Քաջ Վարդան Մամիկոնյանի մահը

Ռափայել Պատկանյան

[ 19 ]

ՔԱՋ ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆՅԱՆԻ ՄԱՀԸ

Վիպասանություն
Բարեկամական նվեր Մկրտիչ Սանասարյանին
1

ՆԱԽԵՐԳԱՆՔ

Ո՜վ լուսի՛ն, լուսի՛ն, էլ քանի՞ էդպես
Դալկացած, տըժդույն, տըխուր երևես:
Այդ թխպոտ ամպերն քեզ զարհուրեցրին,
բոցոտ կայծակներն քեզ այլայլեցրին,
Երկնից կամարի դեղը դու ես լոկ,
Աստեղց մեջ չըկա քեզ նըման ոչ ոք:
Մի՞թե նախանձից թափել է գույնըդ,
Չէ՛, ուրիշ գաղտնիք ունիս սըրտոլմըդ։
Ասա՛ ինձ, լուսին, ասա սրտաբաց,
Ինչո՞ւ է, ինչո՞ւ, դեմքըդ այլայլած։
Երբ մենք սև օրվան ունինք կա բեկից,
Ասում են, կեսն է պակսում մեր ցավից.
Թըշվառին թըշվառն է միշտ մըխիթար,
Ո՞րտեղ կըգըտնիս դու քանց իս թըշվառ:
Որպես մըտատանջ, քեզ պես անտերունչ,
Սըրտոլմս գաղտնիք, բայց լուռ, անմըռունչ
Անցնում եմ օրերս, վայ դըլխուս տալով,
Մարդկանց մեջ ուրախ, միայնակ լալով։
Լալիս եմ, լալիս արցունքըս հորդոր
Ցողում, վազում են աչքիցս ամեն օր.
Չեն պակասում, չեն, հառաչանք ինձնից,
Եվ այս սև օրվան չունիմ կա բեկից։
Ամեն շընչավոր ունի մի ընկեր,

[ 20 ]

Միմիայն ինձնից պիտի պակսի սեր:
Եթե դու էլ ես թըշվառ ինձ նըման,
Իմ քաղցր խոսքը կլինի քեզ դարման:
Սըրտիդ խորհուրդը բա՛ց ինձ անկասկած
Ինչու է, ինչու, դեմքըդ այլայլած։

2

Լուսինը դող-դող ամպեր ճեղքելով,
Ինձ պատասխանեց լալագին ձայնով:
«Լըսե`, մուսային պարկեշտ որդեգիր,
(Թե գըլխիս անցքին ես հետաքըրքիր),
Շատ դար դես ու դեն ունայն շըքջելով,
Թեզ միայն գըտա ըզգայուն հոդվով։
Թայց մինչև այսօր չի գըտա ոչ ոք,
Որ իմ տխրության տաներ քիչ մի հոգ:
Ոչ ոք չը խըլց դարդը իմ սըրտից,
Շատ դար ինձ ոչ ոք չեղավ կարեկից:
Շատ դար եմ պահել մայրապութ խնամով
Օտարի գաղտնին սըրտիս մեջ: բայց ով
Մի օր բարձրացուց աչքերը երկին
Ու կարեկցաբար հարցուց—«ո՛վ լուսին,
Ինչո՞ւ ես տըխուր, գունաթափ դիմոք,
Ի՞նչ ցավ է սըրտումդ, ի՞նչ վիշտ, ինչ մորմոքոյ)
Գոհ եմ, գոհ քեզնից, պարկեշտ բանաստեղծ,
Ինձ ըսփոփեցին քոլ խոսքերն անկեղծ,
Ինձ՝ որ համաշխարհ կարծում է անբան,
Միայն քեզ համար կբացվի իմ բերան,
Թու անուշ խոսքին և ես փոխար են
Կըպատմեմ, ինչ որ անցավ իմ գըլխեն։
Դու այն կըպատմես թանիվ ներդաշնակ,
Հետնորդք կը հյուսեն քեզ դափնյա պըսակ:
Թո՛ղ քեղ խուժանը ատե, անարգե,
Նաև այդ անվան քոլ շուք ու փառք է:
Ի՞նչ սեր ես խընդրում մարդկության ցեղից,
Ե՛րբ վարդ է քաղվել տատասկոտ տեղից,
Սերը նըմանից պետք է պահանջել։

[ 21 ]

3
ԼՈԻՍՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ի Հոն են ծնել մեր հարքն առաջին,
Որք յետ Ադամայ զԱստուած օրհնեցին
Նահապետ։
Դե՛հ, լըսե։ Մի օր կապուտակ կամարն
Ողջ ծածկել էին աստղեր անհամար,
Ես էլ հարսի պես նոցա մեջ փըռված,
Հանդարտ գնում էի՝ դեմքըս քող առած։
Անցա լողալով ծովը Պոնտոսի,
Անցա քերելով կատարք Կովկասի:
Տեսա երեսըս Գեղամա ջրումը,
Զովացա փոքր֊ինչ ձըկնոտ Վանումը,
Լույս տալով անցա շատ սարեր, դաշտեր,
Ուր խոր լըռություն, հանգիստ պատել էր։
Անխոնջ մըշակը հողի վրա պառկած,
Զովություն խընդրում էր մարմնուն հոգնած:
Եզն ու գըրաստը նույնպես վաստակած,
Խաղաղ դաշտի մեջ էին տարածած։
Հայոց աշխարհիկ՝ բերկրության տեղիք,
հայոց բընություն, ախ, հայ մանկըտիք,
Գեղորե՚ք, ավա՚նք, դաշտք ու արտորա՛յք
քաղա՛քք, մարդաշատք, շենք ու վանորայք,
Ո՞ւր եք, ո՞ւր հիմի, ինշոլ շուտ կորաք,
Ո՞վ ձեզ կործանեց, որ ձեռը վայրագ...
Այն գիշեր երնե՜կ էր հայոց երկրին,
Աստղերն էլ երկնից նորան փառք տվին,
Ու ես անցնելով նորա վըթայից,
Զէի կըշտանում վըրան նայելիս։

4

Ուղիղ չորս շաբաթ այն օրից անցան,
Սատարեցի ես դարձյալ մի շըրջան,
Ըշտապով անցա քաղաքներ, գեղեր,
Լեռներ, ծովակներ ու շատ-շատ տեղեր,

[ 22 ]

Կարոտով մըտա Հայաստան աշխարհ։
Դարձյալ գիշեր էր. մըռայլ ու խավար
Տիրել էր հայոց առատ դաշտերը,
Բայց ա՜խ, ուր էին հունձք ու արտերը,
Ո՞ւր էր այն հայոց անխոնջ գեղջուկը,
Ո՞ւր էր հաստավիզ նորա գոմշուկը,
Ո՞ւր էին խեղճի արորն ու սամիք,
Կամ ուր մըշակի պարտեզն ու այգիք։
Սև ծուխ է պատել հայոց երկընքին,
Գեղեր, քաղաքներ տված կըրակին,
Անողորմ էրվում, տոչորվում էին,
Բոցեղեն լեզուքն հասնում ամպերին,
Դժոխք էր տեսիլն խեղճ հայոց երկրին...
Բայց քեզ ո՞վ նյութեց այդքան մեծ չարիք.
Երկնացող պարտե՛զ, հայոց աշխարհիկ.
Նախանձ էր տիրել այդ մարգի սըրտում,
Թե՛ օձ էր թընել նորա չար հոգում...
Այո՛, նախանձ էր, նախանձ դարևոր,
Որ մարդուս սիրտը այրելով բոլոր,
Ւսկ և իսկ սաստիկ, ահեղ ճայթմունքով
Դուրս ցայտում, վազում է մեծ հոսանքով.
Ինչպես այն, սարերն դըրսից հանդարտիկ,
Որոց վըրա հալվում չէ՛ փափուկ ձընիկ,
Հանկարծ կայծակներ ծընում են ծոցից,
Քաղաքներ ամբողջ այրվում են բոցից,
Այդպես նախանձի սերմունք սըպրդած
Հազկերտ արքայի սըրտի մեջ, հանկարծ
Հարյուր հարյուրով պտուղներ ծընուցին,
Պըտո՛ւղք—արժանի գեհենի հընձին։

5

Տեսա Ավարայր սարսափած ահից,
Անթիվ զորք նորա տիրել էր պարսից,
Հայոց գընդիկն էլ համարձակ ու քաջ
Քըմծիծաղ դեմքով կանգնած էր առաջ։
Ծագեց արևը, կատարք շողշողուն
Երևան եկան հայոց սարերուն,

[ 23 ]

Անոսր ամպերը կարմիր, ծիրանի
Գույներով ներկած՝ զարդ էին երկնի։
Ավետիս կարդաց նորեկ արևուն
տաղերով արտույտն արտերուն:
Տըղմուտր հեռվանց անուշ խոխոջով
Քերում էր ափերն փըռված վարդերով։
Հանդես էր բնության. միմիայն մարդը
Այն օր չէր կազմում բընոլթյան զարդը.
Ուրիշ մըտածմունք էր նորա հոգում,
Չար ոխ, չար նախանձ ու ատելություն.
Ճակատ ճակատի կանգնած անվեհեր,
Հայոց քաջորայք, պարսից կըտրիճներ,
Պատրաստ են չափել ուժերը բազկին,
Արյամբ կըշտացնել ծայրը նիզակին,
Սանձակոծ ձիանք, անճոռնի, փրղեր
Հողն էին փորում ոտով անհամբեր...
Հանկարծ բանակից դուրս եկավ Վարդան
Ու ահեղ կըռվին տվեց նա նըշան։

6

Յառաջ մատիք ինձ լսել,

Շառավիղք քաջին հայկայ,
ես կամիմ ձեզ արդ պատմել
Զազգասէր գործ Վարդանայ:

Գաբրիէլ Պատկանեան

Վարդան–զորավար իր ազդեն ընտրած,
Արյան դաշտի մեջ քաջ հանդիսացած,
Սըրտացավ հայոց դառը վիճակին,
Ոտք հանեց նոցա ընդդեմ գոռ պարսկին։
Չըկարաց տանել նորա վեհ հոգին
Կրոնի հալածմանը սիրելի,ազդին,
Թըրովն ու խաչով տվեց մեծ երդում—
Հաղթել կամ փառքով ընկնել գոռ դաշտում։
Եվ զորքը նույնը երդմամբ կըրկնեցին,
Մարմինքն ու հոգիքն ազգին զոհեցին։
Վերին ներշրնչմամբ Վարդան քա՛ջ գիտեր,
Որ օրհասական այն օր վերջինն էր

[ 24 ]

Բայց նա ըստրկի կյանք վարել չընտրեց,
Ծընընդով ազնիվ՝ ազնիվ մահ խընդրեց։
Չէ՛ր նա կուրացած նըշույլքով բախտին,
Բայց չէր էլ զըզվել օրերով կյանքին.
Նա քաջ էր մարմնով, հոգվով էլ վեհանձ,
Կիրքերը նորա բնավ չէին անսանձ.
Առտընին կյանքում ծընող բազմագութ,
Բանակի մեջը զորավար հըմուտ։
Պարիսպ ամրակուռ հայրենյաց համար,
Ամեն մի հայի հույսն ու մխիթար։
Բայց իր թշնամյա՞ ց... ահեղ հալածիչ,
Դեմ ու դեմ կռվող, բայց ո՛չ նենգ պատրիչ.
Քանի որ ոսոխն թուր ուներ ձեռին,
Վարդանն էր նորա ահեղ թըշնամին.
Բայց երբ դըներ նա զենքըն իր գետին,
Վարդանն էր նորա պաշտպան առաջին.
 

7

Թընդաց սըրտերը արի հայերուն,
Սանձերը թողած նըժույգ ձիերուն,
Աջ ձեռքին թըրեր, ձախերին՝ վահան,
Քաջ-քաջ վաղ տվին պարսից հանդիման։
Գըրոհն էր ահեղ սըրտոտ հայերուն,
Գետերի նըման թափեցին արյուն,
Մահը անփախուստ էր նոցա աչքին,
Խիստ թանկ ծախեցին մահերը պարսկին.
Երկար չըտևեց այն անգամ կռիվը,
Շատ շուտ քիչացավ հայերու թիվը,
Մընացորդք քաջաց նախանձ բերելով,
Ընկան կոտորած պարսից թըրերով,
Մընաց լոկ Վարդան իր բուռ քաջաց հետ,
Նորա առաջ գունդք պարսից անհեթեթ։
Չըսարսեց նորա վեհանձըն հոգին,
Տեսնելով անշուշտ վըտանգ առաջին,

[ 25 ]

Սրբեց պեխերը, նայեց աջ ու ձախ,
Իր բուռ քաջերուն ասաց դեմծիծաղ.
«Տըղե՛րք, ահա մեզ մի կարճ ճանապարհ,
Որով այս երկրից կերթանք նոր աշխարհ
Ուր մեր քաջ նախնիք կան մեզ անհամբեր
Փառաց պըսակով շատ ու շատ դարեր.
Տա՛նք վերջին բարևն աշխարհին հայոց,
Որ սընուց գըթով մեզ տղա տիոց.
Առանց հայրենյաց մեզ մութ է աշխարհ,
Հայաստան էր մեր միակ մըխիթար.
Կորավ Հայաստանն, էլ ի՞նչ հույս մընաց
Մեր կյանքըն ի՞նչ է, թե ոչ սուգ ու լաց
Այո՛, տանն ունինք ծնողք, ընտանիք,
Թո՛ղ կորչին, երբ որ կորավ Հայրենիք.
Գո՛նե մեր հետնորդը կասեն մեզ համար,
Արցունք թափելով աչքից անդադար.
Երանի՜ էր ձեզ,ո՜վ որդիք փառաց,
Որ դուք չըտեսաք կորուստն հայրենյաց.
Ձեր կյանքն էր ազնիվ՝ ազնիվ մահ առիք.
Ձեզմով կըպանծա հավետ Հայրենիք,
Ձեր կյանքն կլինի հետնոց օրինակ,
Ինչպես մեռնելը ձեզնից սովրեցանք.
Ինչ որ ունեիք` ազգին արիք զոհ,
Ազգն հավիտյան կըմընա ձեզ գոհ։
Քընից հառնելիս կամ քուն մըտնելիս,
Միշտ ձեզ կըհիշենք մենք աղոթելիս.
Մեր անմեղ մանկանց տըխուր օրորով։
Ձեր գըլխու անցքը կըպատմենք երգով։
Ձեր անկման տեղը կրոնասեր մարդիկ
Կըդարձնեն անշուշտ աղոթո տեղիք,
Ձեր մարմինն ամեն մի հայի համար
Կըդառնան մասունք սըրբոց փըրկարար.
Հանգե՛ք, դյուցազունք, հանգե՛ք հավիտյան,
Ձեզ միշտ կըհիշե ձեր մայր-Հայաստան»։
Ասաց ու լըռեց։ Երկու աչերից
Ցողացին արցունք՝ ինչպես ցող երկնից.
Ուժգին ա՜խ քաշեց անվեհեր սըրտեն,
Բայց այդ ախը չէր թըշնամու ահեն:

[ 26 ]

Բայց ինչո՞ւ լացեց այդ արի մարդը,
Որին անծանոթ էր ահն ու դարդը.
Գո՛ւցե թե հիշեց նա այդ րոպեին
Տանը անպաշտպան թողած ընտանին,
Որ շուտով կընկնին ձեռքը թշնամուն,
Այդ ազատ կյանքեն կերթան գերություն.
Ձեռակապ, քաղցած ու հազար չարիք
Անմեղ տանելով խեղճ հայոց կնանիք,
Պարսից որերույն պիտի հարճք լինին,
Կամ կույր հետևողք Զըրադաշտի կրոնին։
Կանցնին սև օրեր, կանցնին և տարիք,
Այդ զեղջ կյանքումը կմոռանան չարիք
Իրանց հալածչաց, կմոռանան հային,
Որք նոցա սիրույն այդքան ցավ տարին.
Այն թըռչնուն նըման, որ և՛ վանդակում,
Անտառեն զըրկած՝ գըտավ խընդություն,
Անույշ երգերով, հորերեն սովրած,
Ունկը փաղաքշեց իր չար թըշնամյաց...
Գո՛ւցե նա լացեց հայի վիճակին,
Անկումը գահին, կորուստը թագին,
Որ հազար ու բյուր կըրելով ցավեր,
Անկործան պահեց նոցա շատ դարեր.
Ինչո՞ւ... որ մի օր հիմարի կամքից
Անդա՞րձ զրկվի հորական փառքի՜ց...
Ա՜խ, դառն էր նորա հըսկայի սըրտին
Տեսնել հաղթանակ պարսից ոխերիմ։

9

Կարծիք կա,որ հոգին ունի

մի գաղտնի զորություն յուր
ապագա վիճակը նախազգալու։

                        Չոքքե

Սև-սև պատկերներ՝ սև քողի նըման
Վըրդոված մըտքին եկան հանդիման.
Տեսավ Հայաստան ոտնակոխ արած,
Քաղաք մարդաշատ իսպառ ավերած,
Երբեմն բնակիչք տեր շատ ազգերի,

[ 27 ]

Այժմ կրոնամոլ պարսկին են գերի.
Փակած են դըռներ նոցա ժամերուն,
Անդ էլ չի հընչում սըրբոց ալելուն,
Եվ նվիրական նոցա սուրբ տեղիք
էլ չեն այցելում կրոնասեր մարդիկ։
Այրուձին հայոց, այն քաջ այրուձին,
Ո՛չ հային պաշտպան կլինի, այլ պարսկին,
Եվ գանձք լեռներուն, բերք առատ երկրին,
Ողջ պիտի լափե անհաշտ թըշնամին։
Հայը անճարակ՝ կըմոռնա ազգը,
Կրոնն, և՛ լեզուն, և հորանց փառքը։
Հայկ, Արամ, Տիգրան և այլ դյուցազունք
Կերևին նոցա պատիր շաղփաղփունք.
Եվ կամ՝ լըսելով մեծ գործք Ներսիսին
Գուցե զավակունք նոցա կասկածին.
Հըրաչյա, Զարմայր և Վահագն արին
Երբեք չեն անցնիլ նոցա մըտքերին։

10

Նա լուռ էր. բայց այդ լըռություն խորին
Նըման էր անհուն ու անդորր ծովին,
Որ մեղմ ծըփալով, նավաստյաց սըրտում,
Հաջողակ ճամփու հույսեր է ծընում։
Բայց վա՜յ է խեղճիկ անփորձ նավորդաց,
Թե հասու չեղան նորա պատրանաց.
Կըվերցնե ալիք մինչի ամպերը,
Խաղալիք կլինին նորան նավերը,
Կուլ կերթան անհագ, փըրփըրած ծովին,
Ո՞վ դեմ կը կենա կատաղած հովին...
«Քաջե՛ր, ասաց նա, ինչո՞ւ եք տըխուր,
Հոգնա՞ծ են ձեռներդ, թըրե՞րըդ չեն սուր,
Նո՞ր է մեզ համար նիզակ խաղացնել,
Հայոց թշնամու կյանքը կարճացնել.
Սարսեցա՞ք պարսկի անթիվ զորքերից,—
Մի հայը քաջ է նոցա հարյուրից.
Հիշեցե՛ք Հայկին, որ բուռ քաջերով
Դեմ կեցավ Բելին, հոգին անխռով

[ 28 ]

Ջարդեց, կործանեց, մընացորդք ցըրիվ
Եղան հայերից, ինչպես չոր խըռիվ։
Մահի՞ց վախեցաք. ամո՜թ է հային
Իր ազատ կյանքը փոխել ըստրկին.
Մա՜հ, մա՜հ, ե՛կ շուտով, սևցո՛ւր իմ կյանքը,
Ինչպես սևացավ հայերու փառքը։
Դե՜հ, վերջին անգամ հորանց տաղերով
Կռվենք ու մեռնինք պարսից թըրերով»։

ԶԻՆՎՈՐՆԵՐԸ ԵՐԳՈԻՄ ԵՆ

Զինվոր էի հայոց ազգին մըտերիմ,
Երբ Հայաստան քարքանդ արեց թըշնամին.
Պինդ–պինդ ցավեց սիրտը արի հայերուն,
Այն օր նոքա թափել տվին գետ արյուն։

Շատ-շատ քաջեր ընկան աստից ու անդից,
Ես էլ ընկա թշնամիի սուր նետից.
Իմ մարմինը դաշտի միջին է ընկած,
Քրիստոնեի սուրբ օրենքով չէ՛ թաղած։

Դուն մի՛ մնար աչքըդ արցունք օրն ի բուն
Սիրականիդ, ի՛մ սիրական, մոտի՛ր քուն.
Առտուն կուգա չարագուշակ գուժկանը,
Սուգ, ողբ, կըսկիծ նա կը նյութե իմ տանը։

Երբ որ լսես վաղաժամիկ իմ մահը,
Ա՛ռ երկու թի ու երկաթե սուր բահը,
Ա՛ռ քու հետը մի ըսպիտակ մեծ պատան,
Փորե խորին ինձի համար գերեզման։

Գերեզմանիս վըրա բըսնի վարդենին,
Վարդը բացվի, աչքը գրավե ամենին,
Սոխակին էլ թո՛ղ գրավե նա հոգին,
Քաղցր տաղեր թող ներշընչե սոխակին։

Թո՛ղ սոխակը անցքը պատմե ամենուն,
Թո՛ղ լըսողը ողորմիս տա՛ իմ հոգուն։

[ 29 ]

ՎԱՐԴԱՆԻ ԵՐԳԸ

Հիմի է՞լ լըռենք, եղբարք, հիմի է՛լ,
Երբ մեր թըշնամին իր սուրն է դըրել,
Իր օրհասական սուրը մեր կըրծքին,
Ականջ չի դընում մեր լաց ու կոծին.
Ասացե՛ք, եղբարք հայեր, ի՞նչ անենք,-

Հիմի է՞լ լըռենք։

Հիմի է՞լ լըռենք երբ մեր թըշնամին,
Դավով, հրապուրքով տիրեց մեր երկրին,
Ջընջեց աշխարհքից Հայկա անունը,
Հիմքից կործանեց Թորգոմա տունը,
Խըլեց մեզանից թագ, և՛ խոսք, և՛ զենք,—

Հիմի է՞լ լըռենք։

Հիմի է՞լ լըռենք, երբ մեր թըշնամին
Խըլեց մեր սուրը-պաշտպան մեր անձին,
Մըշակի ձեռքիցն էլ խոփը խըլեց,
Այդ սուր ու խոփից մեր շղթան կըռեց,
Վայ մեզ,շըղթայով կապած գերի ենք,—

Հիմի է՞լ լըռենք։

Հիմի է՞լ լըռենք, երբ մեր թըշնամին՝
Սոսկալի զենքը բըռնած մեր գլխին,
Կուլ տալ է տալիս արտասուք առատ,
Աղեխարշ բողոք վաղուց ապիրատ.
Մեր գըլուխ լալու Եփրատ ո՞ւր պըտռենք,—

Հիմի է՞լ լըռենք։

Հիմի է՞լ լըռենք, երբ մեր թըշնամին
Լիրբ գոռոզությամբ լըցըած իր հոգին,
Արդարության ձայնն հանած իր սըրտից
Արտաքսում է մեզ մեր բընիկ երկրից,

Պանդուխտ, հալածյալ, եղբարք, ո՞ւր դիմենք—

Հիմի է՞լ լըռենք։

Հիմի է՞լ լըռենք, երբ մեր թըշնամին,
Անհոգ մեր բերած ծանր զոհերին,

[ 30 ]

Յուր լիրբ նըզոված ձեռքը կարկառեց,
Ազգության վերջին կապը պատառեց.

Հայի կորուստը մոտ է, ի՞նչ անենք,—

Հիմի է՞լ լըռենք։

Հիմի է՞լ լըռենք, երբ մեր թըշնամին,
Արհամարհելով մեր փառքն ազգային.
Մեր եկեղեցուն ձեռնամերձ եղավ,
Գառնազգեստ գայլին մեզ գըլուխ դըրավ,
Սույրբ խորան չունինք, արդ ո՞ւր աղոթենք,-

Հիմի է՞լ լըռենք։

Հիմի է՞լ լըռենք, մարդիկ ի՞նչ կասեն,
Երբ մեր տեղ քարինք, ապառաժք խոսեն.
Չե՞ն ասիլ, որ հայք արժանի էին
Այդ ըստրկական անարգ վիճակին.
Մեր սուրբ քաջ նախնյաց գործերը գիտենք,

Մինչև ե՞րբ լըռենք։

Թո՛ղ լըռե մունջը, անդամալույծը,
Կամ՝ որոց քաղցր է թըշնամու լուծը,
Բայց մենք, որ ունինք հոգի ու սիրտ քաջ,
Ե՛կ անվախ ելնենք թըշնամու առաջ,
Գոնե մեր փառքը մահով ետ խըլենք—

Ու այնպես լըռենք։

11

Մոտ էր արևը իր մորը մըտին,
Խիտ–խիտ նետում էր ճաճանչն իր հետին,
Տեսնողը կասեր, այս անգամ արևն
Տալիս էր երկրին իր վերջին բարևն։
Վերջինն էր, այո՛, բայց ո՛չ ամենուն,
Վերջինն էր այն խեղճ, կըտրիճ հայերուն.
Նորա շողի հետ նոցա վեհ հոգին
Պիտի սըլանար դեպ պայծառ երկին։
Դարձյալ գրոհ տվին հայք ուժգին-ուժգին,
Թընդացին շարքերն թշնամյաց զորքին,

[ 31 ]

Ապշած մընացին պարսիկք տեղերը,
Թովիչ կարծեցին հայոց՝ խեղճերը։
Մեծ էր կոտորածն հայոց քաջերուն,
Ցույց տվին պարսից ուժը ձեռներուն,
Ավարայր դարձավ արյան ճապաղիք,
Դաշտը գիշերով լըցուցին պարսիկք,
Մարդ, փիղ, ձի, կառք, զենք մեկմեկով էին,
Ով կը խիզախեր դեմ կենալ հային։
Ինչպես լեռ ալիք ծովին՝ անարգել
Ուզում են քարե եզերք խորտակել,
Վազում են առաջ ահեղ գոռալով,
Դըժոխքի վայել երգ հորինելով,
Ժեռուտ ափերին գալիս են հասնում,
Խըփում են, իզո՜ւր, ու ետ են վազում,
Այդպես և պարսից ճիգըն էր ունայն,
Երբ նոցա առաջ պինդ կանգնած էր հայն։
Բայց չի կար արգելք խիզախ, քաջ հային,
Ո՛չ թուր և ո՛չ նետ, ո՛չ շարք փըղերին.
Նա որդեկորույս առյուծի նըման
Արգելք չէր տեսնում աչաց հանդիման.
Բըլրաձև փըղեր գլորում էր գետնին,
Մըժեղ էր թրվում նորան այրուձին,
Այն քաջ այրուձին, որից որ Հելլեն
Ծակամուտ եղավ միմիայն ահեն։

12

Օրն էր տարաժամ, մարտիկք դադարած,
Փողը հընչեցին՝ մարտին կատարած.
Մութը տարածվեց, աստեղք ցոլացին,
Երկնից ցողն իջավ արնալից գետնին։
Մըթնասեր թըռչունք ձայներով խըռպոտ,
Գուշակում էին մարդկանց սուգ ու բոթ։
Ետ դարձան պարսիկք իրանց բանակը,
Նորից նոր սըրել սուրն ու դանակը,
Որ այգուց կանուխ, լույսը չի ծագած
Վըրա հարձակվին հայոց` կատաղած։
Բայց ա՛յլ տեսարան էր հայոց միջին,

[ 32 ]

Վըրդոված, տըխուր էր նոցա հոգին.
Ոչինչ չէր լըսվում, թե ոչ սուգ ու լաց,
Մեծ կորուստ արին, կորուստն էր անդարձ,
Վարդան չի դարձավ դեպ իր քաջերուն։
Ո՞վ գիտեք, ո՞ւր էր նա այն իրիկուն.
Գերի՞ է տարել նորա թըշնամին,
Թե՞ մահ է ստացել նա դաշտի միջին.
Ոչ ոք չը գիտե։ Տըխուր ու տըրտում
Ամեն տեղ նորա են հայք պըտըրտում,
Հոգվոց հանելով, վայ գըլխուն տալով,
Աչքերից աղի արցունք թափելով։
Ավարայր դաշտը տակն ու վրա արին,
Ավա՜ղ, հայտ չեկավ դյուցազն արին.
Պինդ֊պինդ ձայն տվին. «Ո՞ւր ես, ո՞ւր, Վարդան»։
Արձագանք կըրկնեց Վարդա՜ն ու Վարդա՜ն։
Որբերի աչքին քունը չի մոտում,
Քունը ի՞նչ սփոփանք, թե դարդ կա սըրտում,
Թե լինի գիշերն մեզ քիչ մըխիթար,
Առավոտն, ավա՜ղ, կը լինի վատթար։
Արթուն մընացին, չի մըտան բանակ,
Մինչև որ խոսեց երեք հետ խոսնակ։

13

Հանկարծ լըսեցին ձիան տրոփ հեռվանց.—
«Այս ո՞վ է, տղե՛րք, ասին հայք միմյանց.
Գիշերվա ժամի՞ն ուզեց թըշնամին
Վրեժխընդիր լինել ցերեկվա անցքին»։
Բայց չէ՛, վա՜յ նոցա, վատթար տեսարան
Ապշած աչքերուն եկավ հանդիման.
Չէր արթուն հայոց անկոչ այցելուն
Սարսած թըշնամին տարաժամ պահուն.—
Վարդանն էր, որին հուսահատ, տըրտում
Որբացած հայերն էին պըտըտում։
Վարդանն էր... բայց ի՜նչ վիճակի հասած.
Արյունաթաթավ, սըրտին նետ ցըցված,
Աչքերը մըթնած, երեսը տըժգույն,
Վերքիցը ծործոր կաթում էր արյուն.

[ 33 ]

Երկու մանկլավիկ բըռնած կըռներից
Կիսամահ քաջին իջուցին ձիից.
Բայց այն սուրբ աչերն, դեմքը հրաշալի
Չէին կրում հետք մահվան երկյուղի։
Նորա թուլացած բազկից այն ժամին
Չար մահ կստանար նորա թըշնամին.
Թե որ խիզախեր գալ նորա առաջ.
Այսպես մոտ մահուն նա միշտ մընաց քաջ։
«Տըղե՛րք, ասաց նա ձայնով դողդոջուն,
Ուզացի ձեզ տալ իմ հետին ողջույն,
Ձեզ հետ գըրկախառն, ձեզ համբույր տալիս,
Հանգիստ ավանդել այս շունչը վերջիս։
Ժա՛մ է, ժա՛մ, թողնել ավեր Հայաստան,
Ուր քար չի մընաց պինդ քարի վըրան,
Մենք էլ հետևողք նախնյաց ավանդին,
Ըստրուկ չենք լինիլ երբեք օտարին։
Լա՛վ է մեր կյանքը կարճանա սըրով,
Քանց հաշվի, մաշվի թըշնամու լըծով։
(Իմ հինգ տարեկան հասակես ի վեր
Այսպես տալիս էր ծնողն իմ պատվեր)։
Ցավում է սիրտըս, ոչ նետի խոցից,
Ցավում է, որ շուտ գընում եմ ձեզնից,
Որ չեմ կարենում ձեզ հետ միասին
Արյան դաշտի մեջ փըչել իմ հոգին։
Վա՜յ թե դուք մենակ վըհատիք ահից,
Դողաք, սարսափիք վերահաս մահից,
Թուրն ու ասպարը մի կողմ գըլորեք,
Պարսկին կամավոր ձեզ գերել թողնեք.
Ա՜խ, քաջ իմացեք, ես, թեև թաղած,
Պիտի վեր կենամ հողից կատաղած,
Նորից նոր առնում ձեռքըս թուր ու տեգ,
Ու ձեզ անողորմ խողխոխեմ մեկ-մեկ։—
Անեծք եմ թողնում ես այն վատ հային,
Որ ոչ ոխ, այլ սեր ցույց տա գոռ պարսկին,
Այդ անհաշտ ոխը հիմկուց ցեղեցեղ
Պիտի տարածեն հայքըն ամեն տեղ։
Թե կորչին ազգեր երկրի երեսից,
Հայը միշտ անհաշտ պիտ մընա պարսից.

[ 34 ]

Ըստվերըս երրեք չի՛ մընալ անդորր,
Այս թըշվառ դաշտում կը շըրջի մոլոր
Մինչև այն ժամը, ժամ օրհասական,
Երբ պարսիկն կամ հայն կը լինի կործան՝
Արյան դաշտի մեջ մորթելով իրար.
Լոկ այն ժամանակ կառնեմ ես դադար։
Դե՜հ, մընաք բարև. տեր, առ իմ հոգին.
Ազատ կյանք կամ մահ ազնիվ տուր հային»:
Լռեց, ու իսկույն նետը մահաբեր
Հանեց աներկյուղ՝ կողից կարեվեր։

14

Առ ժամ մի որբիկ տարաբախտ հայերն
Ապշած, զարհուրած մընացին տեղերն,
Չիմացան՝ տեսի՞լք է այս, թե՞ անուրջ։
Մեռած դյուցազին խուռըն կանգնած շուրջ՝
Ո՛չ լալիս էին, ո՛չ սըգալ կարում,
Իրանց աչքերին չէին հավատում։
Ինչպե՞ս հավատան իրանց աչքերին,
Երեկ չէ՞ր, որ պինդ կար հըսկա կաղնին,
Որ քանի դարեր հարվածը հողմին
Զեփյուռ էր կարծում փըչած մեղմագին.
Այսօր միջաբեկ ու թավալգըլոր
Կար նոցա առաջ. աչքերով մոլոր
Տեսնում են քաջին գետնին տարածած,
Ջըլոտ ձեռները ցամքած, կարկամած,
Կեսխուփ աչքերը չունին առաջվան
Ո՛չ բոցը, փայլը՝ ջուխտ աստեղց նըման։
Դեմքը գունաթափ, գիծքը անմեկին,
Ո՛չ ոխի նըշան, ո՛չ սիրո-ունին։
Տեսած կա՞ս մեկ օր, երբ բոցոտ շանթը
Երկնուց ցած իջնե մինչ խաղաղ դաշտը,
Ահեղ որոտմամբ, փայլ արձակելով՝
Արթուն հովիվին զարնե, տա գետնով.
Անմեղ գառնուկներն որբիկ մընացած,
Ապաստան չունին, անտեր են թողած,
Ահից վազում են թուլիկ ոտներով,

[ 35 ]

Հովվին սուգ կարդում տըխուր ձեներով։
Ո՞վ է նոցա տերն, ո՞վ խընամողը,
(Որբերի սփոփիչն է լոկ սև հողը),
Մա՜հ,մա՜հ խնդրեցին հայերն միաբան,
Քաջից ետ չի կար էլ հույս փրրկության։

15

Խուռըն կան հայերն մի փոսի առաջ,
Սըրտից անդադար հանում են թառանչ,
Դառն արտասունքր նոցա աչքերին
Հոսում են առատ ամայի գետնին։
Դասք քահանայից դաշտումը չի կան,
Որ սուրբ աղոթքով հողին հողը տան,
Կընդրուկ ու զըմուռս, նախնյաց ավանդով,
Այդ անշուք թաղման չի խընկում ոչով.
Լալական կանայք կրծքին ծեծելով,
Ողբի չեն շարժում դառըն հեծելով։
Լուռ են հայերը. աչքերը պըղտոր,
Դեմքերը անշարժ, մըտքերը մոլոր,
Հազիվհազ նոցա շըրթունքր դեղնած
Շարժելով տալիս են նըշան կենաց։
Արդյոք աղո՞թք է, որ նոքա կարդում,
Թե՞ արյան վրիժու տալիս են երդում
Իրանց դյուցազնի դիակի առաջ,
Որին խոստացան մեռնել քաջաքաջ։
Կարգե կարգ, լըռիկ, մինը ետ մյուսին
Վերջին համբույրը տվին դյուցազնին.
Եվ երբ որ փայլեց առաջին շողը,
Քաջին մարմինը կըլլեց սև հողը։

16

Կորավ Դյուցազնը, կորավ Հայաստան,
Զի հայոց միակ հույսն էր քաջ Վարդան.
Թըշվառ հայ ազգին նորա վեհ սիրով
Էլ այնուհետև չըսիրեց ոչով։
Դարք հետև-հետև գընացին, անցան,
Հիշատակ Քաջին յուրքը մոռացան,

[ 36 ]

Հեշտության կենաց և գանձի մոլար
Ազնիվ նըպատակն մոռացան իսպառ։
Իրանց սըրբաղան տեղիք պարծանաց
Թողին, մատնեցին խուժադո՛ւժ ազգաց,
Եվ հողը, գընած գընով սուրբ արյան
Հարանց՝ արին չար թըշնամիք կոխան։
Մոռացան վըրեժն այն նվիրական,
Որ ավանդել էր նոցա քաջ Վարդան
Եվ ատելության փոխանակ՝ պարսկին
Ցույց տվին միշտ սեր և հարգանք խորին։
Ծըռեցին վիզերն պարսից լըծի տակ,
Դյուրությամբ դարձան հըլու հըպատակ.
Ախ, արդարացավ տեսիլն Վարդանին,
Որ նախատեսավ անկումըն ազգին։
Հայը հետամուտ չէր ազնիվ մահուն,
Որ հետնոց թողներ պանծալի անուն.
Վասակաց թիվը շատացավ դարեդար,
Զուտ ազնիվ հոգիք չերևցան իսպառ
Գործիք եղեռան դարձան օտարաց,
Ոչ ոք դարմանիչ չէր ազգին չարյաց....
Թո՛ղ լըռե՛մ, լըռեմ, ազնիվ պատանի,
Այս թըշվառ անցքեն միտքըս սասանի,
Քանի կը հիշեմ՝ սիրտըս խոցոտի,
Ու ճըմլած հոգիս վրիժու բոցոտի։
Մոլեկրոն պարսը կա մինչև այսօր,
Ունի թագ ու գահ շըքեղ, փառավոր,
Ունի նա լեզու ու անուն փառաց.
Քաղաք բարեշեն, տեր է շատ ազգաց,
Իսկ հայը...վա՜յ նրա դառը օրերուն,
Ի՞նչ ունի, բայց թե լոկ ևեթ անուն,
Որը և հաճախ ինքը ամոթից
Զըզված մերժում է իրա վըրայից։

17

ՎԵՐՋԱԲԱՆ

Լըռեց։ Ամպերը եկան, ծածկեցին
Երկինքն, ու լուսինն աչքես խըլեցին.

[ 37 ]

Մընացի մենակ՝ հոգիս վրդոված,
Ձեռներըս ծոցիս, գլուխս քարշ արած։
Եվ այնուհետև ամեն իրիկուն
Մընում եմ լուսնի խաղաղ ծագելուն.
Նորա տըխրամած դեմքը նայելիս՝
Հիշում եմ թըշվառ վիճակը ազգիս։
Ա՜խ, ցոլա՛, փայլե՛, տըխրադեմ լուսին,
Գուցե, քու փայլից փայլ տաս և հային,
Պատմե՛ շատերուն Վարդանի մահը,
Կամ` ի՛նչպես կորավ Հայ ազգի գահը,
Կամ ի՜ նչ վեհ սիրով սիրում էր Վարդան
Մայրենի հողը-աշխարհն Հայաստան: