից հրաշալին է» ասում էին գրքերը:

—Էդ ի՞նչ բան է, էդ սոխակը, ասաց կայսրը: Ես նրան չեմ ճանաչում։ Ուրեմն, իմ կայսրութեան, նոյն իսկ իմ պարտիզի մէջ մի այդպիսի թռչո՞ւն է գտնւում։ Եւ ես նրա մասին ոչինչ չեմ լսել երբէք, ու գրքե՜րն է, որ ինձ յայտնում են նրա գոյութիւնը:

Յետոյ նա կանչեց իր թիկնապահին: Սա այնքան հպարտ մարդ էր, որ, ամեն անգամ, երբ մի ստորադաս պաշտօնեայ համարձակում էր նրան խօսք ուղղել, նա չէր հաճում պատասխանել. «Փո՛ւհ», ասում էր միայն. ինչ որ ոչ մի իմաստ չունի:

—Այստեղ մի շատ հետաքրքիր թռչուն կայ եղել, որին անուանում են սոխակ, ասաց կայսրը. գրում են, որ իմ բովանդակ կայսրութեան մէջ, դրանից գեղեցիկ ոչինչ կայ։ Ինչո՞ւ համար ոչ ոք մի բան չէ յայտնել ինձ նրա մասին: —Ես ինքս էլ նրա մասին ոչինչ չեմ լսել բնա՛ւ, պատասխանեց թիկնապահը: Նա արքունիք ներկայանալու պատիւը չէ ունեցել երբէ՛ք։

—Պէ՛տք է որ, այս երեկոյ, նրան ներկայացնէք ինձ և նա երգէ՛ իմ առաջ, ասաց կայսրը: Ամեն մարդ իմ տիրացած գանձերին ծանօթ է, մինչդեռ ես ոչինչ չը գիտեմ նրանց մասին:

—Ես նրա մասին ոչինչ չեմ լսել երբէք, կրկնեց թիկնապահը, բայց կը փնտռեմ և կը գտնեմ։

Բայց ո՞րտեղից պէտք է գտնէր:

Թիկնապահը բարձրացաւ և իջաւ բոլոր սանդուղներից, անցաւ նրբանցքներից և սրահներից, պատահած անձերին հարցուփորձ արեց, բայց ո՛չ ոք տեղեկութիւն ունէր սոխակի մասին:

Նա վերադարձաւ ուրեմն կայսրի մօտ և ասաց, որ իրանց գրքերում այդ բանը գրող մարդիկ, անշուշտ մի հէքիաթ էին ուզեցել պատմել.

—Ձերդ կայսերական վեհափառութիւնը անկարող է երևակայել, թէ մարդիկ ի՜նչ բաներ են գրում, Աստուած իմ, ի՜նչ բաներ գրում։ Նրանց ամեն գրածները պարզ յերիւրանքներ և ցնորամտութիւններ են:

—Բայց, ա՛յն գիրքը՝ որտեղ ես այլ կարդացի, ասաց կայսրը, Ճաբոնի հզօր կայսրի կողմից է ինձ ուղարկուած. հետեւաբար ստութիւններ չի՛ կարող պարունակել։ Պէ՛տք է որ սոխակին լսեմ. պէ՛տք է որ այս գիշեր իսկ նա այստեղ լինի. ես նրան շնորհում եմ իմ բարձր հաճութիւնը. ու եթէ նա այստեղ չը լինի, կը հրամայեմ որ, ընթրելուց յետոյ, բոլոր պալատականներին փորի վրայ կոխոտեն:

—Ձինկ-պէ՜, ասաց թիկնապահը, և նորից սկսեց բարձրանալ և իջնել սանդուղներից, անցնել նրբանցքներից և սրահներից պալատականների կեսը նրան հետևեցին, որովհետև նրանք մազի չափ անգամ ցանկութիւն չունէին, որ իրանց լեցուած, տկռած փորի վրայից քայլեն:

Որքա՜ն հարցեր տուին նրանք հրաշալի սոխակի մասին, որին, բացի պալատականներից արար-աշխարհ ճանաչում էր:

Վերջապէս, նրանք խոհանոցում մի խեղճ, փոքրիկ աղջկայ պատահեցին որ ասաց.

—Օ՜, Աստուած իմ, ես լաւ եմ ճանաչում սոխակին: Որչա՜փ գեղեցիկ է նա երգում: Ինձ թոյլ տուին, ամեն երեկոյ, իմ հէգ հիւանդ մօր տանել սեղանի աւելցուքը. իմ մայրը բնակւում է հեռո՜ւն, ծովափի մօտ, ու երբ ես տուն եմ գնում, հանգչում եմ մի քիչ անտառում և լսում եմ սոխակի դայլայլիկը: Յաճախ աչքերս լեցւում են արտասուքով, որովհետև նրա երգը ինձ այնքան հաճոյք է պատճառում, որքան իմ մօր համբոյրը։

—Փոքրի՛կ խոհարարուհի, ասաց թիկնապահը, ես քեզ պաշտօնական խոհարարուհի կը դարձնեմ, և թոյլտւութիւն կը շնորհեմ դիտել կայսրի ճաշելը, եթէ դու կարողանաս մեզ սոխակի մօտ առաջնորդել, որովհետև նա այսօր երեկոյթի է հրաւիրուած արքունիքում:

Նրանք մեկնեցան դէպի անտառ, ուր սովորաբար երգում էր սոխակը: Ճանապարհի մէջտեղում, մի կով սկսեց բառաչել.

—Օ՜հ, ահաւասիկ նա՛, ասաց թիկնապահը։ Ի՜նչ ուժեղ ձայն, մի փոքրիկ թռչնի համար։ Ինձ թւում է, հոգիս վկայ, որ այդ ձայնը ես արդէն լսել եմ։

—Ո՛չ, դրանք կովերն են, որ բռաչում են, ասաց փոքրիկ խոհարարուհին: Մենք սոխակից հեռու ենք գտնւում տակաւին:

Ճահիճի դորտելն սկսեցին կռկռալ։

—Ա՜խ Աստուած, այս ո՜րքան գեղեցիկ է, ասաց արքունական մատռապետը։ Ես լսում եմ մեծ յափշտակութեամբ։ Այս ձայնը նոյնքան ներդաշնակ է, որքան եկեղեցու փոքրիկ զանգակների ղօղանջը:

—Ո՛չ, դրանք գորտերն են, ասաց փոքրիկ խոհարարուհին, բայց կարծում եմ որ մենք նրան շուտով կը լսենք:

Ու ահա՛ և սոխակը, որ սկսում է երգել.

—Նա է, ասաց փոքրիկ աղջիկը. լսեցէ՛ք, լսեցէ՛ք։

Ու նա մատով ցոյց էլ տալիս մի փոքրիկ փոքրիկ, մոխրագոյն թռչուն ճիւղերի մէջ, վերևում:

—Կարելի՛ բան է, բացականչեց թիկնապահը, ևս նրան երբէ՛ք այդպէս չէի երևակայում։ Ի՜նչ պարզ կերպարանք: Նա անշուշտ իր գոյնը նետել է, այսքան մեծ անձնաւորութիւններից շրջապատուած տեսնելով իրան:

—Փոքրի՛կ սոխակ, գոչեց փոքրիկ խորհարարուհին, մեր շնորհաշուք կայսրը փափագում է որ դուք երգէք նրա առաջ։ —Մեծ հաճոյքով. պատասխանեց սոխակը։

Ու սկսեց երգել։

—Սա մի ճշմարիտ նուագարան է, ասաց թիկնապահը։ Ու տեսէ՛ք, տեսէ՛ք, ինչպէս նա բաց է անում իր փոքրիկ կոկորդը: Տարօրինա՜կ բան, ի՜նչպէս եղել է, որ մենք մինչև այսօր նրան չենք լսել: Նա մեծ յաջոզութիւն կունենայ արքունիքում։

—Կայսրի առաջ մի անգամ էլ երգե՞մ, հարցրեց սոխակը, կարծելով որ նորին վեր վափառութիւնը այնտեղ ներկայ էր:

—Իր փոքրիկ սիրուն սոխակս, ասաց թիկնապահը, այս երեկոյ, պատիւ ունեմ ձեզ խնջոյքի հրաւիրելու արքունիք, ուր դուք ձեր հիանալի երգով պիտի սքանչացնէք նորին վեհափառութիւնը:

—Ամեն տեղից աւելի, կանանչների մէջտեղ է լաւ հնչում իմ երգը, բայց ես յօժարակամ պիտի գնամ կայսրի մօտ, քանի որ նա ցանկանում է:

Դղեակում արտակարգ պատրաստութիւններ էին տեսել։ Յախճապակեայ պատերն ու պատուհանները փոփողում էին բիւրաւոր ոսկեայ լամբարների ճառագայթների տակ. գեղեցկագոյն զանգակիկներով զարդարուած շքեղ ծաղիկները նրբանցքներն էին պճնում: Անց ու դարձից, իրարանցումից՝ օդի մի կրկին հոսանք հաստատուեց, որ բոլոր զանգակիկները ճօճեցրեց և միմեանց խօսակցութիւնը լսելու արգելք եղաւ:

Մեծ սրահի մէջտեղում, որտեղ կայսրը նստել էր, սոխակի համար մի ոսկեայ գաւազան էին զետեղել։ Ամբողջ արքունիքը ներկայ էր. փոքրիկ խոհարարուհին էլ թոյլտւութիւն էր ստացել դռան բացուածքից դիտելու, որովհետև նա կրում էր այժմ կայսերական խոհարարուհու պաշտօնական տիտղոսը:

Ամենքը չքուել, զարդարուել, իրանց պաշտօնական համազգեստներն էին հագել։ Ամենքի հայեացքը սևեռուել էր փոքրիկ, մոխրագոյն թռչնիկի վրայ, որին կայսրը՝ միշտ հաւանութեան նշաններ էր անում գլխով:

Ու սոլսակը երգում էր այնքան հիանալի կերպով, որ կայսրի աչքերն արտասուքով լեցուեցին: Այո՛, կայսրի այտերից արտասուքը հոսում էր ու սոխակը գեղգեղում էր հետզհետէ աւելի ոգևորուած: Նրա ձայնը կայսրի մինչև սրտի խորերն էր թափանցում: Ու կայսրն ա՜յնչափ բաւական էլ, որ ցանկացաւ իր ոսկեայ վզնոցը կախել նրա վզից. Բայց սոխակը մերժեց, յայտնելով որ իր վարձատրութիւնը արդէն շատ մեծ էր եղել: Մի կայսրի արտասուքները մասնաւորապէս թանգ արժեն: Աստուած գիտէ, որ բաւականաչափ վարձատրուած եմ։

— Ձեր աչքերում ես արտասուք տեսայ, ասաց նա. այդ ինձ համար մեծագոյն գանձ է:

Ու այդ ասելով կրկին սկսեց իր քաղցր դեղգեղանքը:

Ի՜նչ գրաւիչ նազանք, ասաց տիկիններից իւրաքանչիւրը։

Ու սոխակին նմանուելու համար նրանք իրանց բերանը ջրով լցրին, որպէս զի մէկը նրանց հետ խօսելու ժամանակ նրանք կլկլացնեն, իրանց ձայնը խաղնեն: Սպասաւորներն սենեկապետներն էլ չափազանց գոհ մնացին, ինչ որ մեծ բան է, որովհետև այդ մարդիկը աշխարհի ամենադժուարահաճ անձերն են:

Կարճ խօսքով, սոխակի յաջողութիւնը կատարեալ էր:

Այդ օրուանից սկսած՝ նա հարկադրուեց ապրել արքունիքում։ Նրան մի վանդակ յատկացրին և թոյլտւութիւն շնորհեցին, որ օրը երկու, և գիշերը մի անգամ դուրս գայ ու զբօսնէ: Նրան ընկերանում էին այնուհետև տասներկու ծառայ, որոնց իւրաքանչիւրը նրա ոտքին մետաքսէ մի ժապաւէն ունէր կապան և մեծ հոգս էլ կրում, որ ժապաւէնը ձեռքից բաց չը թողնէ։ Այդ տեսակ զբօսանքը, ի հարկէ, շատ էլ ախորժելի չէր:

Ամբողջ քաղաքը, այնուհետև հրաշալի թռչունի մասին միայն խօսեց. խօսակցութեան առարկան նա էր, միայն նա՛։ Երբ երկու անձ իրար մոտ էին գալիս, մին ասում էր անմիջապէս. «Սո..,» ու խօսքը վերջացնելուց տռաջ, միւսը արդեն արտասանում էր «խակը» ու այդքանը բաւական էր, որ նրանք իրար հասկանային:

Հասարակութեան մէջ սոխակի վայելած յարգը այնչափ մեծ էր, որ տասնըմէկ երշկավաճառ իրանց որդուն անունը Սոխակ դրին, թէպէտև նրանց կոկորդը ոչ մի ներդաշնակ խազ կարօղ չէր արտաբերել։

Մի օր կայսրը մի մեծ ծրար ստացաւ, որի վրայ դրուած էր «Սոխակ:

—Ահաւասիկ մի նոր գիրք, անշուշտ մեր նշանաւոր թռչունի մասին, ասաց նա։

Բայց գրքի փոխարէն նա գտաւ մի փոքրիկ մեքենական առարկայ, տուփի մէջ: Դա մի արհեստական սոխակ էր, որ պէտք է նմանուէր կենդանի սոխակին: Նա ադամանդներով, յակինթներով և շափիւղաներով ամբողջապէս ծածկուած էր:

Երբ մեքենան լարեցին, սկսեց ճշմարիտ սոխակի երգած կտորներից մին երգել: Երգած ժամանակ նա իր պոչն էր շարժում, որի վրայ ոսկին արծաթը փայլփլում էին: Վզի շուրջը մի ժապաւէն էր կրում այս արձանագրութեամբ. «Ճաբոնի կայսրի սոխակը՝ չինական կայսրի սոխակի հետ բաղդատած՝ աղքատիկ է»: —Հիանալի՜ է, ասացին բոլոր պալատականները:

Ու այն անձը, որ բերել էր արհեստատական թռչունը, նորին կայսերական վեհափառութեան գլխաւոր սոխակամատոյցի տիտղոսն ստացաւ:

Նրանց՝ միասին երգել տուէ՛ք. գելեցիկ զուգերգ (դուէտ) կը կազմեն, ասաց կայսրը:

Ու նրանց միասին երգել տուին. բայց զուգերգը չէր էլ յաջողւում բնա՛ւ, որովհետև ճշմարիտ սոխակը երգում էր իր բնական ներշնչման համաձայն, մինչդեռ միւսը հնազանդւում էր մեքենական գլանների շարժման:

—Յանցանքը սրանը չէ, ասաց արքունական նուագախմբի պետը, արհեստական սոխակին ցոյց տալով, որովհետև նա կատարելապէս չափով է երգում և ասես, թէ իմ եղած դպրոցում է պատրաստուած:

Նրան մենակ երգել տուին: Նա նոյնքան յաջողութիւն ունեցաւ, որքան իսկական սոխակը: Նա աւելի հաճոյատեսիլ էր, որովհետև փայլում էր պալատական կանանց ապարանջանների և մեծ գնդասեղների նման:

Նա՝ մի և նոյն կտորը եռեսուն և երեք անգամ երգեց ու առանց ամենաթեթև յոգնութեան: Նրա ունկնդիրները ցանկանում էին նորից կրկնել տալ, բայց կայսրը մտածեց թէ օրինական էր հերթը տալ կենդանի սոխակին... Բայց ո՞ւր էր նա: Ոչ ոք նկատել էր, որ նա պատուհանից թռչել էր վերադառնալու համար իր դալարազարդ անտառը:

—Այս ի՞նչ բան է, ասաց կայսրը. բոլոչ պալատականները զայրոյթից մռլտում էին ու սոխակին «ապերախտ» էին անուանում:

—Բարեբաղդաբար, երկուսից լաւագոյնը այստեղ է, ասացին նրանք. ու մի և նոյն կտորը արհեստական թռչունին եռեսուն և չորրորդ անգամ երգել տալով մխիթարուեցին:

Այդ պարոնները չը կարողացան սակայն, այդքան կրկնութիւնից յետոյ, եղանակը անգիր իմանալ, որովհետև շատ դժուար էր:

Ու նուագախմբի պետը բառ չը գտաւ գովելու համար արհեստական թռչունին: Նա շատ ու շատ էր գերազանցում իսկական սոխակը, ոչ միայն իր արտաքին տեսքով, այլ և ներքին կազմակերպութեամբ:

—Որովհետև, տեսնո՞ւմ էք, ձերդ պայծառափայլութիւններ և դուք մեծ կայսր, ամենից առաջ, իսկական սոխակի երգի չափը չէ կարելի երբէ՛ք նախապէս հաշուել բայց արհեստական թռչնի երգի մէջ ամեն ինչ նախապէս որոշ է ու հաշուած: Կարելի է բացատրել, բանալ նրան, ցոյց տալ, թէ ո՞րտեղ են գտնւում գլանները, ի՞նչպէս են դառնում, և շարժումները ինչ եղանակով իրար յաջորդում են...

—Մենք էլ նոյն կարծիքին ենք, ասացին ամենքը, ու նուագախմբի պետը՝ թոյլտւութիւն ստացաւ ցոյց տալ թռչունը ժողովրդին՝ յաջորդ կիրակի օրը: Կայսրը նոյն իսկ հրամայեց, որ սոխակին երգել տան: Բոլոր ունկնդիրները այնչափ ոգևորուեցին, կասծես թէյով հարբած լինէին, ինչ որ սովորական է նրանց մէջ. ու ամենքը գոչեցին միաժամանակ «օ՜հ», բարձրացնելով իրանց ցուցամատն ու շարժելով իրանց գլուխը: Բայց աղքատիկ ձկնորսները, որ ճշմարիտ սոխակին լսել էին, ասացին.

—Սիրուն է, եղանակները նման են, բայց մի ինչ որ բան է պակասում:

Իսկական սոխակը քաղաքից և կայսրութիւնից արտաքսուեց: Արհեստական թռչունը՝ կայսրի անկողնու մօտ մետաքսեայ մի բարձի վրայ պատւոյ տեղ ստացաւ: Նրան նուիրուած բոլոր ոսկեղէն զարդերն ու գոհարները նրա շուրջը ցուցադրուած էին: Նա ստացել էր կայսերական մեծ երգիչի տիտղոսը և բազմում էր կայսրի ձախ կողմը առաջին տեղում։ Կայսրը ամենապատուաւորն էր համարում այդ տեղը, որովհետև սիրտը ձախ կողմն էր գտնւում: Դուք անշուշտ լաւ գիտէք, որ նոյն իսկ մի կայսրի սիրտը ձախ կողմումն է գտնվում:

Ու նուագախմբի պետը արհեստական թռչնի մասին քսանըհինգ հատորից բաղկացած մի գիրք շարադրեց. այդ գիրքը այնչափ երկար և այնչափ գիտնական ձևով էր կազմուած և չինական այնչափ դժուար բառերով էր խճողուած, որ ամեն մարդ յիմար չը համարուելու համար պարծենում էր թէ նրան կարդացել և հասկացել է: Մի ամբողջ տարի այսպէս չարունակուեց: Կայսրը, արքունիքը և չինական ամբողջ Ժողովուրդը արհեստական թռչունի իւրաքանչիւր փոքրիկ «կլու, կլու»-ն բերան գիտէին: Այս պատճառով էլ նրանց դուր եկաւ եղանակը, որովհետև կարող էին առանձին երգել կամ արհեստական սոխակի երգած ժամանակ ձայնակցել նրան: Փողոցի երեխաները երգում էին «ցի՛, ցի՜, ցի՜, կլո՜ւ, կլո՜ւ, կլո՜ւ, կլո՜ւ» և կայսրը նրանց ձայնակցում էր:

Բայց մի երեկո, երբ մեքենական թռչունը ոգևորութեամբ երգում էր, և կայսրը՝ իր անկողնում, զմայլած մտիկ էր անում, յանկարծ սոխակի մարմնի մէջ լսուեց լա՜թ, յետոյ բռ՜-ռ՜ ռ-ու-ու. բոլոր անիւները արագ արագ պտոյտ տուին ու երաժշտութիւնը դադարեց:

Կայսրը՝ անկողնից վեր թռաւ և անմիջապէս լուր ուղարկեց պալատական բժշկին. բայց բժիշկը ոչինչ կարողացաւ անել։ Այնուհետև կանչեցին մի ժամագործի, որ՝ երկար շատախօսութիւնից և աւելի երկար քննութիւնից յետոյ, յաջողեցաւ, արդարև, բժշկել թռչունին. բայց պատուիրեց, որ նրան քիչ աշխատեցնեն, քիչ երգել տան, որովհետև նա արդէն մաշուել էր և անկարելի էր նրա նման մի ուրիշը շինել։

Տխրութիւնը մեծ եղաւ: Արհեստական թռչունին հազիւ տարին մի անգամ երգել տալիս էին և այն էլ մեծ վախով։ Բայց նուագախմբի պետը իւրաքանչիւր անգամ անհասկանալի բառերով լիքը մի փոքրիկ ճառ արտասանեց, որով նա բացատրում էր թէ սոխակի երգը՝ աւելի քան երբէ՛ք անթերի, կատարեալ էր. և ամենքը հաւանութիւն էին տալիս:

Այսպէս անցաւ հինգ տարի, երբ յանկարծ երկիրը խոր տխրութեան մէջ ընկղմուեց։ Չինացիները շատ էին սիրում իրանց կայսրին: Կայսրը հիւանդացաւ և ասում էին թէ նոյն իսկ մահամերձ է: Նոր կայսրը ընտրել էին արդէն և ժողովուրդը հաւաքուել էր հրապարակներում։ Թիկնապահին հարցրին, թէ ի՞նչպէս էր ծերունի կայսրի դրութիւնը:

—Փո՜ւհ, պատասխանեց նա գլուխը թափ տալով:

Կայսրը՝ տժգոյն ու սառը, պառկել էր իր մեծ, հիանալի անկողնում: Ամբողջ արքունիքը նրան մեռած էր կարծում ու պալատականներից իւրաքանչիւրը վազում էր ողջունելու նոր կայսրին:

Ծառաները՝ լուրն ամեն կողմ տարածեցին և սենեկապանուհիները առիթից օգտուելով՝ թէյի մի խնճոյք սարքեցին: Նրբանցքներում և սրահներում, ամեն տեղ, գորգեր էին փռել քայլերի շշուկը խեղդելու համար: Ամբողջ դղեակը լուռ էր և տխուր։

Բայց կայսրը մեռած չէր: Նա՝ տժգոյն ու սառը պառկել էր միշտ թաւշեայ վարագոյրներով զարդարուած մեծ անկողնում: Պատուհանից՝ լուսնի շողերը ընկնում էին նրա և նրա հովանաւորած թռչունի վրայ։ Հէ՜գ կայսրը հազիւ կարողանում էր շնչել․ նա նոյնքան ճնշուած էր, որքան եթէ մէկը՝ նրա կուրծքի վրայ կոխած լինէր։ Նա բացաւ աչքերը և տեսաւ որ Մահը իր ոսկեայ թագըգլխին էր դրել, մի ձեռքով բռնել էր իր սուրը և միւսով՝ իր շքեղ դրօշակը: Շուրջը, թաւշեայ մեծ վարագոյրների ծալքերում՝ նշմարեց գլուխներ, որոնց մի քանիսը ահռելի էին և մի քանիսը քաղցր ժպտուն: Դրանք կայսրի բարի ու չար գործերն էին, որոնք եկել էին նրա հոգեվարքի վերջին ժամին ներկայ գտնուելու:

—Յիշո՞ւմ ես այս բանը, յիշո՞ւմ ես այն բանը, ասացին նրանք կամաց, իրար ետեւից: Ու այնպիսի բաներ պատմեցին, որ կայսրի ճակատից քրտինքն սկսեց վազել.

—Ես այդ բաների մասին տեղեկութիւն չունեմ, ասաց կայսրը: Երաժշտութի՜ւն, երաժշտութիւն. շուտով թող բերեն չինական մեծ տամ-տամը, ծնծղան. թո՛ղ ածեն, որ այլ ևս չը լսեմ այդ բօլորի ասածները:

Ու տարօրինակ դէմքերը շարունակեցին իրանց խօսքերը, որոնց հաւանութիւն էր տալիս Մահը գլխի շարժումներով:

— Երաժշտութիւն, երաժշտութի՜ւն, կրկնեց կայսրը։ Դո՛ւ, ոսկեայ փոքրիկ թռչո՛ւն. երգէ՛, երգէ՛ շուտով: Ես քեզ ա՜յնչափ ոսկի ու այնչափ ադամանդ եմ տուել, ես քո վզից կախել եմ նոյն իսկ իմ ոսկեայ թանկագին վզնոցը: Չե՞ս երգելու։

Բայց թռչունը մնում էր համր: Նրան լարող չը կար ու առանց դրան նա ձայն չունէր։

Ու Մահը շարունակում էր իր աչքի դատարկ խորշերը շուռ տալ դէպի կայսրը: Ու լռութիւնը երկարաձգւում էր ճնշո՜ղ, սարսափելի՜:

Այն ժամանակ, յանկարծ, պատուհանի մօտ լսուեց մի դիւթիչ երգ. անտառի փոքրիկ սոխակն էր, որ գեղգեղում էր մի ճիւղի վրայ: Նա լսել էր կայսրի հիւանդութիւնը և եկել էր նրան յոյս ու սփոփանք տալու: Նրա ձայնի հմայութեան շնորհիւ, խօսող դէմքերը հետզհետէ տժդունւում էին, արիւնը հետզհետէ աւելի արագ շրջագայում էր կայսրի թոյլ անդամներում և Մահը անգամ լսում էր և մրմնջում։

—Շարունակի՛ր, փոքրիկ սոխակ, շարունակի՛ր:

—Այո՛, պատասխանեց սոխակը, եթէ միայն դու կը համաձայնուես ինձ տալու կայսրի թագը, ոսկեայ գեղեցիկ սուրն ու շքեղ դրօշակը։

Ու Մահը՝ հետզհետէ սոխակին էր յանձնում թագը, սուրն ու դրօշակը մի մի երգի փոխարէն։ Ու սոխակը գեղգեղում էր ու գեղգեղում. նա երգում էր խաղաղ գերեզմանատունը, ուր սպիտակ վարդերն են բուսնում, ուր թմբին իր անուշահոտութիւնն է տարածում, ուր թարմ խոտը կենդանի մնացողների արտասուքներով է թրջւում։

Ու Մահը՝ յանկարծ փափագ զգաց վերադառնալու իր պարտէզը, և, որպէս մի սառը և սպիտակ մշուշ՝ պատուհանից անհետացաւ:

—Շնորհակա՛լ եմ, շնորհակալ եմ, ասաց կայսրը։ Շնորհակա՛լ եմ, երկնային փոքրիկ թռչո՛ւն. ես քեզ լա՛ւ եմ ճանաչում: Ես քեզ վռնտեցի իմ քաղաքից և իմ կայսրութիւնից, բայց դու բարի գտնուեցիր իմ անկողնու շուրջը պատող չար դէմքերին հալածելու, դո՛ւ հեռացրիր Մահը իմ սրտից: Ինչո՞վ կարող եմ քեզ վարձատրել:

—Դու արդեն ինձ վարձատրեցի՛ր, ասաց սոխակը: Ես քո աչքերից արտասուք խլեցի, առաջին անգամ երբ երգեցի: Ես այդ երբե՛ք չեմ մոռանայ. մի որ և է երգչի սրտին ադամանդներն են դիպչում, իսկ ինձ բաւական են արտասուքները: Բաց այժմ դու քնի՛ր, կազդուրուելու և առողջանալու համար. ես կը շարունակեմ իմ երգը:

Ու մինչդեռ նա երգում էր, կայսրը խորասուզուեց քաղցր քնի մէջ, մի խաղաղ, բարերար քնի մէջ։ Երբ նա զարթնեց, արեգակը փայլում էր պատուհանի միջից: Նա առողջ էր ու կենսալից: Նրա ծառաներից ոչ մինը չէր եկել նրա մօտ: Նրան միշտ մեռած էին կարծում: Սոխակը միայն հաւատարմօրէն մնացել էր իր տեղում:

—Դու միշտ իմ մօտ կը մնաս, ասաց կայսրը. դո՛ւ կերգես քո ուզած ժամանակ. ու ես՝ արհեստական թռչունը փշուր փշուր կանեմ քո առաջ:

—Խնայի՛ր նրան, ասաց սոխակը․ նա բարիք արեց իր կարողացածի չափ. պանի՛ր միշտ նրան: Իսկ ես, ո՛չ կարող եմ բոյն շինել, ո՛չ էլ բնակուել դղեակում։ Թոյլ տո՛ւր ինձ, գալ քեզ մօտ, իմ ուզած ժամանակ: Երեկոյեան, քեզ զուարթացնելու և խորհրդածել տալու համար ես կը թառեմ քո պատուհանի մոտ, ճիւղի վրայ կերգեմ. կերգե՛մ թէ՛ հարուստներին և թէ՛ նրա՛նց, որ տառապում են. կերգեմ բարին ու չարը, այն ամենը, ինչ քեզ անծանօթ է. որովհետև փոքրիկ թռչունը սլանում է ամեն տեղ, մինչև խրճիթը աղքատիկ ձկնորսի և գիւղացու, որոնք ապրում են քեզնից և քո արքունիքից հեռո՜ւ, շա՜տ հեռու: Ես սիրում եմ քո սիրտը, քո թագից աւելի, որքան էլ որ մի թագից երկնային ու սուրբ հոտ փչէ: Ես կը գամ և կերգեմ, բայց խոստացի՛ր ինձ միայն մի բան:

—Ամեն ինչ խոստանում եմ, պատասխանեց կայսրը, որ հագել էր իր կայսերական շորերը և սրտին էր սեղմում իր ոսկեայ սուրը:

—Միայն մի բան. ոչ ոքի մի՛ պատմիր թէ դու ունես մի թռչնիկ, որ ամեն ինչ տեղեկացնում է քեզ: Հաւատա՛ ինձ, ու կը տեսնես, թէ այդպէս աւելի լաւ պիտի լինի:

Ու սոխտկը թռաւ:

Մի րոպէ յետոյ պալատականներն ու սպասաւորները ներս մտան, վերջին անգամ տեսնելու վախճանած կայսրին:

...Մինչդեռ նրանք ապշած մնացել էին, կայսրը նրանց պարզապէս ասաց.

—Բարի՛ լոյս։