Տանիքին աղջիկը
Արևը Խաչո-Մելիքենց բլուրն ի վար արագ-արագ իր մուտքը կերթա: Ծղիթները ասկե անկե վերահաս գիշերին սուգը եղերերգելու անսիրտ սկսվածք մը կընեն։ Իրիկուն կպոռա աքաղաղը, ժամկոչն ալ իր փայտե կոչնակին բութ թիկթակովը կլոր-կլոր իրկուն «կձենե»։
Ծառաստանին շուքը պարուրած է արդեն հունա արագիլին ալ թառը, որ կիսավեր տունի մը ծխանին կատարիքը շիներ է։ Արագիլին բույնը, երբեմն ի վեր է, ինք չիկա հոն, ու անտեր բույնը շաղփաղփ ճնճղուկներուն հով, հանգիստ զբոսավայր մը կմնա:
Քիչ մը ետքը, ցորեկի ամայությունը կյանքոտ ժխորի մը տեղ կուտա, նախիրին գոռում գոչումը պիտի սկսի։ Նոր ծնածները խաղալեն խեղկտալեն իրենց մայրերը պիտի դիմավորեն, հորթը, ուլը, գառնուկը, ուռուցիկ, կաթնածոր ուրերու վրա պիծակներու պես պիտի փակչտին։ Ուրերը ուռուցիկ ու կաթով լեցուն, զմրուխտ սեպերուն հետ վայրի բաղեղին ու խնձոր խլորեկներուն անուշ հյութովը շենցած են:
Բակին տեսարանը, ոչխարներու բակին եռուզեռը, այն պահուն, երբ մայրերն ու ձագտիքը կարոտցած հանկարծ կգտնեն իրար։
Անդին ծերուկ մաման բո՛ւֆ-բո՛ւֆ փիլավին կրակը կհրահրե. ծխաններեն վեր մուխերուն ծառ-ծառ վերելքն ու կազմած ճյուղերը, այնչափ մոտը կանանչ ծառաստանին, կապույտ ծառներով, կապույտ անտառի մը պատրանքը կուտան։
Բանվոր տղաքր, հարսները հոգնածի, նազոտ կոտրտուքներով, իրենց մեծերեն դիժար, իրավացի պահանջներ մը կընեն: Պահանջներ, կատակներ ու պզտիկ հարսին անճրկությունը անկարող հեգնությունները շաչող ծիծաղներով ընդմիջված, երկինքեն անցնող ճուռակներուն ցրված ճռինչները կհիշեցնեն։ Կեսուրը հարսին մեկուն հյուսքը կշոյե բուխ գորովանքով, այն մյուսին մատին պատատը կկապե, ուր մանգաղը հետք մըն է ձգեր, պզտիկ հարսին խոստում, երդում, որ շաբաթ իրիկուն մարանցը խրկե:
Զվա՜րթ, զվա՜րթ, զվա՜րթ, դաշտեն տունը այսպես, տունեն դաշտը ծծղերես։ Տարին որ կանցնի, հաջորդ տարի մըն եղեր, լոպը, մարախը, սերմնաքաղը վնաս մը չեն տվեր ցանվածին, մեկը տասը, մեկը տասնհինգ ու ավելի արդյունք կխոստանա, մանգաղին արծաթ բերնին վրա ոսկի հունձք մը ու նմանը քիչ անգամ տեսնված։
Երդիքին տակ, ճրագլուսուն, բանվոր ընտանիքը իր մեծերովը պզտիկներովը լայն առանձին շրջանակներով սեղաններ կբոլորեն, դգալներուն շարժքը, ելևէջքը դարբնոցին մուրճերուն գործոնի շարժունությունը ճիշտ:
Կուտեն հևալով, կուտեն արտորնոք ու ախորժով կթխմեն, չոր հացին պատառը շաքրե կարկանդակի մը համովը կհալվի բերվնուն մեջ, ու կարմիր կուժին զուլալ, պաղ ջուրը ծարված եղջերուին խանձումովը բերնին բռնած՝ կարմրդարի գինիեն ալ անուշ, կազդուրիչ է կըսեն:
Հալալ վաստակ, հալալ վայելք:
Սեղանը կվերջանա, փշրանքները կժողվին, հենց ատ փշրանքներեն խոշոր, ահագին սակառներ կլեցվին: Քրտինքով օծված աշխատության հացն է, որ չսպառիր, ու դեռ ատ հացին հետին թափթփուկներովը փողոցին անոթի շներն ալ պիտի կշտանան։
Հացեն ետքը հանգիստ մը տանիքին վրա։ Այդ անծածք, աղվոր ննջարանը գեղացիին, որուն մեկ ծայրեն մյուսը նետ նետես գետին չիյնար, դուր դաշտի մը երևույթը ունի, ուրկե ծոթրինին հոտովը խնկված իրիկվա հովերը կճամփորդեն և որուն վերոքը, իրենց՝ աս արևորդիներուն ընտանի լուսնակ քեռին է, որ կեցեր հոն այնքան մոտ, կաղամախիներուն գլուխը, վկա մը կըլլա տանիքին բազմության անցուցած աշխատալի օրվանը, վկա մը անոնց խորունկ քունին:
Տանիքը, անկողիններուն երկայնքին փռված, ու քարի չափ կարծր բարձը մեջքերնուն, որուն ալ վարժվեր էին, կթողուն պահ մը վարինները ու իրենց վերի դրացիներուն՝ լուսունկային դիմացը կթարթեն աչվընին։ Ու վայրկյան մը լուսունկային դարձած, անոր հետ իրենց հեռավորներուն բարև, շատ բարևներ կխրկեն, կարոտով բարևներ, սիրավառ ոսկի ժպիտով բարևներ: Մեղադրանքներ, խոստովանանքներ, կրակ ու բոց երազներ, զոր արտահայտող բառը ոչ լեզվի վրա կա, ոչ գիրքի մը փաթը, ծրարվուկ, ամենքը ան իրենց լուսնակ քեռիին, ծերուկ լուսնակ քեռիին ծիրանափայլ փեշը նետելով թեթևցած, մխիթարված՝ անկողին կմտնեն։
Ժամերը կսահին մեղմով, հարդագողը, յոթնաղբյուրը ալ նույն տեղերը չեն երևնար: Իրիկվա թեթև հովերը հոգնած, ուժաթափ հոն կանաչ տերևներուն ծոցը, թաղին քնացողներեն աղվորին ծոցը, իրենք ալ աղաչողի փսփսուքներով, հանգիստ մը կփնտռեն։
Արթուն մնացողը այն բուն է, կերևա, որ այն կողմը լքված ավերակի մը ամայությունը կուլա, այն ծղրիթները, այն «գիշերի ձայները», որ մանկանց օրաններուն ու պառավանց անկողիններուն համար գինովցնող քներգը կերգեն։
Տանիքին անդիի ծայրեն, այն անշարժացած անկողիններու շարքը, ծալվող, ճմռթկվող վերմակի մը զգույշ, մեղմիկ դբռտոցքը կլսվի անձկոտ, անհանգիստ շարժումի մը նշանները կան այն կողմը։
Այն կողմն ալ աղջիկ մըն է քունին դեմ ոգորողը, երեկ ալ, այսօր ալ արթուն կմնա, կսպասե, որ իր սիրած տղուն հարենը կալերուն դիեն, մեյ մըն ալ լսե, այն ձայնը, մեյ մըն ալ առնե ու խրե իր էրած հոգիին մեջ ու այնպես նետե իր գլուխը բարձին։
Ամեն գիշեր, երբ արար աշխարհք քուն կըլլա, հոն լուռ ցվիքներուն եզերքը, դաշտերուն այն սիրահալ աղջիկն է, որ «թարթիչ վրա չի բերեր», արթուն, միշտ արթուն, երկու քուրվըտոց խորհուրդ կհարցնե, օր մըն ալ անոնք իրենց ցավերն ալ ունեին, իրեն պես բռնի նշանվածներ՝ չսիրածներուն հետ։ Ինք ալ հիմա այն տեսակ տարտով մը կմրկվի, «փախի՞լ իր ուզածին հետ՝ թե ճակատագրին համակերպիլ»։
Աչքերը սևեռած շեշտ ան երկու քուրվուկներուն, ականջն ալ կալերուն կողմը, իր սիրած տղուն կողմը, կսպասե երկար, գիշերին բոլոր մթությունը իր հոգիին մեջ լեցնելով, կսպասե երկար իր անկողնին մեջ քարացած պատասխան մը, արձագանք մը իր թնծկանքներուն — երբե՛ք, երբե՛ք։ Ու խեղճ աղջիկը այսօր ավելի ջախջախված քան երեկ, կուրծքը գիշերի հովին առջևը բաց ձգելու վիճակին մեջ կդնե հուսահատ, հովին հյուրընկալը կըլլա, ատ հովը շունչը գուցե իր սիրած տղուն, իր բամպակ լանջին վրա կսեղմե, անոր հետ, գիշերն ի բուն անոր հետ, անվերջ համբույրներ, անհուն սրտազեղում ու կարոտի փարումը իր ուզածին հետ, այնպես կլուսցնե գիշերը տանիքին աղջիկը։
1902