Գիրք հավատո եւ լուսո

ԳԻՐՔ ՀԱՎԱՏՈ ԵՎ ԼՈՒՍՈ

Ամեն անգամ ես Նարեկացու «Մատյանը» բացում եմ այնպես, ինչպես սուրբ տաճարի դուռն են բացում։ Տաճար, որի ամեն քարը լույսով է ճառագում, տաճար, որի ամեն քարը հայ ժողովրդի լեռնածավալ վշտերից ու ցավերից թերթ առ թերթ պոկված բեկոր է հիշեցնում։ Երբ ձեռքդ դնում ես տաճարի մի քանդակին, մի նախշին կամ խաչին, խոսքերն ավելորդ են դառնում, հաղորդակցվում ես ամենավեհի հետ։ Այսպես է եղել դարեր շարունակ տաճարաշեն մեր ժողովրդի համար։ Այդպես է եւ այսօր։ Ձեռք տալ, բռնել, շոշափել, այսինքն՝ ընկղմվել աստվածահաճո խոսքի մեջ։

Նարեկացու «Մատյանը» դպրասեր հայ մարդու համար եղել է ու կա ոչ միայն որպես գիրք արվեստի ու փիլիսոփայության, այլեւ առաջին հերթին գիրք-բուժարան, գիրք գլխատակի։ Սա է «Մատյանի» անզուգականության հիմնական պայմանանշանը, առաջնային առանձնահատկությունը։ Եվ, կարծում եմ, բանաստեղծության ու, ընդհանրապես, արվեստի համար չկա ավելի մեծ առաքելություն, քան մարդկանց հոգիներ լուսավորելը, նրանց հավատ պարգեւելը։ Ինչո՞ւմն է բանը, սակայն, ինչո՞ւ է մեր բազմադարյան գրականության մեջ հենց այդ գրքին վիճակվել նման բախտ ու շնորհ։ Ողբերգություններով հարուստ մեր պատմության ճանապարհը չէր կարող չանցնել այնպիսի «ողբերի» միջով, ինչպիսիք էին, ասենք, Խորենացու, Դավթակ Քերթողի նշանավոր գործերը։ Ասել է թե՝ գրականությունն իր զարգացման ընթացքի մեջ գնալով ավելի է մերձենում կյանքին, դառնում կյանքի ու կոնկրետ իրականության արտահայտիչը։ Իսկ հայ քերթողական արվեստի ծնունդը, որ նշանավորվել էր մնայուն ու բարձրարժեք գործերով, չէր կարող մնալ նախնական սահմանաշրջանում, բնականորեն գնում էր դեպի վերածնունդ։ Հայ ժողովուրդը դարեր շարունակ նախապատրաստել է ոչ միայն Նարեկացու, այլ նաեւ նրա «Մատյանի» արարչությունը։ Մարդը ոչ միայն կանգնեց Աստծո առաջ, դեմ առ դեմ, այլեւ աստվածացրեց ինքն իրեն՝ իր հավատով։ «Ընտիր ու հաճո գործերի կարգը» մտած ու դրանց շարքը զարդարող «Մատյան» ողբերգության պոեմով։ Այն, ինչ հայ մարդը շշնջում էր անբառ, երազում էր անխոս ու լուռ, ելք գտավ մատյանի մեջ, պայթեց միանգամից, լավայի նման։ Ահա թե ինչու Հովհաննես Թումանյանը, խոսելով Նարեկացու մասին, ընդգծում է նրա արվեստի հենց այդ կողմը. «Նրա լեզուն չէ, որ խոսում է, բերանը չէ, որ պատմում է, կրակված սիրտն է, որ այրվում է՝ երկիրը բռնած, տանջված հոգին է, որ մռնչում է մինչեւ երկինք»։ Նրա մռնչյունի մեջ մեծ են խռովքը, ըմբոստությունը, կապանքներից ազատվող հոգու տոգորումը։

Նարեկացին դարերի հեռվից էր տեսնում իր «Մատյանի» անմահությունը գալիք ժամանակներում, այն նրա «ամենաբաշխ աջն է», որ լույս է բաժանում ամենքին, թե խոտորված սիրտ է տեսնում՝ տանում է ապաքինության։ «Մատյանով» ամուր «պատվաստում, կցվում է նորեն» մարդկանց հույսի կտրված լարը.

Թող ողբերգության մատյանն այս, բարձյա՜լ,
Որ սկսել եմ գրել անուն քո,
Կենաց դեղ լինի արարածներիդ
Մարմնի ու հոգու վիշտն ու ցավերը բուժելու համար։
Սկսածս դու հասցրու ավարտին.
Թող որ քո հոգին խառնվի սրա հետ,
Մեկիդ ներգործող շունչը միանա
Քո՝ ինձ շնորհած բանաստեղծության,
Քանզի դու ես լոկ տալիս զորություն վհատ սրտերին
Եվ ընդունում փառք ամենքից. ամեն։

«Մատյանը» մաքրագործության ավազան է։ Մաքրագործություն, սակայն, այնպիսի իմաստով, ինչպիսին ընկալվում է այդ ստեղծագործությունը։ Նարեկացին անհատին մղում է դեպի իմաստության անհուն ոլորտներ՝ պարզելու բոլոր այն առեղծվածները, որոնցով ամբողջականանում է տիեզերքը։ Այստեղից էլ սկիզբ են առնում այն հակասություններն ու ինքնամարտի մղող տվայտանքները, որոնց աստիճանական հաջորդումներով հյուսվում է «Մատյանը», ընթացքավորում բանաստեղծի զորեղ միտքը։

Առաջին անգամ մեր բազմադարյան քնարերգության մեջ Նարեկացին անմնացորդ ձեւով բացում է ժամանակի խորը դրաման ապրող մարդու հոգին, դառնալով նրա անլուր հեծեծանքների թարգմանը, նրան կանգնեցնելով նույն այն հորիզոնականին, որին բարձյալն է ամենակարող։ Դրանով իսկ նա մարդու մեջ ավելի է խորացնում հավատը, նրան օգնում հասնել ինքնաճանաչման ու ինքնամաքրման։ Ահա թե այս հանգամանքը ինչպիսի մեկնություն է ստացել Վիլյամ Սարոյանի մոտ. «Մոտենալ աստծուն, ըսել է մոտենալ, ձգտել մարդ ըլլալ։ Բայց անչափ կրակ կար յուր հոգիի մեջ, անչափ փափագ, որ յուր լեզու, յուր գրություն զորացան եւ եղավ բան մը, որ մենք ուզենք-չուզենք պիտի ուրախանանք, հպարտ ըզգանք, թե այդ տեսակ մեկ մը ունինք։ Եվ ուրիշներ ալ ունին։ Բայց անի ահագին անձ մըն է մարդկանց պատմության մեջ։ Մենք բախտավոր ենք, որ ունենք Նարեկ»։

Այսօր ամենեւին էլ պատահական չէ, որ մենք ոչ միայն սնոտիապաշտական, այլեւ զուտ գիտական առումներով ենք մոտենում Նարեկացու «Մատյանի» բուժական նշանակությանը, դրա խորը արմատները փնտրելով առաջին հերթին, իհարկե, գրքի ճշմարիտ ու հոգեխույզ դիտարկումների մեջ։ Եվ հենց դրանում պետք է փնտրել պատասխանն այն հարցի, թե ինչու անպայման «Մատյանը» դարձավ հավատի գիրք։ Նարեկացին որքան մերձենում է Աստծուն, այնքան ավելի է ընդգծում իր աստվածային էությունը, որը եւ նրան կանգնեցնում է ժամանակի մեծագույն մտածողների շարքում, նրա սահմանը աշխարհի ճանաչելիության հարցում, դառնում է անսահմանություն, գեղարվեստական մտածողությունը բարձրանում է աննախադեպ մի բարձրության։ Ասել է թե՝ վերածնության շրջանը մեր գրականության մեջ, շնորհիվ հանճարեղ Նարեկացու, սկսվել է համեմատաբար ավելի վաղ շրջանում, քան համաշխարհային գրականության մեջ ընդհանրապես։ Նարեկացու համար հավատը տիեզերքի առեղծվածի բացահայտումն է, որը եւ իմաստավորում է մաքրագործ ոգու ապրելու կորովը, իմաստացումը, կյանքի նպատակավորումը։

Իսկապես՝ եթե մանանեխի մի
Փոքրիկ, աննշան սերմնահատի չափ
Հավատն անվրեպ կարող է ծովի
Խորքը փոխադրել մեծամեծ լեռներ,
Ապա իզուր չենք ընդունել մենք այն
Որպես ուղեցույց առաջնորդ կյանքի,
Աստծո աներկմիտ երկրպագության...

Նարեկացին աշխարհն իր համար հայտնագործում է փիլիսոփայորեն։ Եվ դա հենց առաջին այն քայլն է, որ նրան կտրում է տափանած ճանապարհից ու դնում նոր ուղու վրա։ Աստծո մեջ հայտնաբերում է իրեն, իր մեջ՝ Աստծուն։ Կյանքի կենդանությունն ու մշտնջենականությունը նա տեսնում էր ոգու հակասական միասնության մեջ, մի ելակետ, որը նրան չէր կարող չմղել դեպի նորարարություն, դեպի քերթողական արվեստի նոր մակարդակ։ Նա կերպավորեց մարդու հավատը, այն ավելի ամբողջական ու լրիվ դարձնելու համար համադրության մեջ դրեց, սինթեզեց նորն ու ավանդականը, թարմություն հաղորդեց բանական մարդու հայացքին։ Նա լույս Աստծուն եւ մարդուն մերձեցնում է այնքան, որ կարիք չի լինում ոչ մի միջնորդության, անհատի խորքը բացում է բնության գաղտնիքները պարզելու միջոցով։

Լույսը բացվելիս ողորմությունդ էլ թող ծագի վրաս,
Արեւելի հետ՝ թող որ անձկացած սիրտս թափանցի
Եվ արդարության արեգակը քո,
Փառքիդ ճաճանչը ջահանա մտքիս խորհրդարանում,
Տյառնագրումը խաչիդ՝ համասփյուռ
արածվի շնչիս ու մարմնիս վրա։
Քեզ եմ ավանդում այսօր քո կերտած տաղավարը իմ,
Որ պահպանակն է մեջն եղած ոգուս,
Քանի որ դու ես Աստված անքնին,
Ամենքին հասու եւ ամեն ինչում բովանդակապես,
Օրհնաբանյալդ հավիտյանս. ամեն։

Նարեկացու «Մատյանը» խոստովանագիրք է, բնության եւ հասարակական երեւույթների բացահայտման մի եզակի դիտարան, որտեղից կյանքն երեւում է իր պարզ ու խրթին կողմերով, վերելքներով ու նահանջներով, զվարթություններով ու դառնագին հեծեծանքներով, մի խոսքով այնպիսին, ինչպիսին այն, իրոք, կա, ոչ թե այնպիսին, ինչպիսին ներկայացվում էր ժամանակի դավանաբանական գրքերում եւ մատյանների մեջ, հաճախ՝ միակողմանիորեն։ Այստեղից էլ՝ «Մատյանի» բացառիկությունը, որովհետեւ չկա ավելի մեծ գիտություն, ավելի մեծ մարդասիրություն ու կոչում, քան այն, որ բացում են մարդու աչքերը։ Ահա թե ինչու ժողովուրդը «Մատյանը» ընդունեց ոչ թե կուրորեն, այլ գիտակցելով նրա ճշմարտության ուժը, որով եւ պետք է բացատրել այդ երկի նկատմամբ մարդկանց տածած հավատի երկարակեցությունը։ Այդ հատկանիշով է, որ բացատրվում է Նարեկացու «Ողբի» անմահությունը։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ դա ոչ թե սոսկ ողբ է՝ բառի ուղղակի նշանակությամբ, այլ ժամանակի ու դարաշրջանի մարդու, բոլոր դարերի մարդու ներքին դրամայի վերարտադրություն։

Մի մատյան եմ ես, մատյան շնչավոր,
Ըստ Եզեկիելի տեսիլքի, բարդված ներսից ու դրսից,
Հառաչանքներով, ողբ ու վայերով,
Քաղաք՝ անպատվար ու անմահարձան,
Տուն՝ առանց ամուր դռնափակերի,
Աղ՝ տեսքով միայն եւ ոչ թե համով,
Ջուր՝ դառնալեղի, անպետք ըմպելու,
Գետին՝ անօգուտ երկրագործության,
Դաշտ՝ լքված, դարձած լոկ հեղեղավայր
ճահճախոտերի,
անդաստան՝ խոպան ու տատասկաբեր,
Աստվածախնամ հող եմ անձնավոր,
Մշակված, սակայն, պատրանքով դեւի,
Ձիթենի՝ ամուլ ու պտղակորույս,
Կտրատելու ծառ՝ գոս, անբարեբեր,
Կրկնամեռ խոսուն տունկ հուսա կորույս,
Լիովին մարած անլույս մի կանթեղ։

Սա հենց այն է, ինչ մենք սովորաբար անվանում ենք կատարելության ձգտում։ Եվ երբ մարդ «Մատյանում» ճանաչում է իր մարմնական ու հոգեկան թուլությունները, դա նման է ախտահանության, դա այն է, ինչ մենք սովորաբար անվանում ենք ինքնաճանաչում՝ մարդու վեհացման նպատակով, դա այն է, երբ մարդն ինքն իր հետ անընդհատ կռվի մեջ է ու չի հաշտվում եղածի հետ, գնում է անընդհատ դեպի ճանաչողություն, դեպի մարդասիրություն, դեպի աստվածային անթերիություն։ Ռուս մեծ գրող Վալերի Բրյուսովը, անդրադառնալով «Մատյանի» հեղինակին, գրել է. «Մինչեւ այսօր էլ նրա աղոթքագիրքը լայնորեն տարածվում է հայ ժողովրդի մեջ եւ կոչվում է պարզապես «Նարեկ»։ Այդ տողերի մեջ իրար են միանում հոգեկան ոգեշնչումն ու բանաստեղծական իսկական ոգեւորությունը եւ Գրիգորի շատ այլաբանություններ մնում են սքանչելի՝ անկախ իրենց աստվածաբանական մեկնությունից։ Գրիգորն ստեղծեց բանաստեղծների մի ամբողջ դպրոց, որը կոչվում է Նարեկյան եւ որի ստեղծագործությունները մասամբ պահպանվել են «շարական» ժողովածուի մեջ։ Իսկ սրա վերջնական խմբագրությունը վերաբերում է արդեն հաջորդ շրջանին եւ որը շատ տեսակետներից ավետաբերն էր քնարական ստեղծագործության ծագման այն բացառիկ հարստության, որով նշանավորված է միջին դարերի վերջին հայ գրականությունը»։ Իսկ մեր ժամանակակից բանաստեղծ ու մտածող Էդուարդաս Մեժալայտիսը գրում է. «Ես զգացի նշանավոր անհատին ու նրա տանջված, տառապող ու պայքարող ոգին։ Զգացի դրամատիկական տագնապ, որ հասանելի է միայն նրան, ով ցանկանում է ընդգրկել եւ ըմբռնել կեցությունը, ճակատագրի եւ տիեզերքի բոլոր գաղտնիքները»։

Նարեկացին վաղուց ուսումնասիրության առարկա է համաշխարհային գրականությամբ հետաքրքրվողների համար։ Դա եւս խոսում է նրա արվեստի այժմեականության ու համամարդկային հնչեղության մասին, ընդգծում այն տեղը, որ նա ունի համամարդկային արվեստի պատմության մեջ։ Սա միաժամանակ հերքումն է նաեւ այն սխալ մտածողությունների, որ իբրեւ Նարեկացին իր արվեստով սահմանափակվում է միայն աստվածաբանական գաղափարների սահմաններում։ Նարեկացու «Մատյանը» մեծ համամարդկային վշտի արտահայտություն է։ Ու, բնական է, որ ուղերձի իր տողերում «Մատյանի» մեջ Նարեկացին գուշակում է անսխալ.

Թող որ հռչակված հասնի ազգերին,
Ժողովուրդներին քարոզվի ի լուր,
Տպվի դռներին բանականության
Եվ զգայության սեմերի վրա դրոշմվի ամուր.
Ու թեպետ որպես մի մահկանացու՝ պիտի վախճանվեմ,
Բայց այս մատյանի հարակայությամբ կմնամ անմահ։

Մատյանը եզակի գլուխգործոց է նաեւ իր պատկերավորությամբ, ճոխ լեզվով, ոճական բազմազանություններով, ներքին դինամիզմով, յուրաքանչյուր բառ ասես պայթում է մի նոր ալեկոծությամբ։ Նարեկացիագիտության երախտավոր Վազգեն Գեւորգյանն անզուգական մտածողի ու փիլիսոփայի մասին տված իր բնութագրություններում, թերեւս, ամենաանվրեպն է։ Նա գրում է. «Իր անօրինակ հանճարի ամենատես, ամենալուր ու ամենազգաց կարողությամբ եւ երեւակայությանն համազոր իր գրչի ուժով մահագույն ու անկյանք մագաղաթը նա օժտեց բնության հարաշարժ գոյաձեւերի տեսանելի գույների ու երանգների երփնավառ խաղով, լույս ու ջերմությամբ, նրա լսելի ու անորսալի ձայների հոգեպարար ու կենսածուփ սիմֆոնիայով, նրա սրտի ու երակների կենդանի շնչով ու տրոփյունով... Եթե Դանթեն վերածնության նախակարապետ հորջոջվեց այն պատճառով, որ Եվրոպայում առաջինը ստեղծագործության առարկա դարձրեց մարդուն՝ հիմնականում պատկերելով նրա արտաքին, մարմնական տառապանքները, ապա, Նարեկացին նրանից մոտ երեք դար առաջ, նրանից ավելի հեռուն գնալով՝ իր հայացքը սեւեռեց մարդու ներքնաշխարհը»։

«Մատյանը» աստվածահաս գագաթ է։