Երկերի լիակատար ժողովածու (հատոր 3-ին, Խաչատուր Աբովյան)/Վերք Հայաստանի/Գլուխ առաջին

Խաչատուր Աբովյան

[ 27 ] ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ 1

Բարիկենդան էր: Ձինն էկել՝ դիզվել, սար ու ձոր բռնել էր: Պարզկա գիշերը է՛նպես էր գետինը սառցրել, որ ամեն մեկ ոտքը կոխելիս հազար տեղից տրաքտրաքում, ճռճռում, ճքճքում էր, ու մարդի ջանը սռսռացնում, ձեն տալիս: Ամեն մեկ ծառի ճղկներից, ամեն մեկ տան բաշից՝ հազար տեսակ սառցի լուլա, հազար տեսակ ձնի քուլա կախ էր էլել ու բիզ-բիզ իրար վրա սառել: Հենց գիտես՝ սար ու ձոր կամ նո՛ր էր ծաղկել, կամ նոր ծերացել, մահվան դուռն ընկել՝ շունչն էր մնացել, որ տա, ու աշխարքիս բարով մնա ասի: Ղուշ, գազան, անասուն, սողուն՝ որը փետացել, էստեղ-էնտեղ վեր էր ընկել, որն էլ վաղուց, ամսով առաջ բունը մտել՝ ձենը կտրել, պաշարը վայելում, գարնան գալուն^[1] սպասում: Գետերի, առվըների երեսները սառիցը մեկ գազ էկել, հաստացել, իրար վրա դիզվել՝ էնպես էր ջրի, աղբրի բերնին հուփ տվել, որ մոտըներին կանգնողը միմիայն նրանց խուլ ձենն էր լսում, որ սառցի տակին տխուր, տրտում,^[2] քլքլում էր ու էլ եդ էստեղ էնտեղ կամաց կամաց ձենը կտրում, պապանձվում, սառչում:

Արեգակը էս առավոտ՝ որ գլուխը քնի տեղիցը ու աղոթարանիցը չի՛ բարձրացրեց ու աչքը աշխարքի վրա քցեց, շողքը սարերի գագաթին, դաշտերի գլխին է՛նպես էր պեծին տալիս, պսպղում, փայլում ու սառցի, ձնի հետ խաղում, ծիծաղում, կանաչ ու կարմրին տալիս, որ հենց իմանաս՝ թե ալմազ, զմռութ, յախութ ու հազար տեսակ տեսակ անգին քարեր ըլեին դաշտերի, սարերի գլխին, երեսին, դոշին փռած: Սարերի սառը բուքը, ձորերի դառնաշունչ քամին՝ է՛նպես էր մեյդան բաց արել՝ գոռում, փչում, հոսան անում, ձնի թեփը իրար գլխով տալիս,^[3] որ ճամփորթի քիթ ու պռունգը կպցնում, ճաքացնում, երեսը պատռում, գլխին, երեսին հազար անգամ խփում, աչք ու բերան լցնում, շատին կամ ձորերն էր քցում, խեղդում, կամ ձնումը թաղում, շունչը կտրում, կամ ոտ ու գլուխ փետացրած՝ ճամփից խռկում, սար ու չոլ քցում, խեղդում, կամ քարեքար տալիս:

Էսպես մեկ խիստ ձմեռվան օրի լիսն ու մութը որ բաժանվեցավ, ու աղոթարանը բաց էլավ՝ քանաքռցիք^[4] քնից վեր կացան, տան էրթիկները բաց արին, երեսները լվացին՝ մեկ երկու խաչ հանեցին, բարի լիս [ 28 ] ասացին իրար, երեխեքը ծածկեցին, ու ամեն մարդ սկսեց գնալ իր բանը։ Մեծ մարդիքը միրքըները սանդրելով, պառավ կնանիքը չարսավը կռնատակների տակին՝ կամաց կամաց տանիցը դուս էլան ու տեր ողորմյա քաշելով, Հայր մեր ասելով, Հրաժարիմքը կամ Հավատով խոստովանիմը քըթների տակին փնթփնթացնելով՝ իրար ողջույն տալով՝ շատը իր տակը քցելու շորը կամ մորթին ձեռին բռնած՝ քիթ քթի տված գնացին ժամ, դուռը պաչեցին, էն վախտին վրա հասան՝ որ տերտերը դեռ չէ՛ր եկել, ժամկոչին ասեցին՝ որ զանգակը քաշի ու իրանք՝ մեկ քանի ծունր դնելուցը ետո՝ մարդիքը սեղանի առաջին, կամ սների տակին, կնանիքը ետի դասումը իրենց համար իրար մոտ շորը փռեցին, չոքեցին, գլուխ գլխի դրին ու սկսեցին զրից անիլ, իրանց գեղի ու տների բանը պատմիլ, իրար հալ հարցնիլ, մինչև տերտերն էկավ, ճրագները, կանթեղները վառեցին՝ որտեղ ձեթ չկար, մղդսին ածեց՝ տերտերի փիլոնը քցեց ու ընչանք մյուս ընկերն ու տիրացուքը կգային, նա էլ մի քանի ծունր դրեց, չոքեց, սաղմոս ասեց, աղոթք արեց, էկողներին լավ վարավուրդ արեց՝ որի քեֆը հարցրեց, որի հետ էլ էնքան զրից արեց կամ աչքերը ճմբռեց, մինչև խալխը մի քիչ շատացավ, ընկերն էկավ, Հրաժարիմքն ասեցին, գդակը գլխների երեսները դեպի Արևմուտը դարձրին, ու ետո էլ եդ շուռ էկան՝ Հավատամքն ու Մեղեն սկսեցին՝ զանգակն մեկ անգամ էլ քաշեցին, որտեղ զանգակ չկար, ժամհարը գնաց կտրների, աղբսների վրա ձեն տվեց ու ժամն սկսեց կանգնիլ։ Տերտեր, տիրացու ժամն էին ասում, ժողովուրդը ծունր դնում, խաչ հանում, կամ չոքում, նստում ու աշխատասեր, ժիր մղդսին յա ճրագի ծերը կտրում, յա կանթեղներին լիս տալիս, յա թե չէ՝ միրուքը քորելով, կոնդալ գլուխը տրորելով, արշտոտալով՝ դուրս ու տուն էր անում, բուրվառ շինում, կամ էրեխեքանց գլխին խփում՝ որ հանդարտ կենան, ղալմաղալ չանեն, դես ու դեն չվազին։ Բազի անգամ էլ բռնոթու ղութին ջիբիցը կամ ծոցիցը հանում, թափ տալիս, իմքը քաշում, փռշտում, երեսին խաչ հանում, յա սատանին անիծում ու քեդխուդեքանցը թավազա անում, պատիվ տալիս ու էլ եդ ծանր ծանր իր տեղը կանգնում կան տերտերի հրամանը կատարում։

Ջահել՝ տան տղերքն էլ՝ ամառվան պես խոտ հնձելու, կալ կասելու, բաղ փորելու, էտելու, թաղելու, դարման կրելու դարդ չունենալով՝ ճլմկոտալով, աչքերը ճմռեցին ու քնահարամ մտան գոմը, որ տավարին, ձիանոնցը խոտ տան, տակըները սրփեն, ջուրը տանին, ձիանը թիմարեն ու հետը խաղ ասելով՝ էլ ետ կապեն ու գնան տուն։ Հարգևոր հարսերը՝ ասղարույր գյուլաբաթին օշմաղը մինչև քթըների կեսը խոր քցած, քող ու լաչակի ծերը աչքերի տակը խոր քաշած՝ որ էլ երեսներ չէր երևում, մեկ դարայի կամ ղադաք մինթանա հաքըներին, մովի կամ կտավի շապկով զարդարած՝ մեկ մեծ գոտկով մեջքըները չորս տակ, հինգ տակ կապած՝ ղշի պես կուփ կուփ վեր թռան՝ երեսներին մի քիչ ջուր քսեցին՝ փեշով սրբեցին ու որն սկսեց տունն ավելել, որը դուռը սրբիլ, որն էլ չախմախին տվեց, կրակ արեց, որ թունդիրը վառի ու տան թադարեքը տեսնի, պղընձները վրեն դնի ու կերակրները էփի, հազիր անի։ Տան ջահել աղչկերքն էլ՝ գլխըները սանդրեցին, մազըները հուսած, քամակներին քցած, կարմրագագաթ պոպոզ մորթե գդակները գլխըներին, անկաջները կապեցին, [ 29 ] դաստամալն ուսըներին քցեցին, կուժը վրեն դրին, բերանը կալան ու գնացին, որ տան համար ջուր բերեն, ու երկար ժամանակ ջրի վրա իրար հետ ջրից տալուցը եդը՝ էլ եդ իրար հետ խոսալով, ծիծաղալով մեկն իրենց տուն գնաց, մյուսն իրենց։

Արեգակի շողքն ընկավ տուն․ բորյազը մեկ կողմից էր շվացնում, բզզում, հոսանը մյուս կողմից ֆստացնում, փստացնում, վզվզում, ձինը փանջարեքովը ու երթկովը ներս ածում, աչք ու անկաջ լցնում, ու էրեխեքն էլ քնաթաթախ վեր կացած, թունդրի չորս կողմովը բոլորված, շարված, ու դեռ անլվա՝ ոտները քարին, գետնին էին ծեծում, մորըները խփում, որ հաց առնին, ուտեն։ Աթարի սև, թանձր ծուխը դուռն ու երթիկը կալել՝ տունը մխի ծով էր շինել, էնպես որ մարդի աչքը առաջը չէ՛ր կարում ջոկի։ Էրեխեքանց սուգ ու շիվանը գլուխ էր տանում, քյալլա ծակում։ Որն օրորոցումն էր լալիս, որը դեռ յորղանի տակին աչք ու բերան ծխով լիքը գոռում, հարայ տալիս, որն էլ տված հացովը հերիք չէր, էլի ժնգժնգում, ուզում էր, որ էլի տան, որ ձենը կտրի։ Խեղճ տանտիկինը հո չէ՛ր իմանում՝ թե ձեռը որի բերնին դնի, որի աչքը կշտացնի, ու իր բերանն ու իր աչքը հո՝ բաց ու խուփ անելով՝ մեռել էր՝ հենց բռնի՛ր։ Է՛նքան ծուխ էր կուլ տվել, բռնոթի քաշել, փռշտացել, հազացել՝ որ սիրտն էկել էր բողազին դեմ առել։ Է՛նքան աչքերը տրորել էր ու աղի արտասունք թափել՝ որ աչքի լիսը թռել էր։ Է՛նքան կուզեկուզ հավկրի պես ման էր էկել, պուճախե պուճախ ընկել՝ որ էլ մեջքը չէ՛ր կարում քաշիլ։ Թունդիրն էլ քանի կենում էր, թեժանում էր։ Պղնձները ղլթղլթալով եփ էին գալիս, ինքն էլ թունդրի չորս կողմը դուբարա ավել քսեց, սրբեց, կերակրների համը տեսավ, աղ քցեց՝ ու մտիկ էր անում որ ժամավորը տուն գա։ Աստուծո ողորմությունը հուսավ․ ծուխը եդ քաշվեցավ․ քամին եդ առավ․ ջրի գնացողները էկան, բարձրացավ, բայց դեռ ողորմի Աստծու ձեն չլսած, ժամավորները չէկած՝ ո՞վ էր կարող որ բերանը նշխարք դնի։

Առավոտվա սհաթի ութը դեռ չէ՛ր ըլիլ, էս որ ասում եմ։

— «Է՛հ՝ ժամ չի՛ գավառ մեր գլխին, մեկ իշի հարսանիք դառավ, տո՜»։⁶) Սկսեց տանուտեր Օհանեսի մեծ տղա Աղասին բերանը բաց անիլ ու ինքն իրան թոթորալ, բարկանալ՝ որ իր բոզ ձին թամքել, հազիր էր արել՝ որ էս օր դուս գնա ջիրիդ^[5] խաղա ու ուզում էր, վոնց որ ըլի, մեկ փոքր նհար անի, ձիու քամակին ընկնի ու գնա իր թայդաշ (տոլ) տղերքանց հետ իր քեֆն արամիշ անի։ —«Տո, ձեր տունը չքանդվի, ախր ի՞նչ խաբար ա էսքան պոչը ձգել, երկարացնել։ Մեկ էրկու ծունր դիր, երեսիդ մեկ քանի խաչ հանի՛ր, պրծանք, գնաց․ ժամի դուռը պաչ արա՛, էլ եդ արի՛, քո բանդ տես։ Ի՞նչ ա էդպես օրն էլ ժամի տուտը բռնել, երկար մտիկ անիլ՝ որ հա կաց ու բերանդ բաց ու խուփ արա, թե Օրհնյալ եղերուքն ասեն, որ բերանդ հացի համ տեսնի։ Խաչը գիտենա՝ էս հալևորներն ու պառավները քանի մեծանում են, խելքըներն էլ հետըները կորցնում։ Կուզես բարկացիր, կուզես սառը ջուր խմիր, որ մեռնիս էլ՝ էնքան պետք [ 30 ] է մտիկ անես՝ որ ժամավորները գան, ողորմի Աստված ասեն, որ բալքի թե աչքդ մի բան տեսնի։ Մարդի աչքը ջուր ա կտրում, լերդը չորանում։ Էս օր էլ հո մատաղ չեն մորթել ու ժամի դռանը բաժանում, որ հա թե մտիկ էլ անես, էլի աչքդ մի բան տեսնի, բերանդ մսի համ, քիթդ մսի հոտ առնի։ Տերտերների գլուխն էլ հո՝ էս օր լավ տաքացած, ի՞նչ են մտիկ անում՝ թե գելը ոչխարը տարավ։⁷) Էլ տուտը չեն կտրում, լավ, օսալ մի քիչ ոտը բարձրացնում՝ որ աղունը շուտով վեր գա, ամեն մարդ իր տուն գնա։ Էլ չեն միտք անում՝ թե էս օր ի՞նչ օր ա։ Էս կարգ դնողին ի՞նչ ասեմ․ նրա հորն ողորմի, ինքը հացի տեղ խոտ կըլի կռծած՝ բա՜ս․․․ Փորս վեց վեց անում, ղլվլոց ա ընկել՝ էլի հա կա՛ց ու գլխիդ վայ տո՛ւր, թե ժամը պետք է արձակվի, որ փորիդ արքայություն ըլի»։

«Տո խա՛նի խարաբ՝ ի՞նչ էլավ քեզ՝ մի քիչ որ համբերես, լեզուդ քեզ անես, լավ չըլի՞լ․ ի՞նչ ես առավոտ առավոտ էլ բերնիդ կապը կտրել, հո կրակ չի՛ ընկել փորդ ու քեզ էրում, խորովում, ասեց մերը բարկանալով, հո աշխարքը տարան ո՛չ, դու մնացիր։ Մենք ջա՞ն չունինք՝ մեզ Աստված չի՞ ստեղծել, հողի՞ցը դուս էկանք։ Պա՛ պա՛ պա՛ պա՛... էս ժամանակիս տղերքը՝ հենց սալթ գժվել, կապովի են դառել։ Ո՛չ մեծի պատիվն են ճանաչում, ո՛չ հավատի գինը, ո՛չ ժամի, աղոթքի զորությունը։ Էս ա, որ Աստված մեր գլխին բարկացել, ամեն կողմից մեզանից զուլումը պակաս չի ըլում՝ է՜։ Ամենն էլ իրանց ձին են քշում։ Էրեկվան երեխեն էլ դեռ ոտը չի էլած, ոտն ա բարձրացնում, հո Աստված չի՛ վերցնիլ։ Վեր կացար տեղիցդ, տո մեկ հլա Աստծուն փառք տո՛ւր, երեսիդ խաչ հանիր, հոգիդ միտքդ բե՛ր ու եդո ուզածդ արա՝ է՜ հո ճաքեցիր ոչ։ Տա՛, տա՛, տա՛... Աստված ազատի էս ժամանակվա երեխեքանց ձեռիցը, որ թողաս, աշխարք կըքանդեն։ Լավ ա, որ Աստված էսպես անօրեն բանին համբերում, ես ըլիմ, չեմ համբերիլ»։

Աղասին հնազանդ որդի էր։ Ղորդ ա մորը ոչինչ չասեց, լռվեց, բայց ասածը մեկ անկաջովը մտավ, մյուսովը դուրս է լավ։ Ոտի տակին կրակ էր վառվում․ սիրտն ուզում էր բերնովը դուս գա։ Գեղումը մեծացած ռամիկ տղա՝ հազարից մեկ անգամ ժամի երես չէ՛ր տեսել, մեզի ձեն չէ՛ր լսել, կոխքերն ու գլուխը չոլում, սարում հաստացրել։ Մեկ Զատկին, մեկ էլ ջրօրհնեքին՝ սատանի աչքը քոռ՝ ղորդ ա, զանգակի ու պատարագի ձեն իմանում էր, բայց վա՜յ էն իմանալուն, ո՛չ սրտին էր քյար անում, ո՛չ ջանին։ Նրա համար ժամն ու գիլի հարսանիքը մեկ էր․ ո՛չ բառն էր իմանում, ո՛չ զորությունը, ծունր դնելիս, կամ չոքելիս էլ մեջքն ու ոտներն էին ցավում․ ծալապատիկ նստում էր, բեզարում էր, ոտի վրա կանգնում էր, չէ՛ր կարում համբերի։ Շատ անգամ ճարը կտրում էր, դուս էր գալիս ժամի հայաթը, մեկ գերեզմանաքարի վրա նստում, մեկ կուշտ քնում, էլ եդ ներս մտնում։ Շատ անգամ էն վախտին էր ժամ գնում, որ ամեն բանը կերել պրծել Օրհնյալ եղերուքն էին ասում։ Ո՛չինչ․ մեկ էրկու խաչ էր հանում երեսին, ժամի դուռը պաչում, եդ դառնում։ Սաքի մենք է՞նպես չենք անում, կոպիտ գեղըցու վրա ի՞նչ ենք զարմանում, կամ ծիծաղում։ Գրի սևն ու սիպտակը հո՝ էսպես տեղը տերտերներն էլ բռանց էին ջոկում,⁸) ավետարան կարթալիս՝ հազար անգամ՝ յա չեշմակը (գյոզլուկը) դզում, յա տիրացվի, մղդսու վրա բարկանում, յա գրակալը դոշըներին քաշում, յա [ 31 ] գլուխ, երես գրքի միջումը կորցնում, մեկ պստիկ մոմ էլ ձեռներն առնում, յա մոնթի գլխին խփում՝ որ մոմը դուզ բռնի։ Շատ անգամ էլ որդիանց որդի մեկ փիս, անմարս, դժար՝ ատամ, գլուխ կոտրող բառ էլ որ չէր ռաստ գալիս,⁹) հենց գիտես՝ թե սատանի թամքը կորավ, շաա կռանալուցը, մոմը մոտ բռնելուցը, յա գիրքն էր էրվում, յա նրա միրուքը։ Ամա էսպես բառեր վարավուրդ էին արել, մոտանալիս՝ կամ գլխովն էին պատում, կամ մեկ գիրն ասում, մյուսը կուլ տալիս՝ յա թե չէ՝ սխ կարթալու տեղ սոխ կամ սխտոր ասում, ղս ասելու տեղ՝ ղսրախ,¹⁰) ու ժամօրհնողն էլ՝ յա չոռ էր ասում, յա չէ՛ լսում։ Մեկ գիր պակաս ժամանակին հո՝ Աստված հեռու տանի, ժամ ու ժողովուրդ, տերտեր, տիրացու իրար գլխով էին դիպչում ամեն բերնից էնպես մեկ խոսք էր դուս գալիս, որ զուռնի փոխանակ՝ դափ էին ածում, մմի տեղ ցխավելը՝ յա քշոցը կարդացողի ձեռը տալիս, տպողին օրհնում, կազմողին գովում, ու գեջգանգեջ պրծնելիս՝ Աստծուն էնքան իրանց հոգու համար շնորհակալություն չանում, որքան գրքից ավետարանից ազատվելու խաթեր։ Թե մեկ վարդապետ էլ պատահում էր էսպես վախտը, Աստված հեռու տանի, էշը մնում էր ցխումը խրված, կարդացողի ոտն ու ձեռը դող էր ընկնում, լեզուն կապվում։ Չէ՛ զարմանալու, ի՞նչ անեն խեղճերը, գեղերումը վարժատուն չունին, քաղաքներումը օրինավոր վարժապետ ու շատի փորում հինգ օր ման գաս, մեկ այբի կտոր չես գտնիլ։ Է՛ն էլ շատ ա, որ իրանց ջուրը ջրամանիցը հանում են, իրանց բանը յոլա տանում, ժամի կարգը կատարում։ Ամենս էլ լավ գիտենք՝ թե ում մեխքն ա, ամա հիմիկ խոսալու վախտը չի, եդո կասեմ․ ի՞նչ ասեմ, իմացողն իմացավ ու անկաջի տակն էլ բալքի քորեց, բայց անկաջի աակը քորելով՝ փոր չի կշտանալ, լավ է մեկ օր առաջ իր բանը կարգին բռնիլ ու չասել «էքուց, էքուց»․ էքուց էլ էս օրվանից ա, ընչանք էքուց, էլօր քցենք մեր բանը՝ գելը սուրուն կը տանի, ով անկաջ ունի, լսի, թե չէ ոտը քարին կառնի։

Մեր Աղասին, բացի սրանից՝ ղորդ ա, տարին իրեք, չորս անգամ սրբություն էլ էր առնում, խոստովանվում, պաս ու ծում պահում, Զատկի մատաղին ընկեր ըլում, խունկ ու մոմ վառում, իր մեխքր բոլոր տերտերի վիզը կապում, ինքը բերանը սրբում, ձեռները լվանում, ղրաղ կանգնում, բայց էս պարտքիցը պռծածին պես՝ Քրդի ասածին պես՝ «էլմը զեն կիկոն էր, էլմը զեն կիկոն»։ Էլ էն ջուրը, էլ էն ջաղացը, ո՛չ ղուղն էր բան մտնում, ո՛չ բերանը լազաթ առնում։ Շատ անգամ ժամի ճամփեն էլ էր մտքիցը քցում, խունկն ու մոմն էլ։ Էս մեկ ադաթ էր․ աչքը բաց էր արել, էնպես էր տեսել, թե հինգ նավակատյացը միս չպետք էր կերած, ժամ գնացած, ծում պահած, սրբություն առած, պատարագ արած, հոգո հաց տված, գերեզմաններն օրհնած, ուրիշներն անում էին, ինքն էլ էնպես էր անում, աղքաաաց կերակրում, շատ անգամ քահանա, խալխ կանչում ու իրանց ննջեցելոց հոգիքը հիշում։ Բոլոր բոլոր հիանալի սովորություններ էին, աննման օրենք, սուրբ Աստվածապաշտություն և մարդասիրություն․ Աստված տա, ամեն ազգ էս բարեգործությունները ունենան, որ մեր ընտիր Հայերն ունին, ամա Աղասու ջիգրը հենց էնդուր վրա էր շատ անգամ գալիս՝ որ ինչ անում էին, խելքումը չէին նստացնում, թե բանի [ 32 ] զորությունն ի՞նչ ա։ Հանդն էր դուս գալիս․ իր մասիլն ու պտուղը, դաշտերի ծառն ու ծաղիկը, երկնքի պայծառ արեգակի, լուսնի, աստղերի լիսը տեսնելիս, նրա հոգին վերանում էր, խելքը թռչում, շատ անգամ աչքերը ծով դառած՝ տեղն ու տեղը մնում կանգնած․ հենց իմանում էր՝ թե իրան դրախտը տարան։ Ձեռները քցում, գլուխը բաց անում, երեսը մեկ երկինքը, մեկ երկրի վրա գցում, հոգոց հանում ու ցանկանում էր՝ որ ձեն տա։ «Ա՜խ՝ ո՞վ ես դու՝ ո՞վ, յաբաղանիդ ղուրբան՝ Աստված, որ էսքան բարիքը ստեղծել ես մեզ համար։ Ա՜խ՝ ընչի՞ չես քո սուրբ երեսը մեկ օր մեզ ցույց տալիս, որ ոտներդ ընկնինք, մեր սիրտը, մեր հոգին քեզ մատաղ տանք։ Թե ասեմ երկիրն ա մենակ գեղեցիկ, հազար ծաղիկներով, բուսով զարդարված, բաս երկինքը ո՞ւր թողամ, որ ցերեկը ինձ լիս ա տալիս, հանդիս պտուղը հասցնում․ գիշերը մութն իմ աչքիցս հեռացնում ու էնպես չադրի պես գլխիս վրա կանգնած՝ անձրև, արև տալիս, որ ես ապրեմ, որդիքս պահպանեմ, աշխարքի պետքը գամ՝ որ մեռնելիս էլ՝ գան հողիս վրա, ինձ մեկ դատարկ ողորմի ասեն։ Ա՜խ՝ երկնային թագավոր Աստված՝ քանի աչքս բաց եմ անում՝ էս քո արարածը տեսնում, սիրտս կրակ է դառնում, աչքս ծով, բերանս լռվում, մնում եմ տաքացած, ջեռուցած, բայց ա՜խ՝ ոչ էս կրակն ա ինձ էրում, ո՛չ էս ջուրն ինձ խեղդում։ Աչքս մոլորված էս թփից էն թուփ, էս սարից էն սարն ա ընկնում՝ ծառի տակին ասես, սարի գլխին ասես՝ մտիկ անելով աչքս շաղվում, ջուր ա կտրում։ Հենց գիտես մեկ ձեն, մեկ թև, մեկ աներևույթ հոգի՝ տերևները խշշալիս, շաղը երեսիս թափելիս, ամպը գոռալիս, անձրևը գալի՝ ինձ ձեն ըլի տալիս, ինձ ձեռով ըլի անում, ինձ վրա խնդում՝ թե վայելիր էստոնք՝ հողածին մարդ, բարի կա՛ց, բարություն արա, արարչիդ մեծությունը և խնամքը ճանաչիր, ծառի պես պտուղ տո՛ւր, ծաղկի պես հոտ, սարի պես աղբյուր, դաշտի պես մասիլ, երկրի պես հաց, երկնքի պես լիս, վայելի՛ր Աստուծո բարությունը, ուրըշին էլ փայ տո՛ւր․ աղքատ տեսնելիս՝ կերցրո՛ւ, կշտացրու, ղուշը վրովդ անց կենալիս, կանչի՛ր, կուտ տո՛ւր, դու առատ ձեռք ունեցիր, որ առատ առնիս ու բախտավոր ըլիս։ Ա՜խ, բոլոր կանեմ, կյանքս ուզեն, չե՛մ խնայիլ, բայց ի՞նչ կըլի, տե՛ր իմ և Ա՛ստված ջան՝ էս հոգին մեկ օր էլա՝ մի ինձ երևի, որ էդպես կարոտ չմնամ, չէրվիմ, չմաշվիմ նրա աննման սիրով։ Երազումն էլ ա, որ մեկ նրա պատկերը տեսնեի, սրտումս դարդ չէր մնալ, էսքան չէի հասրաթ ըլիլ ու տանջվիլ։ Թե դու ես նրան ուղարկում՝ ո՜վ տեր իմ և Արարիչ՝ ինչի՞ չես հրամայում, որ մեկ օր, մեկ օր, ա՜խ՝ մեկ րոպե էլ ա, մեկ աչքս բաց ու խուփ անելիս էլ ա, նա մի աչքովս ընկնի, նրան տեսնիմ, սիրտս հովանա ու էլի նրա ասածն անեմ, բերնիս թիքեն հանեմ, ուրըշին ուտացնեմ, հաքիս շորը հանեմ, ուրըշի լաշը ծածկեմ, որ հորնը մորս սիրտն էլ ուրախանա, ասեն թե՝ Աստված իրանց բարի զավակ ա պարգևել՝ որ իրանց խրատը գետնին չի քցում, իրանց բարի ճամփին ա հետևում, իրանց ասածն անում»։

Հանդը դուս գալիս՝ մեր բիրդ Աղասին էսպես էր մտածում ու սիրտն էրվում, ժամիցը գալիս՝ փառք էր տալիս Աստուծո՝ որ շուտ արձակվեցավ, ինքը տուն էկավ՝ որ մի քիչ դինջանա, ու գնա հանդը՝ որ էլի սիրտը [ 33 ] բացվի, էլի էն հիանալի ձենը լսի ու իր բանն անի։¹¹) Շատ անգամ բարկացած գալիս էր, տան պուճախումը, կամ քուրսու տակին ոտները փռում, տրտնջում, թոնթորում գանգատ անում՝ որ^[6] ժամումը խոստովանվելիս՝ էնպես բաներից էին խաբար առել, նրա սիրաը վիրավորել՝ որ նրա մտքովը ամենևին երազումն էլ չէին անցկացել։

«Ա՛խպեր՝ արածիս հլա մեկ ճար արա, հետո ուրիշ բաներից հարցրու՝ է՛», ասում էր շատ անգամ՝ նեղանալով։ «Հենց քանի ասում ես, էլի երկու սհաթ չոքացնում, գլուխդ տանում են՝ թե ասա՛, ասա՛։ Ախր որ չեմ արել, ի՞նչ ասեմ, ի՞նչ։ Էնպես բան արա, որ սիրտս մի քիչ հովանա, յա տաքանա, շատ խոսալուց ի՞նչ կշահվիս։ Ասենք՝ թե խաթր եմ անում, լիս չեմ ընկնում, հենց պետք է ամեն բան բերանդ գալիս, խոսի՞ս։ Սիրտս սրսռում ա, էդ հարցրած բաներիցդ, քար ըլի, էդ խոսքերը չի՛ տանիլ։ Ախր ի՞նչպես են Աստուծո սուրբ տաճարումը էնպես բաներից խաբար առնում, որ չոլումը չի՛ պետք է խոսացած, բալքի քամին իմանա, տանի ուրըշի անկաջ քցի․ տանը չի պետք է ասած, որ չըլիմ չիմանամ՝ պատերը զարզանդին։ Ես իմ կարճ խելքովս էնպես եմ իմանում, որ մարդ խոստովանելիս, ինքը պետք է իր մեղքի վատությունը, իր արած չարությունը միտք անի, փոշմանի, զղջա, Աստծուն խնդրի՝ որ իրան թողություն տա, որ էլ չանի, կարողություն տա, որ իր ճամփիցը չհեռանա, բարի ըլի, թե չէ զոռ անելով, մարդի վրա բեռը դնելով՝ անկաջը էսպես բաներով լցնելով՝ սրտիցը ոչինչ խաբար չառնելով, ի՞նչ կընգնի մարդի ձեռքը, ո՛չինչ։ Հինգ օր էլ գլուխդ քարեքար տուր, տարով ծում պահի, որ սիրտդ թամուզ չի՛, ի՞նչ օգուտ։ Թե ինձ վատություն ես արել, պետք է սրտով իմանաս, ինքդ փոշմանես, թե չէ ուրըշի ասելով՝ դու հո քո ուզածը ու քո խորհուրդը չես թողալ, Տերտերի առաջին չոքելիս, մեղա տալիս, էնպես պետք է վեր կենաս՝ որ խղճմտանքդ դինջ ըլի, նրա ասածը գլխումդ^[7] մտնի, թե չէ սիրտդ լիքը գնացիր, լիքը վեր կացար, ի՞նչ օգուտ։ Խաթա, բալա յա է՛լի, մեկ որ յախեդ ձեռ ա ընկնում, էլ չեն ուզում, թե պոկեն։ Հաղորդության օրը որ գալիս ա, Աստված գիտենա, ջանս դող ա ընկնում։ Ինչ աման, չաման կա, լվանում եմ, ղուղս մզում, քամում, բեինս քանդում, որ տեսնիմ՝ թե ի՞նչ եմ արել, որ ես ինքս ասեմ ու հարցնիլ չտամ։ Տուն չեմ կտրել, մարդ չեմ սպանել, ուրըշի հացը ձեռիցը չեմ խլել՝ Աստծուն իրան այան ա, գողություն, չարություն, անառակություն մտքովս էլ չի անց կենում, էնքան արևի, անձրևի տակին չոքըչոք եմ անում։ Առավոտը գնում եմ հանդը, րիգունը գալիս, մեկ մարդի ծուռը աչքով չեմ մտիկ տալիս, էլ մեղքս ո՛րն ա, որ հենց գլխըներս տանում են՝ թե հա՛ ասա, հա ասա՛։ Ես լավ գիտեմ, մեխքի պարկն ո՞վ ա, իրանցից պետք է հեսաբ պահանջել, մեզ վրա են բեռը բարձում, մեզ մեղավոր շինում։ Ղորդ են ասել՝ թե շատ կարթացողի ծուծը բարակ կըլի, գլխումը խելք չի՛ ըլիլ, կամ թե չէ՛ կթուրքանա։ Աշխարքս կարդացողիցն ա շինվել, կարթացողիցն էլ պիտի քանդվի։ Իմ դուշմանս նրանց ձեռը չընկնի. սաղ սաղ կուտեն մարդի։ Ինչ ասես, նրանցից [ 34 ] դուս ա գալիս։ Ավետարանը իրանք են կարթում, ժամ ու պատարագ իրանք անում, մեզ ասում՝ թե մեր ասածն արեք, մեր գործքին մեք նայիլը։ Ախր ի՞նչպես չընայեմ, հո քոռ չեմ, փառք Աստծու։ Ինչ ճամփով որ դու գնում ես, ես էլ էն ճամփովը պետք է հետդ գամ, տո դու դուզ գնա, որ ես էլ դուզ գնամ՝ է՛․ զոռի բան չի՛ հո։ Տո դու խեցգետնի պես ծուռն ես եռում, ինձանից պահանջում ես՝ թե ծուռը մի գնար։ Առաջ դու արա, ետո ինձ խրատ տուր՝ է՛։ Ես էլ գիտեմ, Աստված փիս բանը չի սիրիլ, ես որ հող տեղովս ատում եմ, նա ի՞նչպես կընդունի։ Թե բան ունիս, է՛ն ասա․ էդով քարվան չի կտրվիլ։ Նստում են երկա՜ր զուռնալամա խոսում, հազար բանի անուն տալիս, հազար հրաշք պատմում, մեջը փուչ, օխտը հատիկ, ո՛չ աղ կա, ո՛չ համեմ: Քրիստոս գիտենա, իմ ծառիցը ու դաշտիցը շատ բան եմ սովրում, քանց սրանցից․ տո՛ փող էլ ուզես՝ կտամ, չունենամ, գլուխս կծախեմ, քեզ կպահեմ, թաքըլի էնպես բան ասես, որ խելքումս մտնի․ իմ հավարին հասնիս, էն ժամանակը հոգիս ուզես, քեզ թասիր չե՛մ անիլ, չե՛մ»:

«Ամենը հո ամենը, իլլահիմ մեր Տեր Մարկոսը. որ առավոտեց մինչ րիգուն՝ փիլոնն ուսին քցած, փոխանը վեր քաշելով, հողաթափը ծըփծըփացնելով կամ քոշերը քստքստացնելով, քուցին քուցին անելով, մեկ դագանակ ձեռին, լոնգի տերողորմեն շխշխկացնելով, քուչեքը չափելով, մեկ մեռել կամ կնունք, շիլափլավ կամ մատաղ պատահելիս՝ մեկ էլ էն ես տեսնում, որ հազալով, փռշտալով՝ ոտին, գլխին անելով՝ դռները ջարդելով, կոտրատելով՝ ափալ թափալ ներս ընկավ, հոգեառ հրեշտակի պես էկավ թունդրի ղրաղը կտրեց, իրան իրան նստեց, արաղ մազա ուզեց ու հենց իմանաս՝ թե մեռելի կես հոգին ինքն ա ուզում հանի: Դեռ պատանը չկարած, չլվացրած, շուտով թաղումելեքն ու կողոպուտն ա ուզում. Աստված հո չի՛ վերցնի: Տո՛ մեկ արի՛, ձեռս բռնի՛ր, հոր պես ինձ սիրտ դի՛ր, ինձ անուշ լեզվով մխիթարի, ետո հոգիս էլ հետը հանի՝ է՜. թե որ չտամ, պատժի գամ: Մեկ հացկերույթ ըլելիս՝ սուփրի գլխին ինքն ա նստում, հինգ մարդի ղդար հաց ուտում, տկի հոտն առնելիս, փորը ղլվլոց ընկնում: Տո քո տունը չքանդվի, քո տունը, հո սոված չմեռար, ա՛յ խանի խարաբ, ի՞նչ էլավ քեզ. մարդի փորը հո դժոխք չի, որ իրան ուտի: Սար ու ձոր տերտերի փոր. ի՞նչ ղորդ են ասել՝ է՜: Բերնին ղուրբան, ով էս խոսքն ասել ա: Ավետարանի կոխքումը պետք է գրած, որ սրանք կարդան ու իմանան: Քիչ ա մնացել՝ որ մեզ սաղ սաղ ուտեն: Երեխեքներս չոբան դառած ման են գալիս, նրանց դարդը չեն քաշում, որ մեկ այբբեն էլ ա մեկ ճզի բզի սովորցնեն, հենց իրանց ֆիքրն են քաշում: Էդպես հո չի՞ ըլիլ»:

«Ղորդ ա՝ կարդալ մարթալ չե՛մ գիտում։ Էշ կերել եմ էշ մենձացել: Ես ի՞նչ գիտեմ՝ տերտերն ի՞նչ ա, ժամն ինչ: Էդպես բաները էս հաստ գլխումը՝ հազար տարի էլ ասեմ, մեռնիմ, կտրիմ, ոտներս քարեքար տամ, տուն չի՛ գնալ, տուն: Պարտականը նա ըլի՝ որ ինձ կարդալ չի սովորցրել, ամա բանը մենակ կարթալումը չի՛: Ինչ կուզե ասեն, ես իմ կոպիտ գլխովը էնպես եմ կարծում, նհախ տեղը՝ դատած մալը ուտիլը ու դարդակ քնիլը հարամ ա: Մարդ պետք է ինքն էլ աշխատի, որ կերածը հալալ ըլի»:

Էս լսողն էնպես կիմանա՝ թե մեր Աղասին՝ մեկ սարսաղ, անհոգի, [ 35 ] անաստված, իր հավատն ուրացած մարդ պետք է ըլեր, որ մեր ողորմելի կարդացողներին էսպես քարկոծում, պախարակում էր, ու էլ միտք չէ՛ր անում թե նրանք են Քրիստոսի կենարար մարմինն ու արինը ճաշակում, ծառա եմ նրանց սուրբ զորությանը։ Նրանք են մեր հոգու տերը, մեր մեխքը սրբող, մաքրողը։ Նրանց է տված երկնքի ու երկրի իշխանությունը, որ արքայության դուռը մեզ համար բանան, կամ փակեն։ Նրանք որ չըլին, մեր հոգին դժոխքումը հուրն հավիտենական իսրի պուճախումը՝ հա կտանջվեր, հա կտանջվեր ու սատանեքանց փայ կըլեր։ Մազե կարմնջովը անց կենալիս տեղը թե նրանք մեր ձեռը չի բռնեն, անդունդը կթափվինք, ու ամեն մեկ մեր թիքեն հազար սատանի ճանկը կընկներ։ Ի՞նչ ուզում ես խոսի՛ր, արա՛, ձեոդ ո՞վ <ա> բռնում, ամեն մարդ իր գլխի տերն ա, ամա էսպես բանի վրա խոսողի ատամները պետք է ջարդած, որ խելքը գլուխը գա։

Ի՞նչ անես․ էշ գեղըցի ըլելով՝ գլուխը հաստ, ծուծը բարակ, անտաշ, կոպիտ, ոչ վարպետ էր տեսել, ոչ վարժատուն, ձիու տակը սրբելուցը, մաճը բռնելուցը, հանդը վարելուցը ու կատեպանությունից ավելի ոչինչ բան չէր գիտում։ Ախր մեկ մարդ որ անլվա հաց ուտի, ամսըներով չոլումն ու գոմումն իր օրն անց կացնի, նրանից էլ ի՞նչ հարցնես, ինչ բեդամաղ ըլիս․ նրա ասածը ո՞վ չվանի կդնի։ Թեկուզ գեղըցին, թեկուզ յաբանի հայվանը, մի հեսաբ ա։ Մեկ մարդ որ խաչ հանելիս չիմանա՝ թե ձեռը առաջ դոշին պետք է դրած, թե ճակատին, աջու կողմը, թե ձախու, սաղ տարին հինգ անգամ ժամի երես տեսնի, էլ ո՞վ նրա դնչին մտիկ կտա։ Կըլի որ նրա բոլոր անբավականության պատճառը բարիկենդանն էր ու ժամի երկարիլը։ Բալքի^[8] միտք էր անում՝ թե իր թայդաշ տղերքը էն սհաթին ձի ու ասպար հազրած՝ դուս ըլին էկած ու ինքը եդ մնա։ Բալքի թե հենց է՛ստուր համար էր նա էնքան դատ բեդատ անում, տրտնջում, բերանը ավերում, հոգին ապականում՝ թե չէ նրա ձենը մինչև է՛ն օրը՝ իր հերնը մերն էլ^[9] չէին լսել։ Էս պատճառավ կարելի յա նրա գիժ խոսքերը մոռանալ, նրան ներել ու էսպես ափեղցփեղ, հայվարա խոսողի բերանը ցխել, որ իր չափը ճանաչի։

Ուրեմն լսողը թող չբարկանա ու իսկույն ձեռք բարձրացնի, որ Աղասու բերնին խփի։ Էսպես չար լեզու ուրիշ մարդիք էլ ունին, բայց Աղասու բարի խասիաթը, բարի սիրտն ու հոգին քիչը կունենան։ Էս հասակը հասել էր, քսան տարին անց կացել՝ նա դեռ հորնը մոր առաջին էնպես էր, ինչպես մեկ անմեղ գառը։ Մեկ օր նրանց խոսքիցը չէ՛ր դուս էկել․ մեկ օր նրա բերնիցը մեկ թթու խոսք չէ՛ր լսված․ աչքը նրանց աչքին առնելիս, նա նրանց միտքը իսկույն իմանում ու գլուխը մահու էր տալիս, որ նրանց կամքը կատարի։ Գեղըցիքը բոլոր նրա արևովն էին խնդում, նրա գլխովն օրթում ուտում։ Ամենի աչքը նրա վրա էր, նրան էր գովում, նրան էր օրհնում։ Մեկին մեկ փորձանք դիպչելիս, կամ մեկ դարդ ունենալիս, նա իր գլուխը եդ էր դնում, նրա մուրազին հասնում։ Բերնի թիքեն հանում էր, ուրըշին ուտացնում։ Էնքան իր ապրանքին, իր հանդին ու մալին չէր մուղայիթ, որքան իր հարևանների։ Տանուտերի տղեն էր, աղքատի ու [ 36 ] նաչարի ընկեր։ Որբ էր նրա դուռը գալիս, սուփրեն էր բաց անում, կամ քիսեն, ում գութան չուներ, իրանցը բան տալիս. ում եզն ու հոդաղ չուներ, իրանցն ուղարկում․ ում փող չուներ՝ որ մշակ բռնի՝ իքին էտի, փորի, յա թաղի, կամ թաղը ետ տա, ինքն էր առաջ ընկնում, գեղի տղերքը հավաքում ու գնում նրա բանն՝ առանց կանչելու, առանց խնդրելու անում, ու իքու տերը մեջը մտնելիս՝ աչքը մնում սառած, նրան ումբր ու արև խնդրում, չունքի թե մեկ տարի վաղն անթաղ մնա մեր աշխարքումն, իսպառ կչորանա։ Շատ հերնը մեր երանի էին տալիս նրա հորն ու մորը՝ որ էնպես բարի զավակ ունեին։ Ինչ տեղ մեկ մեջլիս, կամ մեկ սուփրա էր բաց ըլում, նա էր նրանց գլուխը, ուրախությունը ու քեֆ շհանց տվողը։

Նրա սուրահի բոյը, նրա թուխ թուխ աչքերը, նրա ղալամով քաշած ունքերը, նրա աննման, գեղեցիկ պատկերը, նրա անուշ լեզուն, քաղցր ձենը, նրա լեն թիկունքը, բարձր ճակատը ու ոսկեթել ճալվերը՝ մարդի խելք էին տանում, տեսնողը մաթ էր մնում, չէր կշտանում։ Սազը ձեռն առածին պես, քարին, փետին՝ շունչ, հոգի, լեզու էր տալիս։ Ղորդ ա, արևն երեսն էրել, գունը փախցրել էր, ամա ծիծաղելիս՝ որ աչք ու ունքը չէր բաց անում, հենց իմանաս՝ վարդ է բաց ըլում, երեսիցը լիս վեր թափում։ Նրա թվանքի գյուլլեն դարդակ չէր անց կենալ։ Սիրտն էնքան բարի էր՝ որ նհախ տեղը ղուշ էլ չէ՛ր սպանիլ, մռջիմը չէ՛ր կոխիլ, ամա հարամի թշնամու ձեռին տապակվելով գիշեր ցերեկ, որ^[10] թե էնպես էր պատահում, որ Թուրքերն էկել էին բաղը լցվել, կամ իրան սպանիլ, կամ իր հարևանին, էն ժամանակը երկնքումս ըլեր, վեր կըգար, գեղի էն կողմիցը ձեն տային, իսկույն ական թոթափել հազիր էր, ու թե բառով բանը չէ՛ր վերջանում, էն ժամանակը նա իրան թրի, թվանքի ու կռան հունարը էնպես էր ցույց տալիս, որ թշնամին մնում էր կատու դառած, կամ նրա ձեռին, հնձանի տաքարին ղուրբան ըլում, որ թաղում, ծածկում էին, չունքի հազար անգամ էին փորձել, վարավուրդ արել՝ թե մինչև Տաճկին չծեծես, քեզ բարեկամ չի դառնալ։

Էնքան զվաթով էր՝ որ ձեռը մեկ տղամարդի գոտիկը որ չէ՛ր քցում, հավի ճուտի պես բարձրացնում, գլխի ծերն էր հանում, պաիտ տալիս, էլ եդ վեր բերում։ Ձին նի ըլելիս՝ որ ձեռը չէր բարձրացնում, ասլան ձին կզանում էր ու մեջքը դեմ անում։ Հինգ մարդ վրա թափեին, բռանց ձեռը կոլորեին։ Գոմշի կամ եզան բողազը մեկ թուր խփելով՝ է՛նպես գուս կարում, որ թրի ծերը գետինն էր խրվում։ Շատ անգամ քսան հարամի հենց թրի ոռքով էր հետ ածում։ Թուրքերը նրա անունը լսելիս՝ լեղապատառ էին ըլում։ Շատ անգամ կռիվ քցած վախտը՝ հենց նրա ձենն իմանում էին թե չէ, ճանճի պես ցրվում, դես ու դեն էին կորչում, գյում ըլում։ Ավելի անունը՝ Ասլան Բալասի էին դրել։ Ձեռներն էլ կապած, որ հարամու, թուլու մեջ բաց թողեիր, կարող էր՝ որ իր գլուխը պրծացներ։

Բայց է՛սքան զարմանալի հատկությունները ունենալով՝ էլի երեխի հետ երեխա էր, մեծի հետ՝ մեծ։ Խանի, շահի առաջի էնպես էր կանգնում, ջուղաբ տալիս, որ հենց իմանաս՝ թագավորի որդի ըլի։ Ծիծաղն ու խնդությունը [ 39 ] նրա երեսիցը պակաս չէ՛ր հարկիզ․ էնքան պարզ էր նրա սիրտը, էնքան հանգիստ նրա խղճմտանքը, էնքան արդար նրա հոգին։ Նրա ամեն մեկ խոսքը՝ անգին ջավահիր էր։ Շատ մոր աչք մնացել էր կարոտ, որ նրան իր փեսա շինի, նրա գլխովը պտիտ գա։ Ջահել աղջկերքը նրա ձենը, կամ անունը լսելիս, ուզում էին՝ որ հոգիները տան։ Շատ անգամ, ջրի ճամփին, կամ տան կտրներին կանգնած տեղը, որ Աղասուն անց կենալիս՝ չէին տեսնում, էնպես էին կարծում՝ թե հրեշտակ է անց կենում, մնում էին քար դառած, մայիլ էլած։ Նրա ձենը լսելիս, նրա բոյը տեսնելիս, սիրտըները կրակ էր ընկնում, խելքըները գնում, ուզում էին իրանց հոգին հանեն, նրան տան։ Ջանգյուլում^[11] ասելիս, կամ ֆալ քցելիս, կամ թիզ բաց անելիս, ամենն էլ իրանց մտքումը նրան էին դնում, երազում նրան տեսնում, վեր կենում՝ նրա սիրուն՝ ա՜խ, ո՜խ քաշում։ Նրա ձեռի խնձորը կամ վարդը, որ մեկի ձեռն էր ընկնում, որ փթում էլ էր, կամ չորանում, էլի նա ծոցիցը չէր հեռացնում, քնելիս՝ բարձին^[12] դնում, զարթնելիս՝ դոշին, երեսին, կամ քթին։ Մեկ տեղ ղոնաղ ըլելիս՝ հազար տեղից՝ պատի արանքից, դռի շեմից, տան պուճախից՝ հենց նրան էին մտիկ տալիս ու շատը ուզում էր՝ թե հենց էն սհաթը, յա Աղասու ձեռը նրա ձեռին դիպչի, կամ շունչը շնչին, յա թուրը սիրտը մտնի, որ շուտով նրա արևին մատաղ ըլի, որ Աղասին նրան թաղի, Աղասու սիրտը նրա համար մրմնջա, Աղասու աչքը նրա վրա լա, բայց ա՜խ՝ Աղասին վաղուց էր իր մուրազին հասել ու նրանց մուրազը փորըներումը թողել։ Սաղ գեղը էնքան էր նրա սիրովը վառվել, որ մինչև նրա վրա խաղ էլ էին հանել, իրանք ասում, էրեխեքանցը սովորցնում։

Աղասի ջան՝ գլխիդ ղուրբան՝
Դու ես մեր թագն ու պարծանքը։
Աշխարքս որ բոլոր ման գան,
Ո՞վ կըլի հատդ, դու մեր կյանքը։

Գլխովդ միշտ պտիտ կըգանք,
Ա՛ռ մեր հոգին՝ դու մեր հրեշտակ․
Թե թաղես էլ մեզ՝ ձեն կտանք,
Էլ քեզ կօրհնենք, քեզ ղուրբան գնանք։

Երկնքին դու լիս ես տալիս,
Ծաղկերին հոտ, համ ու հոգի․
Դաշտ, սար ու ձոր քեզ տեսնելիս,
Գլուխ վեր բերում քո առաջի։

Բյուլբյուլն մեռած սազիդ ձենին,
Վարդն թոռոմած՝ սերդ հիշելիս,
Ա՜խ են քաշում, տալիս գլխին․
Վա՜յ են ասում, դու մտիկ չտալիս։

[ 40 ]

Քանի սաղ ենք, քեզ ըլինք ղուրբան,
Քո շվաքիդ տակին մնանք․
աԱխ, թե մեռնինք, մեր գերեզման
Էլ գաս, կոխես, որ դինջանանք։

Թագավորներ հասրաթդ քաշեն,
Որ ունենան քեզ պես որդի։
Քո անունը երբ լսում են,
Թոզ են դառնում քո թշնամիք։

Արեգակն իր լիսն երեսիդ,
Ամպերն իրանց թևերը փռած,
Քեզ են նայում, քո արևիդ
Ղուրբան ըլինք, մնում կանգնած։

Տանիցը որ դուրս ես գալիս,
Ամենիս աչքն վրեդ մայիլ՝
Քաղցր լեզուդ մենք լսելիս,
Ոտիդ տակին ուզում մեռնիլ։

Ղալամով աչքերդ ա քաշած,
Սուրահի բոյդ մեկ չինարի․
Աշխարքի աչքն քո վրեն մեռած,
Ազասի ջան՝ մեզ մոտ արի

Բայց ինչ կուզե՝ որ աներ՝ Աղասին իրանց էնպես էր, ինչպես մեկ հարսը։ Ղորդ ա մի քիչ ոտին, գլխին արեց, ամա էն էլ բարիկենդանի հունարն էր։ Շիրախանի բալանիքն ասես՝ Թե մառանի, մոր Ջիբումն էր։ Սա էլ հո էնպես կապ էր ընկել, պպին կանգնել, թե ընչանք ժամը դուս չի գա, նրան՝ որ ժեռնի էլ, մեկ կաթը ջուր չի տալ։ Աղասու նշանածն էլ լավ ոտին գլխին էր անում, ամա ի՜նչ աներ ջրատարը․ ձեռից մեկ բան չէր գալիս։ Անաստված կեսուրը ոչ մեկի դնչին էլ չէ՛ր նայում, չեր մռռում։ Ամեն բանը, իր ձեռովն էր հազիր արել¹²)․ արաղ, գինի, հավ, ձուոչխարի միս, բայց ժամը չարձակված, վա՜յ նրան, որ էստոնց կշտովն անց կենար, կամ մատը դներ վրեն։

Էս միջոցումը գոմի սաքուն էլ սկսեցին թամուզ սարքել․ խալիչա թռել, բուխարին վառել, դուրսն ու տունն ավելել, չունքի որ գեղի քեդխուդեքը էսօր էստեղ էին կանչած ու էսպես կարգով օրը մեկ քեդխուդի տան, ինչպես որ միշտ սովորություն ա, իրանց բարիկենդանը պետք է անց կացնեին։ Աղասու մարդը վաղուց կտրիցը նայում էր՝ որ տեսնի՝ թե ե՞րբ ժաժը դուս կըգա։ Հենց կնանոնց սիպտակ չարսավը տեսավ թե չէ, նոքարը ափալ թափալ տուն ընկավ, ու նրան աչքալիս տվեց։ Էլի մերը՝ իր ձին էշեց, իր ասածն արեց ու աղասուն չթողաց, որ տեղից էնքան ժաժ գա, մինչև Սառախաթուն տատը տուն չէկավ, Սաղմոսն ու չարսավը չծալեց ու ամենին հավասարական ողորմի Աստվածչասեց, նշխարքի չբաժանեց։ «Աստված ձեր գլխին խռով չկենա, էս օր դուք հո հոգիս հանեցիք, [ 41 ] իմը ինձ հասցրիք», ասեց Աղասին քթի տակին, մեկ կտոր նշխարք բերանը քցեց, ու ընչանք ղոնաղները տուն կգայինք փասափուսեն հավաքեց դուս թռավ, ծլկեցավ։ Անիրավ ձին էլ՝ հենց իմանաս՝ իրան փառք էր համարում, որ էնպես նստող ուներ վրեն։ Ոտն օրզանգվին առավ թե չէ, մեջքը կռացրեց ու սկսեց գլուխը խաղացնիլ, ոտները գետնին խփիլ, նալներին կրակ տալ, խրխնջալ, փռնչալ ու թև առնիլ, ոտները գետնիցը կտրիլ։ Աղասու ընկերքն էլ՝ մեկ տեղ թոփ էին էլել, ամեն բանը հազիր արել, իրանց մեծին սպասում, ու դեռ չէին համարձակում՝ որ իրանց քեֆն սկսեն, չունքի պատվելի քեդխուդեքը, եկեղեցուց դուս էկած՝ գեղամիջումը կանգնել, զրից էին անում, իրանց հոգսը հոքում։

«Մեկ կորչում էլ չե՛ն էս անատամ հալևորները, էս ծերերը, որ մենք դինջանանք, մեր քեֆին նայինք», ասաց մեկը՝ ատամները կրճտացնելով, բարկանալով։ «Իրանք ջանից ընկել են, իրանց ջահելությունը մոռացել, ու չեն էլ ուզում, որ մենք էլ ա, մեր օրը քաշենք։ Բայց տանուտեր Օհանեսը՝ էփված, փորձած մարդ ըլելով, միրուք ու մազեր հազար բանում սպիտակացրած, հազար չաթու, չվան կտրած՝ ծանր, ուռած կանգնել՝ գզրին թամբահ էր անում, որ թուրք պատահելիս, տանի մեկ տեղ ղոնաղ տա, շանը լավ մտիկ անի, որ մարդի չկծի, ու տերտերն էլ մեջըները քցած, քիչ քիչ երիշ արին տուն գնացին։ Հենց նրանք հեռացան, մեր ղոչաղ տղերքանց աստղը դուս էկավ։

2

«Քեդդխուդեքը գալիս են տո՝ տեղ արեք, ղրաղ կացեք, ճամփա բաց արե՛ք», ձեն տվեց գզիր Կոտանը, մեկ աչքը քոռ, դունչը ծուռը, էնպես որ միրքի կես փայը մնացել էր երեսի վրա ցից էլած, խճճված, կես փայն էլ բողազին, չանին կպել, չորացել՝ էնքան խոսացել էր ու հարայ տվել։ Թագավորն էլ էնպես ուռած ուռած իր քոշք ու սարեն (պալատը) չէ՛ր մտնիլ, ինչպես մեր գեղի իշխանքը՝ իրանց տաք գոմը․ թեև շատի հաքին էնքան շոր չկար․ որ^[13] երկու մանեթի գին ունենա։ Որը մեկ տասը տարվան կտրատված, քրքրված հին յափունջում կոլոլված, որը մեկ հազար տեղ կարկատած մաշված Քրդի աբա էնպես էր ուսերին քաշել, որ ղորդ ա, բերանն ու միրուքը ծածկած ուներ, բայց գոտկի տակիցը դենը գլուխդ ապրի․ պատռտված քորաչի չուխի ծլանկները (կտորները) հազար տեղից էնպես էին ճոլոլակ^[14] էլած ու քամու ձեռին եսիր մնացել, որ փչելիս՝ ուզում էր՝ թե իրանց էլ հետը տանի։ Գլխըներին հո՝ էնպես գիտես՝ թե ամեն մեկը մեկ սաղ ոչխար ըլեր դրած։ Էն որ մի քիչ չաղ էր ու եղալի (հարուստ), ոտն ու գլուխը^[15] էլի մի քիչ քոք էր, ու Աստծու տվածիցը շորի հոտ էր գալիս վրըներիցը։ Սրանց ամեն բանն էլ կարգին էր,․լաբչինը թազա, մուք մավի ղադաք փոխանի ղրաղները ասղարուր, մավի քոբաչի շալ չուխա, կամ Եզդու ղադաք կապա, սիպտակ կտավե, կամ շալի գոտիկ․ շապկըների յախեն՝ որինը մով, որինը քաթան, արխալղները՝ ղորդ ա, կարկատած էր, ամա շատ որ ըլեր, մեկ տասը, քսան տեղ, ավելի չէ՛, էն էլ ռանգ ռանգ [ 42 ] կտորներով, որը կարմիր, որը դեղին, որը զոլ զոլ էնպես որ շատի արխալուղը հեռըվանց՝ հենց իմանաս՝ չալ ղաջարի ըլեր, կամ չալ կատվի պոչ։ Ամենիցը^[16] գլուխը նրանց բորանի քուրքն էր. երեսը կարմիր ներկած ինչպես մեկ Թուրքի հինա դրած ղաբա միրուք, երեսք չուներ, ջանումն էլ բաց տեղ չէր մնում, բոլոր ծածկում էր։ Փեշերը ու նեղ թևերը իշի նոխտի պես ուսըներիցը կախ ընկած, գետինն էին հասնում ու դիպած տեղը թամուզ ավելում, հայլի շինում․ ամեն մեկ քուրք՝ մեկ թզաչափ մազ ուներ, բայց ախ՝ շատ արևի ու անձրևի ձեռիցը է՛ն հալն էր ընկել, ներկն ու երեսի ջուրը գնացել՝ որ հենց գիտես քոսոտ ձիու սաղբի ըլեր։ Շատի վրա տասը տարվան թոզ ու կեխտ կար։ Շատի ուսերն ու քամակը էնպես էր ծակվել՝ բուրդն ու մազը դուս թափել, որ տեսնողը հենց կիմանար՝ թե գարունքվան բրդըհան էլած ուղտի կաշի ըլեր։ Բազընի փափախի մորթին էլ հո՝ էնպես էր չալ ընկել ու ծերիցը բուրդը դուս թափել, որ մեկ բարակ քամի կամ հով փչելիս էլ՝ ամեն մեկ մազը թև էր առնում ու գլխըներին պար գալիս։ Բայց էլի էնպես՝ մարդի քեֆը գալիս էր՝ տեսնելով՝ թե ինչպես տանուտերն ու քեդխուդեքանց շատը՝ գդակները կոտրել՝ աջու ականջի վրա թեքել, իրանց հինգ ոչխարանի քուրքը քեֆով՝ մեկ էս ուսին էին քաշում, մեկ էն ու բազի անգամ գլխըները էլ հետը տրմբացնում էին՝ որ գգակները գիժություն չանեն, իրանց չափը ճանաչեն ու դուզ կանգնին։ Բազի անգամ էլ իրար բռնոթի թավազա անելով, կամ մեկը ձեռը մյուսի գոդիկը կամ ճտովը քցած՝ իրանց էրեխությունը միտքըներն էին բերել ու շախա^[17] անում, իրար բոթբոթում, շվացնում, ղռթկացնում, փրթկացնում՝ ճռթկացնում, մռթկացնում ու բազի վախտ էլ՝ հրհռում, քրքռում, բրբռում, գրգռում, շատը հո ծիծաղու մեջքի իլիկը կոտրըվել էր, էնպես որ ժամիցը ընչանք տուն կըգային, հենց բռնիր՝ տարի քաշեց, էնքան էին էստեղ էնտեղ կանգնել ու զրից արել։

Ղորթ ա՝ ասացի՝ որ շատի հագին տրեխ էր, գուլբա էլ չուներ՝ որ ոտը ծածկեր, շատի չուխի վրա հարիր կարկատան կար, շատի ձեռների, երեսի, միրքի վրա տասը տարվան ախպ, կեխտ, թոզ ու մազ կար, շատը բերնումը երկու հատիկ ատամ էլա՝ չուներ, էնքան ծերացել էր, ամա ի՞նչ կանես՝ որ տունն ու շիրախանեն հազար բարությունով լիքը տրաքում էին ու Աստուծո հոգի կար միջըներում, մեկ օձի ձուն էր պակաս նրանց տանիցը։ Գինին կարասներով շարած, ամբարը հացով լիքը՝ կթի կովն ու գոմեշները ֆորթ ու ձագը տակըներին՝ գոմումը կապած, քյահլան ձին թավլումը, գութանը դռանը լծած, մառանը եմիշով, կախանով, տանձ ու խնձորով խլթխլթում և մտնողին հոտը տեղն ու տեղը բռնում, շշմացնսւմ էր։ Նորահարսն ու փեսեն կամ մեկ ազիզ ղոնաղ՝ որ գլուխը բարձին չէր դնում էս անմահական բարության մեջը, էնպես իմանում էր թե դրախտումն ա աչքը խփում, կամ բաց անում։ Որը երկու, որը իրեք բաղ ուներ, նոքար, հոդաղ դռանը հազիր, ու տան ներսն ու պուճախը դրմբում էր։ Կարասներով կողակ, կճճներով պանիր ու ղավուրմա, աքաշներով զոխ, բոխ, ողորմակոթ, բղղներով եղ ու կարաք, մոթալներով պանիր − ծով, ի՞նչ [ 43 ] տուն։ Տասը ղոնաղ՝ որ էն սհաթը նրա դռանը վեր գային, սաղ ամիս ուտեին, խմեին, կոտրեին, ջարդեին, փչացնեին, նրա տան խերն ու բարաքյաթը հա՛ կար, հա՛ կար, ու յաբանի յադն էլ՝ որ նրանց դռնովը անց կենար, իրանք թևիցը կըքաշեին, տուն կկանչեին՝ որ նրանց սուփրի համն առնի ու էնպես ճամփա ընկնի։ Շատ անգամ եկեղեցումը որ մեկ ղարիբ օքմին կտեսնեին, սուրբ սուրբն ասածին պես, շատը կերթար եկեղեցու դույլը կըկալներ, որ սֆթա ինքը նրան^[18] իր տունը տանի ու շատ անգամ երբ ուզողը շատ կըլեր, խոսքը մին կանեին՝ որ մեկ էրկու շաբաթ նրան իրանց միջումը պահեն, նրան քեֆ շհանց տան ու բոլորն ի միասին՝ մեկ օր սրա տանը, մեկ օր նրա՝ ուրախություն անեն՝ ղարըբի սիրտն առնեն։ Շատը սուրուվով ոչխար էլ էին պահում։ Էնպես մարդ կար, որ տարենը երկու հարիր, իրեք հարիր լիտր տանձ, խնձոր, ծիրան^[19] ծախում էր ու մեկ էնքան էլ աղքատի ու ճամփորթի ուտացնում, յա դեղապետի հմար պահում՝ որ սարի աղքատ խալխը՝ Թուրք, Հայ՝ չունքի բաղ չունին, մեկ հիվանդ պատահելիս՝ գան տանին ու իրանց թամարզու նաչաղի աչքը դռանը չմնա, չունքի մեր աշխարքումը ինչ հիվանդ էլ որ ըլի, նրա առաջին ու վերջին դեղը՝ պտուղն ա։ Պտուղ որ չըլի, ոչինչ բան նրան չի փրկիլ, ու լեզուն բերնումը կչորանա, յա հասրաթ կմեռնի։ Ամեն մարդ իր բաժակի գինին՝ ալհադա ուներ պահած՝ որ համ իր եկեղեցուն էր տալիս, համ էլ գեղըցոնց^[20] բաժանում, ուր տեղ բաղ չկար, որ նրա ննջեցելոց հոգին հիշեն։ Ամեն նավակատյաց ոչխար ասես, կով ասես՝ մորթում, մատաղ անում, ժամ, պատարագ անիլ տալիս, ժամոց բաժանում, ու տանով, տեղով գնում՝ իրանց սիրելյաց գերեզմանները օրհնիլ էին տալիս ու աղքատներին կշտացնում։ Մեկ փարի բան քաղաքիցը տուն չէր գալ, բացի իրանց հաքնելու շորիցը, էն էլ կտավ, շապկացու, չուխացու, շատը հարսներն ու աղչկերքն էին նրանց համար մանում, գործում, կարում։ Նրանց կնանոնցը որ մտիկ տայիր, խելքդ կերթար, խասի ու ղումաշի միջում կորած էին, բերնըներիցը կտրում էին, օղլուշաղի ոտն ու գլուխը թամուզ պահում, տղամարդը շատ օրը հանդումն ա ըլում, ի՞նչ հաջաթ. կինարմադը միշտ պետք է աբուռով հաքնի, աբուռով մաշի։ Մեկը մեկի ջգրու շատ անգամ իրանց օղլուշաղին էնպես էին ծաղկում, զարդարում, ինչպես գարնան վարդը։ Սաղբի մաշիկ, կարմիր ծուղեք, ղասաբ՝ ղրաղները գյուլաբաթնով արած՝ փոխան, ալ դարայի մինթանա (քաթիբա), զառ լաչակ, ղալամքար արխալուղ, սամուր քուրք, արծաթե կոճակներ՝ ու բիլազիգ, քարգահարուր օշմաղ, ճլպինդ, տոտեր, շապկի յախա, ոսկե քամար, յախութ մատանիք, քահրըբար, յա՝ մարջան ճտի շարք՝ շատի միջումը ոսկիք, մանեթ, աբասի՝ ծակած, անց կացրած, դոշի քորոց, ականջի օղ՝ որը ոսկի, որը մարգարիտ․ մինթանի ղրաղները՝ շատինը մարգարտաշար։ Շատի մազերումը ու գլխին հինգ թումանի զարդ ու զարդարանք կար։ Շատի ճակատին շարքով յալդուզ ոսկի շարած։ Ամեն մեկի կնիկն ու աղջիկը՝ հենց իմանաս՝ խանզադա ու բեկզադա ըլեր։ Շատը չորս, հինգ հարսն ուներ տանը, որ մեկ [ 44 ] տեղը ցավելիս՝ ուզում էին գլխովը պտիտ գան ու ոտները ջուր անեն, խմեն։ Գլուխն ու քամակը դեմ անելիս՝ հարսներն ու աղչկերքը իրար հետ բաս էին մտնում, որ իրանք քորեն կամ քութութեն։ Տրխըները կամ լաբչըները հանելիս՝ ձեռն էր՝ որ բան էր ընկնում։ Որը ոտն էր ճմռում, որը ջուրն էր տաքացնում, որը բերում, որ ոտն ու գլուխը լվանա, որը թևերը վեր քաշած՝ ձեռին ջուր էր ածում, որը մահրամեն տալիս, որը թևն էր քաշում, որը շորերը դասում, որը տեղը քցում, քնացնում։ Քնած վախտին էլ՝ ե՞րբ կարեր մեկ ճանճ՝ որ նրա մոտովն անց կենա, կամ երեսին նստի․ էնքան աչքաբաց էին հարսն ու աղջկերքը։ Մեկ ղոնաղ պատահածին պես, էս պատիվը ղոնաղինն էր՝ ե՞րբ կարեին նրանք բաց աչքով նրա երեսին մտիկ տալ։ Մեկ բան ուզելիս՝ ոտի տեղ գլխի վրա էին գնում՝ որ նրա ասածն անեն ու ձեռըները դոշըներին դրած՝ աչքը կթած ունեին՝ որ տեսնեն՝ թե իրանց տերը կամ ղոնաղը ի՞նչ կհրամայի՝ որ կատարեն։ Կեսուրը կամ կեսառը մեկ աչքը քցելիս՝ ուզում էին՝ որ տեղն ու տեղը հալչին, էնքան հնազանդ էին։

«Բախտ, բախտ էս ա, փողի բարաքյաթին էլ նալաթ, նրա կտրողին էլ», շատ անգամ ասում էին գեղըցիք ու գլխըները ժաժ տալիս. «ուտիլ չի կարելի, հաքնիլ չի կարելի։ Էս օր ջեբդ լցնես, էքուց պետք է մատդ լպստես։ Ո՛չ գիշերը քունդ ա տանում, ո՛չ ցերեկը ղարարդ։ Փորացավ ընկածի պես՝ մարդ չի իմանում, թե թիքեն ո՞ր կողմովն ա կուլ գնում։ Փողը որ կա՝ ժանգ ա, ձեռի կեխտ՝ էս օր կա, էքուց Աստուծով մխիթարիս։ Մեռնիս՝ պետք է շներոց, գիլերոց ըլի։ Թեկուզ փողի համն առած՝ թեկուզ իր միսը կերած, հեսաբը մեկ ա։ Սարդարն էլ ա մեր դուռը գալիս՝ փողատերն էլ։ Տաշտումը հաց ունենամ, կարասումը գինի, ջվալումն ալիր՝ հերն անիծած՝ որ չիփ չիփլախ էլ ըլիմ, դարդ անեմ։ Օջաղս լիքը ըլի, տանս բարաքյաթ, որդիքս սաղ սալամաթ, թող օրը հազար մարդ մտնի, հազար մարդ դուս գա, ի՞նչ եմ հոքում, հացն Աստծուն ա, ես էլ հետը, ո՛վ հասնի, ուտի․ Տերին փառք՝ տեղը հլա շատ կա, տղերքս սաղ ըլին, ջանս ապրի՛․ Աստված իր ստեղծած բանդի ռզղը ի՞նչպես կըկտըի։ Գդակս ծուռը կդնեմ, քեֆս արամիշ կանեմ, ո՛վ թամբալ ա, թող նա դարդ անի։ Չէ՛, չէ՛, փողի սիքեն ճանաչողը ո՛չ հոգի ունի, ո՛չ հավատ։ Փող - հող մին ա։ Զարգար Պ․ որ շատ փող ունի, հենց էն ա, ինձանից մեկ թիզ բարձրացել ու լավ ա ապրում։ Նրա քոռ աչքը գիտենա։ Շատ ֆիքր անելուցը երեսի կաշին գնացել, չոփ ա դառել, քամակն էկել՝ փորին դեմ առել, ատամները ցից ցից մնացել, աչքերը կուլ գնացել, մեկ որ փչես, հազար տեղ գունդ ու կծիկ կըլի՝ մեկ որ քթին հուփ տաս, հոգին էն սհաթը կտա։ Տարենը որ հազար շուն, գել, Թուրք, Հայ, աղքատ, ղարիբ, ղուրբաթ հացս չուտեն, տանս չքնեն, գինիս չխմեն, իմ աչքը հեչ քուն կգա։ Գյոռս էլ որ քանդեն, ձեն չեմ տալ։ Իքուս մասըլի տուտը Թեհրան, Ստամբոլ ա հասել։ Ո՞ւմ հադդն ա՝ որ մեկին չէ ասի։ Ինչ ուտում են չեն ոտում, էնպես ասած ունիմ՝ որ հաբգա, խուրջին էլ լցնեն, որ տանեն իրանց տունը։ Իր տնկած ծառի տակին քնիլը, իր բհամ բերած պտուղն ուտիլը՝ աշխարք աժի։ Նոր չե՛մ հաքնիլ, հին կհաքնեմ, ձեռս ո՞վ ա բռնում, ո՞վ ա գլխիս ծեծում, թե զառ ու ղումաշ հաքիր։ Ե՞ս չեմ իմ գլխիս տերը։ [ 45 ]

Քաղաքը որ մտնում եմ՝ հենց իմանաս՝ թե աշխարք սով ա ընկել․ էլ ո՛չ խեր կա, ո՛չ բարաքյաթ։ Հացն ու ջուրն էլ որ փողով ըլին ծախում ու աո֊նում, էլ ում դուռը գնաս՝ ո՞ւմ ձեռդ դեմ անես։ Բազի վախտ էլ տեսել եմ՝ որ դուքաններումը կիտուկ կիտուկ մանեթները, ոսկին ածած՝ ամեն մեկ փող համարելիս՝ էնպես գիտես՝ թե փողատիրոնչ հոգին հետն ա դուս գալիս, էնպես են սրթսրթում իրանց խազինի վրա։ Հենց իմանաս՝ թե առաջներիցը թև կառնի, կթռչի։ Մեկ ձեռդ դեմ արա, շան որթի ըլիմ, ոչ մեկ բուռը հողի արժանանամ՝ թե սուտ ըլիմ ասում, Աստված, երկինք, գետինք, ծով, ցամաք, մեկ ծեղ էլ չեն տալ՝ որ աչքդ կոխես։ Թո՜ւհ՝ մարդ իրան հոգին պետք է ծախի, որ փողի թամահ անի։ Հազար տարի էլ որ քո ազիզ սիրելու դռանն էլ շլինքդ ծռես, կանգնես, սովու մեռնես, հազար տարի անոթի փորով զկռտաս, մեկն էլա քեզ տուն չի՛ կանչիլ, մեկ սառը ջուր խմացնիլ»։

«Էն մարդն էլ որ քո տանը կերել, խմել, ամսով, տարով քո աղ ու հացի վրա յա էլել, աչքը աքիդ առնելիս՝ հենց գիտես՝ թե գյուլով խփեցին։ Եդևն ա քեզ դեմ անում, ու աչքը քամակը քցում։ Տո փողդ էլ ջհանդամը գնա, դու էլ, տո ղուռումսաղ, ասենք՝ թե աչքդ ա քոռացել, ինձ չես ուզում՝ որ ճանաչես կամ սուփրիդ ղրաղը նշանց տաս, տո գլխիդ քար ընկնի, ինչ կերել ես, քթովդ դուս գա՝ խնդրել եմ Աստվածանից՝ զահրըմար ըլի, էն դինումը առաջդ գա, աչքերդ բռնի, տո մեկ բարով, Աստուծո բարին է՞լ ա գլխիցդ զհաթ էլել, որ դունչդ ցցում ես, ու եդ փախչում։ Մեկ բարի լիս, բարի օր էլա տուր՝ է՛, հո բերնիցդ քրեհ չեն ուզում, ի՞նչ ես քարացել, էդ էլ հո փողով չի՝ այ փողակեր, հողակեր։ Ասենք թե չուխես մահուդ չի, հին, մաշված, բրդից ա, քոնը նոր, կանանչ մահուդ՝ ձեռիցդ հո չե՞մ խլում։ Քեզ պես հազար մահդամարդ իմ էս աղքատ չուխիս ղուրբան ըլի, որ առանց ղոնաղի հաց չի ուտում։ Թե մեկ օր էլ ճանկս կընգնիս — ես գիտեմ՝ թե ձիուդ գլուխը դվորը շուռ կտամ․ հլա սաբր արա, հալբաթ էլի քամին կպտտի քեզ մեր դեհը կըքցի․ էն ժամանակն աչքդ բարին տեսնի։ Ճոթ առնելիս շատն ուզում ա, մեկ երկու շահի փող ենք դատել, էն էլ նա խլի։ Է՜յ գիդի ժամանակ հա. ո՞վ էր տեսել կամ լսել ավալի սֆթա էսպես բաներ․ գառն ու գելն ի միասին արածում էին, հըմիկ կովը վեր են քաշում, որ տեսնին՝ թե տակին յարաբ ֆորթ կա՞, թե չէ։ Սատկած ձիու նալնի են ման գալիս, էլ ո՞ւմ ասես դարդդ։ Հերը որդին չի ճանաչում, որդին հորը, ախպերն՝ ախպորը, լավ ա՝ որ քար քարի վրա կանգնած մնում ա։ Մարդ ինքը պետք է լավություն անի՝ որ Աստված էլ նրա բանն հաջողի, էլի Աստված օրհնի մեր հողը, մեր ջուրը էլի թե հոգի կա, հավատ, մեզանում ա։ Ուտե՜նք, խմենք, քեֆ անենք, իրար թասիբ քաշենք, իրար արևով խնդանք, մեկ օր կմեռնենք՝ որ ողորմի չտան, գյոռբեգյոռ հո չեն անիլ։ Մարդ ինչ անի, էն իր առաջը կըգա։ Լավություն կանես, լավություն կտեսնես, վատություն կանես՝ վատություն։ Հարիր տարի կըլի որ լուսահոգի Ապովը մեռել ա, էլի նրա ողորմին հա՛ կա, հա՛ կա։ Թուրք ու Հայ նրա գերեզմանովն են օրթում ուտում։ Ճամփի վրի մենծ իքու անունը Հնդստան ա հասել, էն ջադդահ բաղը իր ձեռովը տնկեց՝ որ անց կենողը գնա նրա բարությունը վայելի։ Չորս կատեպան [ 46 ] ամեն առավոտ՝ ինչ պտուղ ծառիցը վեր էր ընկնում, հավաքում, քթոցներով տանում էին ճամփին դնում ու անց կենողի ջեբն ու խուրջինը լցնում։ Էն մեշա իքուցը մեկ պտուղ, մեկ թաս գինի իրանց տանը չէին բանացնիլ, ջոկ կպահեին ու աղքատ գեղըցոնցը կբաժանեին։

«Ի՞նչ պետք է տանինք էս փուչ աշխարքիցը. դարդակ էկել ենք, դարդակ կերթանք։ Սաքի որ շատ էլ մալ, դովլաթ ունեցա, աշխարքի տեր էլ դառա, հո էլի պտի հողը մտնիմ։ Իմն ա մի բուռը հողը, մեկ գազ կտավը։ Լավ ըլիմ, լավ կասեն, վատ ըլիմ՝ վատ։ Տերտե՛ր ջան՝ քո ոտի հողն եմ, դրո՞ւսթ եմ ասում՝ թե ծուռը։ Գրի սևն ու սիպտակը չեմ գիտում։ Ամա ես իմ կարճ խելքովը՝ էսպես եմ աշխարքի բանը քննում։ Ով չի՛ ուզում, իր քեֆն ա, ամեն մարդ իր գլխի տերն ա։ Քեֆ սանն, քյանդ քյոխվանն (Քեֆը քոնը, գեղը տանուտերինը)։ Թուրքն անիծած ա, խոսքն օրհնած։ Ի՞նչ կասես՝ տանուտեր թե սուտ եմ ասում, բերնիս խփի՛ր, անկաջս քաշի՛ր․ դու գիտես՝ որ քո չոռը ինձ համար ջան ա, քո մեկ մազը արարած աշխարքի հետ չեմ փոխիլ։ Թե ճշմարիտը չե՛մ ասում, ասա՛․ «գլուխդ քարին ես տալիս»։ Ե՛ս էլ ձենս կկտրեմ։ Ղորդ ա, վարպետի ու վարդապետի մոտ չեմ մեծացել, ամա իմ ողորմածիկ, լուսահոգի հերը տասը վարդապետի խելք ուներ գլխին։ Ինչ որ խոսում էր, հենց իմանաս՝ թե ավետարանի կողքին գրած ըլի։ Սաղ Աստվածաշունչը¹³) փորումն ուներ։ Մեկ խոսք խոսալիս՝ հազար վկայություն էր բերում։ Ժամագիրքը, Շարականը, Սաղմոսն ու Այսմավուրքը հո ջրի պես գիտեր։ Հարիր փիլիսոփա, վարդապետ, տերտեր հավաքվեր՝ բերանները կցխեր, ճամփու կդներ։ Աշխարքի էն դինիցն էր խաբար տալիս։ Մեկ ժողովքարար մեր գեղը գալիս, պետք է տափ կենար, որ նրա ձեռը չընգնի, թե չէ Աստված ազատի, հոգին կըհաներ, միսը բերանը կտար, շատ անգամ չէ՛ր իմանալ, թե եկած ճամփեն ո՛րն ա։ Էս հմիկ որ լավ, օսալ գլխիցս դուս եմ տալիս, նրա հունարն ա, թե չէ՛ ես ո՞վ եմ, որ ինչ գիտենամ։ Բանը է՛ն չի, որ մարդ ծեքը տալիս, գնա ժամը, մեկ երկու ծունդր դնի, դուս գա, մի քիչ գրին մտիկ անի, արշտոտա, քունը տանի, կակոզ բարձի վրա, ղույթուքի յորղան դոշակում երկար ձգվի, ուտի, խմի, քեֆ անի, փորն ու գլուխը հաստացնի, ու գա, մեր ջանին ընկնի, թե ինչ որ դատել եք՝ էն էլ մեզ տվեք, որ տանինք լավ ուտենք, լավ հագնինք, լավ մաշենք, ձեզ համար աղոթք անենք։¹⁴) Ախպե՛ր, բաբա, ջանմ, գյոզմ, աղոթք ունիս, քեզ համար պահի, քեզ համար արա։ Ի՞նչ ես տվել, որ մեզանից չես կարում եդ առնիլ։ Ըսկի որ չըլի, կասեմ Աստված՝ քեզ համար մեկ պասորթ կանեմ։ Աստված բերնին չի նայում, սրտին ա մտիկ տալիս։ Մեկ հաս ու չհաս պատահելիս հո ուզում են մեր տունը քանդեն։ Տո թե տուտը կարճ ա, չի՛ հասնիլ, փո՞ղն ա երկարացնում։ Բերաններս խփել ենք, ինչ որ ասում են, անկաջ ենք անում։ Ասենք՝ մենք չենք խոսում, բաս Աստված վերևիցը չի՞ նայում։ Էս ինչ բան ա՝ թե փլավը ես ուտեմ, քո գլխին դմփեմ, մածունը ես լպստեմ, քեզ դոդ կատու կանչեմ։ Ասենք՝ թե կարգավոր են, խաթրներիցը անց չենք կենում, չենք ուզում, որ անեծքի պատճառ դառնանք, չունքի սևագլխի անեծքը քարին որ դիպչի, քարը կպատռի, իրանք էլ մի քիչ պետք է իրանց չափը ճանաչեն։ Սևանու ճգնավորներն են լավ կարգավոր, ի՞նչ [ 47 ] խոսք ունիմ, բաժակի, մսի համ չեն տեսնում, հաքածները բուրդ ա ու շալ․ չոր գետնի վրա են քնում․ երեսներիցը լիս ա վեր թափում․ տաս, էլի կօրհնեն, չտաս, էլի կօրհնեն։ Մոտը մտած ժամանակը Աստուծո բան են խոսում․ կնգա երես տեսնելիս հո՝ էրկու վերստ ճամփա հեռու են փախչում։¹⁵) Չէ թե կնգանից, գինուց, փողից, ձիուց, էլ ինչ գիտեմ, ինչ բանից խաբար տալիս, քյահլան ձիու վրա իրանք են նստում, խաս ու ղումաշ իրանց հաքին ա․ ղաբլու փլավ ու հազար տեսակ անոշ կերակրներ, խմիչք իրանք գործ ածում․ բանըդ կուշտն ընկած վախտը՝ ուզում են՝ թե գլուխդ վեր բերեն, էս ո՛չ Քրիստոս ա արել, ո՛չ Մահմեդ։ Տո հենց փող պետք է տամ, որ հոգիս դրախտը գնա։ Տո որ գործքս լավ չըլի, ես անօրեն ըլիմ, Աստված նրանց խոսքովը իմ հոգուս պետք է թողություն տա՞։ Տո Աստված փողն ի՞նչ <ա> անում․ նրա յարադանին ղուրբան։ Փողն աղքատին պետք է տված։ Դեն քցես՝ լավ ա, քանց էն մարդին տաս՝ որ քեզ մեկ շնորհակալություն էլա չասի։ Հազար օր նրանց տանդ պահի, պատիվ տուր, մեկ որ ոտդ մոտըներն ա ընկնում, մեկ սառը ջրի էլ լայաղ չեն տեսնում։ Էս հո Աստված չի վերցնի։ Մեզանից առնում են, իրանց բարեկամներին ու ազգականներին շենացնում, ետո մեզ վրա էլ մեծ մեծ խոսում։ Ասենք՝ թե ամեն բանի վրա լիս չենք ընկնում, մեր աբուռը պահում ենք, որդի, երեխա իշի պես մենձանում են, նրանց հոգսը չեն քաշում, վարժատոլն չեն բաց անում, չեն կարթացնում, հենց ուզում են՝ թե մեր դատածը խլեն։ Մի գնա մեչիդը, ամեն մի մոլլա էն անհավատ տեղըներովը՝ քառսուն, հիսուն մեծ, պստիկ գլխին հավաքել, առավոտից մինչև մութը ուսումն ա տալիս, իր մասաբի բանը սովորցնում, մերոնք հենց իրանց քեֆն են արամիշ անում։ Ո՞րի արածն Աստծուն դիր կգա, ձեզ եմ հարցնում․ ասում էլ ես, աղաչանք անում, անկաջըվեր են անում, մեր որդիքն էլ մեզ նման էշ ուտում, էշ մենձանում․ չենք գիտում, թե մենք սովորցնենք գիտացողն էլ անկաջը կալել ա, ո՞ւմ ասես։ Թե սուտ եմ ասում՝ այ ջամըհաթ՝ մատներդ կոխեցեք, աչքս հանեցեք, թե չէ՝ ախր մեր ազգը՝ որ խեղճ ա մնացել, թրի, կրակի եսիր, բոլորի պատճառն էս ա՝ որ մեզ մեկ ասող չի ըլում՝ թե մենք ո՞վ ենք, մեր հավատն ի՞նչ ա, ինչի՞ համար ենք էկել աշխար․ քոռ գալիս ենք, քոռ գնում։ Հա լավ՝^[21] հավն էլ ա օրը հարիր անգամ ջուր խմելիս, կամ կուտ ուտելիս՝ գլուխը ցածացնում, բարձրացնում, էստով ի՞նչ կդառնա։ Ո՞վ չի գիտի՝ թե երկնքումն Աստված կա, մեզ համար դատաստան։ Ամա պետք է իմանանք էլ՝ թե երկրռւմը ի՞նչ պետք է անենք, որ էս դատաստանի տակը չընկնինք՝ է՛։ Ախպեր՝ էսպես չի՞, դուք ասեցե՛ք, ես մեղա, գլուխս քարը։ Տո եդին Թուրքն էլ ախր Ղուռանի շատ փայը անգիր գիտի, ես մեկ Հայր մեր չեմ գիտում, ախր ի՞նչ իմանամ՝ թե հոգիս ո՞ւր կերթա, մարմինս ո՞ւր․ ախր իմ խեղճ երեխեքն ինձանից ի՞նչ պետք է սովորին։ Շատ բան ասիլ չի ըլում։ Չի ըլիլ՝ որ մարդ՝ իր մատը իր աչքը կոխի, իր ձեռով՝ իր գլխին, երեսին թագի. ամա ի՞նչ անեմ, սիրտս պատռում ա, որ մեր ողորմելությունը միտքս եմ բերում։ Թո՛ղ ինձ կարթացնեն, որդուս ուսումն [ 48 ] տան, մեզ ճամփա շհանց տան, ճամփից, հավատից չհանեն, սատանի փայ ըլիմ, մեկ բուռը հողի, մեկ գազ կտավի, ժամ, պատարագի հասրաթ, թե աչքս ուզեն, չհանեմ՝ իրանց տամ, որդիս ուզեն, չմորթեմ, մատաղ անեմ»։

«Ինչ ասեցիր, հերիք ա՝ խնամի Հարություն»,− ասեց տանուտերը,− «ո՞ւմ ասես, ո՞ւմ. հազար շուն, հազար գել կա, որ ո՛չ գիր գիտեն, ո՛չ գրի զորություն. մեր աստղը մեկ անգամ թեքվել ա, էսպես էկել ենք, էսպես կերթանք. ամեն մեկ խոսքդ մեկ ջավահիր աժի, ամա ո՞ւմ ասես։ Գիլի գլխին ավետարան կարդացին՝ ասեց՝ շուտ արեք, սուրուն գնաց։ Բիլանա բիր, բիլմիանա բին. թուրքն ա ասել (իմացողին մեկ, չիմացողին հազար), ո՞ւմ գլուխը ծեծենք, ո՞վ կուզի, որ իր աչքը քոռ ըլի. ամա որ ասածդ տեղ չի հասնում, ի՞նչ ես գլուխդ ցավացնում, բերանդ ափսոս չի՞. քարին՝ որ հլա Աստված սիրես՝ տասը տարի քարոզ էլ ասես, քյա՞ր կանի։ Աստված մեր հորնը մոր հոգին լուսավորի, որ եկեղեցու դուռն ու ճամփեն էլա սովորցրել են՝ թե չէ հենց յաբանի հայվանի պես պտի մենծանայինք։ Էդպես բանի վրա տարով էլ որ խոսաս, տուտը չի հատնիլ, գնանք տուն ու ինչ որ Աստված տվել ա, վայելենք, մեր հորնը մոր ողորմաթասը խմենք, հալբաթ Աստված մեկ օր իր ողորմության դուռը բաց կանի, էսպես հո չի՞ մնալ։ Գնա՛նք, գնա՛նք, թե չէ շուտով մենծ պասը կգա, էն վախտը վայ քո օրին՝ հա կա՛ց ու թթու կե՛ր, գագար կռծիր ու բերնիդ ու փորիդ հուփ տո՛ւր։ Բարիկենդան ա, մեր քեֆն անենք՝ հլա․ ինչ Աստծու կամքն ա, է՛ն ըլի։ Փողատերն էլ իր համար կենա, վարդապետն էլ, լավություն չեն անում, իրանք գիտեն, նրանց մեխքը հո մեզանից չեն հարցնիլ, մեզանից չեն ուզիլ, ով ա գիտում՝ թե էքուց գլխըներիս ի՞նչ կգա, մարդի միս են ուտում, արինը խմում․ ով ճար ունի, իր գլխին ա անում. մերն էլ Աստված՝ էսպես չենք մնալ, փիս բանը, փիս ճամփեն, էս օր ա, էքուց՝ լիս կընկնի, ու էն ժամանակը շատ մեր լաց կըլի։ Ճամփեն որ ուղիղ ըլի, ինչքան երկար էլ ըլի, գնա, դուզ ճամփից մի դուս գալ, թե չէ, որ սարերով, չոլերով ընկար, բանդ բոշ ա, գլխիդ փորձանք շատ կգա։ Յոլդան չխանն գյոզի չխար (ճամփից դուս էկողի աչքը դուս կգա)։ Գնա՛նք, գնա՛նք տուն՝ տեսնենք՝ մեր խանումը ի՞նչ ա հազիր արել, խեղճը սաղ գիշերը աչքը չի՛ կպցրել ու հենց չարխի պես գլխի վրա պտիտ էկել, դես ու դեն ընկել»։

«Աղբաթը խեր ըլի մեր տանդրոնչ՝ թե նա չէ՛ր էլելէ էս մարդը մեր գլուխը հենց սալթ կտաներ», էն կողմիցը մեկը՝ բեղերն ոլորելով՝ քիթը վեր քաշելով, իշտահով կում անելով, հազալով, գլուխը տմբացնելով՝ ձեն տվեց. «Հինգ սհաթ ա, ժամը դուս ա էկել. ագռավներն էլ որդիանց որ էլավ՝ հմիկ մեկ կտոր միս, յա ախպ, յա ուրիշ զատ՝ քթած, կերած կըլին․ փորըներս զլվլում ա, անկաջներս դժժում, ցուրտը մեկ դհիցը գափըներս տանում, սովը մեկ դհից զոռ անում, սա հենց իր խոսքի տուտը բռնել ա, ու ոտը վեր կալած ջաղացի պես դանը վրա ածել, գլխիցը դուս տալիս։ Քիչ էր մնացել, որ ասեի՝ քարվանը գնաց, պոչդ կարճացրու, դնգի ոտը ցածացրու, բերնիդ կապը կապիր, լեզուդ քնացրու, ու քամի ունիս՝ տար ձեր տանը փչիր․ էս քամին մեզ հերիք ա, որ ոտն ու ձեռ սառցնում, փետացնում ա։ Կրակ, պատուհաս ա՝ էլի․ զրից ունիս, տար ձեր քուրսու տակին արա՛, որ լսողի քունը տանի, ի՞նչ ես չարչու մասալեքդ բաց արել, [ 49 ] գլխըներս տանում։ Մենք էլ լավ գիտենք՝ թե կորած էշը ո՞ր գոմումն ա կապած, ամա ի՞նչ անես՝ որ մոտանողի շլինքը կոտրում են, իշի ոտն ու գլուխը խուզում, որ^[22] տերը տեսնելիս՝ զռում էլ ա, ասում են՝ թե քոնը չի, ո՞ւմ գլուխը կտրես։ Վազի մասալեն չըլի թե՝ ուղտին հարցրին, ընչի՞ ա շլինքդ ծուռը՝ ասեց․ ի՞նչ տեղս ա դուզ, որ շլինքս ծուռը չըլի։ Մեր բանն էս ա դառել, ասելով ո՞ւմ կապի կբերես, առաջ լուծն ու կամըդ պատրաստի՛ր, կալդ շինի՛ր, դեզդ դիզի՛ր, ետո գիժ մոզու անկաջիցը բռնիր է՛, հո հազար անգամ տեսել ես՝ որ կամն առնում ա, չոլերն ընկնում, էլ ի՞նչ ես նհախ տեղը բերանդ ցավացնում, մեզ էլ հացից քցում։ Ցանք անողը, առաջ պետք է գետինը վարի, փափկացնի, եդո սերմն ածի, թե չէ էլածն էլ ղուրդ ու ղուշ կուտի, կմնաս գլուխդ քորելով, մատդ լպստելով։ Մեղրաճանճին մուխ տուր՝ որ փախչի, թե չէ երեսդ ես դեմ անում, հալբաթ որ կկծի, յարալու կանի։ Ամեն մարդ հենց իր ձին ա քշում, էլ առաջը մտիկ չի անում՝ թե ո՞վ ա կանգնած։ Ճրագը իրան տակին ա լիս տալիս․ աշխարքը դմակ, մարդը դանակ․ ո՞վ ա հարցնում։ Բարդին կռացնես, քեզ վրա կընգնի, գլուխդ կջարդի։ Ուրաքն իր դեհն ա տաշում, ծառն իր տակին շվաք անում։ Ջուրն իր ձկանը պահում․ հավն իր ճուտին մուղայիթ կենում․ սաքի որ ամպի պես էլ գռռաս, լսողն ո՞վ ա։ Դեղ ունիս, քո գլխին արա՛․ եղ ունիս, ձեր բղղումը պահիր։ Ի՞նչ կուզես, արա՛, յա ասա՛, ջուրն իր ճամփեն կ'քթնի: Հենց դու կմնաս միջումը փսամարդի։ Դրուստը խոսողի փափախը ծակ կըլի, չե՞ս լսել։ Ով ասես, գլխին կխփի, ու բուրդը քամուն կտա։ Ի՞նչ բանդ ա, փորդ հո բերնիցդ բարձր չի։ Շունչդ փորիցդ ա դուս գալիս, պահիր, տազ արա՛․ քեզ ո՞վ ա ասում՝ թե արի՛, մեր կալը չափիր, որ չանաղդ քեզ ու քեզ դեմ ես անում։ Թե մեկ բան էլ գիտես, ձեր տան պատերին էլ մավա մի՛ գնալ, հողին էլ մի ասիլ․ ձեն կտան, դու կմնաս միջումը մեղավոր։ Ախր ի՞նչ անես՝ որ լսող չկա․ հո չե՛ս կարող քեզ սպանիլ։ Հոդաղ կերել եմ, հոդաղ մենծացել, պարտական մնա, որ ինձ մեկ լավ ճամփա ցույց չի տվեց, ո՞ւմ գլուխը կտրես, յա աչքը հանես։ Ղիամաթումը սառչում ենք․ սա հենց ի՛ր զուռնեն ա փչում, տո զուռնեն է՛նտեղ փչի՛ր, որ պար էկող էլ ըլի՝ է՛, ազբաթի խեր․ թե չէ՛ էս չոլումը որ փչում ես, քեզ ո՞վ շաբաշ կտա, ո՞վ բարաքյալլա կասի։ Տանուտե՛ր տունդ շնորհավոր։ Խնամի Հարություն՝ ասածս սարին, քարին դիպչի, քամին տանի․ համեցե՛ք՝ խռովել ես, սառը ջուր խմիր, սիրտդ հովանա, համեցե՛ք՝ քո գլուխը որ կա՝ սար ա, անձրև, ձին, կարկուտ, կայծակ՝ թո՛ղ դիպչի էլ, գա էլ, վեջդ ա։ Մենք էլ լավ գիտենք, որ դրուստն ես ասում, ամա ի՞նչ անես՝ որ գեղըցու խոսքը չվանի չեն դնում, քաղաքացին էլ տեղը տաքացրել, տազ արել, իր չայը խմում, ո՞ւմ դարդն ա, թե քարը քարի վրա չի՛ կանգնիլ, ամեն մարդ իր գդակն ա դզում, իր գլուխը քորում, բերանդ բաց անելիս՝ հող են ածում, աչքդ բաց անելիս՝ թոզ․ շունը տերը չի ճանաչում, ո՞ւմ ասես, ո՞ւմ։ Կուտ ունիս, քո հավի առաջն ածիր, դան ունիս, քո ջաղացը տար։ Դու էլ՝ թե ձեռիցդ գալիս ա, դանակդ սրի՛ր, մեկ կողմիցը վրա թռի՛ր, աշխարքս թալան [ 50 ] թալան ա, նամարդը իշի փալան ա։ Հա կա՛ց ու քեֆ արա՛, բարիկենդան օրեր ա, խելքըներս կորել ա, եդո ես կգամ, առաջ դու գնա՛»։

3

Անջախ մի անջախ իրար բոթբոթելով, համեցեք անելով, կռնից, թևից քաշելով, տուն ընկան։ Օրհնյալ է Աստված, փառք հավիտյանս չամիչ, սրտըներն ընկավ տեղը, մատըներն ընկավ եղը, աքլորին բարձեցին գեղը, ու կուզըկուզ անելով՝ մտան տաք տեղը։ Նամարդ ըլի՝ ով չասի․ Աստված վերջը խեր անի։ Արի՛ հմիկ գոմի դռանը կանգնե՛նք ու մեր քեդխուդեքանց քեֆին թամաշ անենք։ Բայց ի՞նչ անես, որ չե՛ն թողում, հազար յադ ու այլազգի էլ որ ըլիս, սրանց սովորությունն էնպես ա, որ առանց քեզ թիքա չեն բերանները դնիլ, չգնաս՝ կխռովին ու ամեն մարդ իր տունը կերթա, գնանք, ի՞նչ կա որ, հո մե՞զ չեն ուտիլ։ Տարով մեջըներումը մնաս, քեզ տնետուն ման կածեն, քեֆ շհանց կտան։ Բարիկենդան օրը հո՝ որ քարվան մտնի գեղը, ճամփից եդ կդարձնեն՝ քեզ էլ կպահեն, նոքարներիդ էլ, ձիանոնցդ էլ, իրանք քո հոգսը կհոգան, քեզ քնից, տեղից չեն ժաժ տալ էնքան ղոնաղասեր են։ Հա՛յ դե, ջո՛ւր տու, քշի․ ձիդ ներս քաշի։ Մտնինք գոմը. տեսնինք համը, ուտենք փլավը, մարսենք չլավը, ամա աղլուխդ դի՛ր քթիդ, որ հոտը չդիպչի սրտիդ։ Լսեցի՛ր, նստեցի՛ր, չէ՛՝ կանգնի՛ր, իմացի՛ր, բանը բանի նման չի, ա՛ռ քեզ տրաքոց։ Շփոթ ու խաշիլ ու, որ հմիկ իրար կխառնվի։ Թե ճար ունիս, փեշդ ձեռիդ պահի՛ր, գդակդ գլխիդ՝ թե չէ՛^[23] գլխաբաց որ դուս գաս, խարփուխ կընկնիս, թե ասածս չանես՝ պարտական ըլիս։

Գոմի սաքուն էնպես էր տաքացել, ինչպես համամ։ Աթարի կրակի մարմանդ գոլը մեկ կողմից, եզի, կովի, ձիու հոտը մյուսիցը՝ մարդի քյալլա էին ծակում։ Փորները սոված, գլխըները դարդակ, ձեռք ու ոտք մրսած, գոմի ծանրացած բուղն ու կրակի սև ծուխն էլ որ քթըներին չըդիպավ, մաղձ ու աղիք իր<ար> գլխով տվեց։ Որը բերնին էր հուպ տալիս, որը աչքին, որը փորին, որը քթին, որն էլ թութուն էր քաշում, որ բալքի թե էն զահրմար հոտը մի քիչ կտրվի։ Որը փռշտում էր, որը հազում, որն էլ էնպես էր զկռտում, որ սիրտ ու թոք հետը դուս էին գալիս։ Ամեն մեկ քիթ նաղրախանա էր դառել, ամեն մեկ բողազ ղոռոտոտո, ամեն մեկ փոր դափ ու դարյա։ Հազալիս՝ երես ու միրուք էր, որ ներկվում էր։ Փռշտալիս՝ հենց գիտես, անձրև էր գալիս, քթի ցելթուկը ինչ տեղ ասես, հասնում էր, երես, բերան, աչք, ունք էլ չէր ասում՝ թե Աստված ա ստեղծել։ Շատը աղլուխ չունենալով, կամ փեշով էր սրբում քիթը, կամ ձեռը պատին քսում, կամ թե չէ քիթն է՛նպես էր սաստիկ վեր քաշում՝ որ մեկ բոլոր ծուխ ասես, բուղ ասես, գոմի հոտ ասես, թոզ ասես՝ քուլա քուլա բարձրանում, բեին էին համբարձվում։

Էս միջոցումը խեղճ տանդրոչ կնիկն էլ՝ փեշերը վեր քաշելով, քիթը սրբելով՝ գլուխը քարը չի տվեց՝ ուզեցավ՝ որ ներս մտնի, ու ղոնաղներին բարի լիս ասի ու գալըները շնորհավորի։ Հազի, փռշտոցի ձենը լսելով քաղաքավարություն բանացրեց՝ գոմի դուռը բաց արեց, որ մի քիչ հոտն ու [ 51 ] ծուխը դուս գնա։ Բայց երանի՝ թե ձեռը կոտրըվերէր, չէ՛ր բաց արել։ Հենց դռան ճռռոցն իմացան թե չէ՝ աշխարքն իրար գլխով դիպավ, ու որն անգդակ, որն քուրքը քաշ տալով՝ աչք ու քիթ բռնած, էնպես քոռըքոռ հենց ուզեցան՝ որ դուս թռչին, երեսները մի քիչ հովին տան, էլ չկարողացան առաջներին մտիկ անիլ, չունքի տունը ծուխը խավարացրել էր, բուղը ամպի պես կալել, իրար գլխով ընկան, հենց իմացան թե քամին դուռը բաց արեց ու մեր խեղճ տանդրոչ կնկա ջանը իրան հասցրին՝ ոտի տակ տվին։ Հարայ հրոցը որ իմացան, եդ դարձան, աչքդ բարին տեսնի․ չէին իմանում, ծիծաղա՞ն, թե սուգ անեն, յա վրա հասնին, քոմակ անեն․ չունքի տանդրոչ խաթունը էնպես էր ծանրագոգոթ խրվել գոմի կպրե կարասումը՝ որ էլ ո՛չ քիթ, ո՛չ երես, ո՛չ լաչագ, ո՛չ մինթանա (դերիա), դարդակ տեղ չէր մնացել, բոլոր ռուսվա էր էլել վարգահոտումը։¹⁶) Էս ղալմաղալումը՝ ողորմելին հենց իմացավ՝ թե ձեռները թամուզ են, հենց մատները բերանը տարավ, որ օշմազը մի քիչ բաց անի ու շունչը քաշի, քո դուշմանի գլուխը չի գա, ինչ նրա գլուխն էկավ, մեկ դուրում տաք տաք կովի էր թե գոմշի՝ չգիտեմ մազա էլ՝ էս վախտը բերանն ընկավ, ու սրբություն, խաչ, ավետարան աչքիցն ընկավ։ Էլ թուրք ասես, վատ խոսք ասես՝ նա էր՝ որ կվաթաթախ բերնով տալիս էր ու ասում։

^[24] Ծանրագլուխ տանուտերը հմիկ էնպես էր իմանում՝ թե ֆորթերն են կապըները կտրել, իրար գլխով ընկել ու տանտիկինն ուզում էր՝ որ տուն անի․ աչքը ցցեց դռան մեջը թե չէ, տունը գլխին փուլ էկավ։ Մերու առջի պես բզզալով, ճղղալով, էստուր, էնդուր գլխին բամբաչելով որ վրա չի հասավ որ, իր խաթունին էս դժոխքիցն ազատի, սատանի աչքը քոռանա, քուրքն ընկավ ոտի տակը, գլխի վրա որ մաղալաղ չտվեց՝ շրը՛փ, չը՛խպ․ ինչ նա տեսավ, քո դուշմանի գլխին չգա․ երեսի վրա էնպես խրվեց էս կվի մեղրի կճուճումը, որ աչք, ունք, բերան, քիթ, միրուք էնպես ներկվեցին՝ որ հազար ուստա քիսաքսող էլ որ էլել էր, էնպես ադաթին, լազաթին հինա չէ՛ր կարող իր օրումը քսիլ։

Դարդիմանդ տանտիկինը մարդի խայտառակությունը տեսավ թե չէ՝ իր ցավը մոռացավ ու տեղիցը ժաժ էկավ, որ իր հալևորին մի քիչ քոմակ անի․ հալևորն էլ հենց է՛ն էր ուզում՝ որ գլուխը էս անոշ բարձիցը բարձրացնի ու իր խաթունին էս ռուսվայությունիցը ազատի, ձեռըները իրար չի հասան, քամակ քամակի դիպավ— ա՛ռ քե՛զ տրաքոց — էլ եդ դուբարա իրանց վարդահոտի էնպես խրվեցան՝ որ երկու լուծ գոմեշը անջախ կարող էր նրանց էստեղանց հանի։

«Տո ջրատար՝ տո գլուխդ հողեմ, ախր ի՞նչ բանդ էր կտրվել՝ որ դու էլ էկար, էստեղ ընկար։ Ես ռուսվա էլա, դու էլ ուզեցար՝ որ հետս ընկեր դառնաս։ Էս հո խուրմա չէ՞ր, որ մենակ ուտեի, քեզ չտայի, ի՞նչ էր սիրտդ պատռում։ Կրեմ էդ գլուխդ որ դու ես։ Էդ հունարիդ տերն ես՝ որ մեկ էշ բզիլ չես իմանում։ Ժամն էլ գլխիդ խռով կենա՛, պատարագն էլ, հացն էլ, սուփրեն էլ, բարիկենդանն էլ, պասն էլ։ Մենք մեր բարիկենդանն արինք, հմիկ որ ջհանդամը գնում են, թող գնան դրանք։ Սրանց ոտը պետք [ 52 ] է կոտրվեր, որ մեր շեմը չէին կոխել։ Էս ի՞նչ բան էր, որ մեր գլուխն էկավ, գեղի, աշխարքի միջումը խայտառակ էլանք։ Մերը մեզ հասավ։ Թե մենք, թե մեր գզիր խոտանը։ Ով ասես, մեզ վրա պտի բերանը բաց անի»։

«Տո քավթառ իմանսզ՝ իմ ցավս հերիք չի, դու էլ մեկ կողմիցն ես միսս ծամում։ Ի՞նչ ես բերնիդ կապը կտրել ու լեզուդ քեզ չես անում։ Ձենդ կտրի, թե չէ էնպես քացի կտամ՝ որ ատամներդ փորդ կթափի։ Սաղ օրը աթար ես թխում, էս օր էլ համն առ, էլ ի՞նչ ես գլուխս տանում։ Որ չէիր գոթրոմացել, թեզ վեր էիր կացել, հո հմիկ էրկուսս էլ պրծած կըլեինք։ Կնիկարմադն ու ձուն մեկ օրինակի են. հենց ձեռն ես տալիս թե չէ, էն սհաթը փխլվում են։ Շատ կնգա թամահ անողին ի՞նչ ասեմ, հազար խոսք ա բերանս գալիս, եդ գնում։ Տե՛ր աստված՝ քեզ մեղա․ խաթա, բալա՛ յա էլի։ Կրակն ընկանք տո։ Փասա փուսեդ քաշի՛ր, վե՛ր կաց, կորի՛ր, էլ երեսս չի՛ գաս»։

Էս խոսքումը ղոնաղներն էն ա՝ էնքան ծիծաղել էին՝ որ սիրտըներն էկել՝ բողազներին դեմ էր ընկել, ու շատի ոտները դաբաղի աղ դրած կաշի էր դառել։ Ախր ո՞վ տեսնի էսպես լազաթի թամաշա ու աչքը կալնի ու չծիծաղի։ Լավ իրանք էլ չէին ուզում, ամա նալաթ չար սատանին, բանն էնպես էր վրա էկել։ Ինչևիցե՝ փոր ու բերան բռնած՝ էլ եդ մոտ էկան՝ որ իրանց տանդրոչ հավարին հասնին։ Սա էլ քթի տակին փնթփնթալով՝ ոտ ու ձեռ հինաթաթախ վեր կացավ ու դեպի իրան տեղը երըմիշ էլավ։ Էսքան թամաշեն ու նաղլը անց էր կացել, դեռ գզիր Կոտանը ոչինչ բանից խաբարություն չուներ։ Էս հարայ հրոցը որ ընկավ, «հա՜յ ջուր բերեք, հա՜յ քոմակ արեք, տանուտերն ու տանտիկինը խեղդվեցին», հենց իմացավ թե չէ, էնպես կարծեց՝ թե մուխն ա նրանց զոռ արել, վրա վազեց ղոչաղ ղոչաղ բրդի կծկի պես՝ մեկ կըճուճ խտտեց կմի տեղ ու խալխին՝ «հա՜յ ձեր հերը, հա՜յ ձեր մերը» ասելով, միսն ատամի տակին՝ ափալ թափալ ներս պրծավ, ու հենց էն սհաթին վրա հասավ, որ տանուտերը երես մերես սրբել, միրուքը լվացել, ուզում էր՝ որ բերանն էլ թամուզացնի, չունքի ատամների տակին էլ մեկ քանի անուշ թիքա մնացել էին։ Շատ փայը հո՝ բարկացած ժամանակը կուլ էր գնացել, էստուր համար էր բողազը ճոթռում, հազում, ջուր կում անում, ամա ձեռը ոչինչ չէր ընկնում, հազալ մազալու վախտը անց էր կացել։ Սոված փոր, ծեր մարդ, դարդակ գլուխ ու էնպես խնկահոտ, մեղրահամ, ի՞նչ լազաթ կտա, իմացողը թո՛ղ իմանա։ Էլ ի՞նչ ասեմ։ Էստուր համար էր մեր պարոն տանուտերը կատաղած առջի պես փորը բռնել, պտիտ գալիս։

«Վա՜յ իմ աչքս դուս գա՝ տանուտեր ջան․ վա՜յ ես դժոխքի փայ ըլիմ․ վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ. էդ ի՞նչ ա քո հալը՝ գլխիդ մեռնիմ. մկամ քո Կոտանը մեռել, կորել ա, որ դու էդ օրն ես ընկել», ասեց խեղճ գզիրն ու աչքը կեռացրած, մեկ դհի վրա թեքված՝ վրա թռավ՝ որ նրա գլուխը լա, նրա ցավին մեկ դարման անի։ Հենց քիչ էր մնացել որ տանուտերը սիլեն եդ քաշի ու նրա մեկ քոռ աչքն էլ դզի, ատամները փորն ածի, որ իր տերն էնպես թողել, իր քեֆի եդևիցն էր ընկել, դովթալար գզիրը՝ էլ սիլա միլին մտիկ չտվեց, զաստ արեց, որ իր ծուռը դզի, աղի խաթրն առնի ու էրկու ձեռով որ կճուճը շուռ չտվեց տանդրոչ գլխին, Աստված ազատի, ինչ նրան հանդիպեց։ [ 53 ] Մեկ եքա կճուճ, հինգ տարվա թթու, թանձր, պճպճուն բազկաթանը էնպես նրան ողողեց, որ ջրհեղեղի օրն էլ՝ էնպես ալեկոծում, էնպես զուլում չէ՛ր էլած, չէ՛ր տեսնված, յա լսված։ Տանուտերը հո տանուտերը, քոռ գզրի սիրտը ջուր կապվեցավ։ Բազկաթանի հոտը էնպես քյալլին դիպավ, որ տասը գազ ծուլ էլավ, ու գող շան պես՝ վրվրթալով, սրսրթալով, հեթեթալով՝ եդ թռավ գոմի պուճախն ու մնաց քար կտրած, սառած։ Մեկ մկան բունը որ հազար թումանի տվել էին, կառներ, մեջը կմտներ, որ իր սև օրը լա ու տանդրոչ ձեռիցը պրծնի։ Քո դուշմանի գլուխը չի գա, ինչ նրա հալն էր, տանդրոչը հո Աստված ոչ շհանց տա, ընչանք թաքրար ջուր կբերեին, իրանն իրան հասավ։ Միրուք, բերան, քամակ, ծոց, քուրք, մուրք, հոտած բազկաթանի չխչխպում, ծլծլում էին։ Ջեբ, լաբչին բոլոր լցվել էին, տուտը պճեղն էր հասել։ Քամակը քոր էր ընկել, աչքերը մրմնջում էին, թե ուզում էլ էր՝ որ ժաժ գա չէ, փոխանն էնպես էր լցվել բազկաթանով՝ որ փաչեքը իրար դիպչելիս դափի, զուռնի ձեն էին հանում, չփչփում։

Էս շան հալին՝ էլի գոռում, զռում, հարայ էր տալիս, ձեռները դես ու դեն քցում, որ գզրին ճանգի ու սպանի։ Քոռ հավի պես մնացել էր պատի տակին կանգնած, ամա էլի հենց էն էր ձեն տալիս՝ «թողե՛ք, թողե՛ք դրա քոռ աչքն անիծած՝ թողե՛ք, դրան սպանեմ, շնսատակ անեմ, դա էր մնացել՝ որ իմ գլխիս օյին գա։ Դրան է՛ն օրը քցեմ՝ որ մեծ թիքեն անկաջը մնա»։

Ընչանք ջուր կբերեին, ամենին իրանցը իրանց էր հասել շատը նվաղել, քամակի վրա վեր էր ընկել։ Էլ ի՞նչ կանեին իրար երեսի ալիր փչիլ, մածուն քսիլ, որ շատ անգամ ուրախ վախտըներն անում էին։ Էս բավական ալիր էլ էր, մածուն էլ։ Էս ղալմաղալումը տանդրոչ կնիկը՝ ճրրալով, թոնթորալով՝ դուս էր գնացել, որ իր գլուխը լա, իր մեխքիցը ազատվի։ Խալխը տանդրոչ բնությունը լավ գիտելով, որ բարկացած ժամանակին՝ հրեշտակ էլ ձեռն ընկներ, չէ՛ր խնայիլ, ուր մնաց գզիր Կոտանը, տերտերին աչքով արին՝ որ նա քանի աչքը բաց չի՛ արել, մուննաթ անի, որ բալքի խղճին մեկ ճար ըլի ու էլ եդ գզրին բերեն, տանդրոչ ձեռը պաչիլ տան։ Հենց իմանում էին՝ թե կարգավորի պատիվն էլա կպահի։ «Բարիկենդան օրեր ա, խնամի Օհանես, խելքներս կորել ա, տնաշեն», բերանը բաց արեց ծանրագոգոթ, մեր փառավոր տերտերը, որ իր կարգի պատիվը ճանաչելով՝ ուզում որ բալքի հաշտություն քցի մեջները ու էրկուսին էլ բարըշացնի։ «Աշխարք ա, էդպես կըլի, հո աղչիկ չես, որ խասդ ու վարաղդ գնա, հո շուշա չես, որ կոտրվեիր, խանի խարաբ՝ մոմ չես, որ հալչիս, մի քիչ սիրտդ լեն պահի, ի՞նչ էլավ քեզ։ Քրիստոս սուրբ ավետարանի միջումը գրում ա՝ ամենիդ մուրազն էլ տա, թե երանի՛ խաղաղարարաց, կամ թե թշնամուդ գլխին կրակ կածես,¹⁷) թե որ նրան սի․․․ ը՜ը․․․ ղռ՜․․․ րե՜ս․․․ վա՜յ քո հերն էլ անիծած, քո մեռոն քսողինն էլ, քո օխտը պորտին նալաթ, քեզ բարի օր ասողին, բարի լիս տվողի շլինքը հախմիան տերը կոտրի, էս ի՞նչ ա իմ հալը»։ Տերտերը բուխարուցը ձեն տվեց՝ գլուխը քորելով, միրուքը թափ տալով․ «Էս ի՞նչ անիծած մարդի ռաստ էկանք էս օր տո՝ հենց ամեն բանն [ 54 ] էլ թարս ա գալիս։ Հարամ ըլի է՛ն հացն էլ, է՛ն ջուրն էլ, խաթա բալի մեջ ընկանք՝ է՛լի։ Էս ի՞նչ կրակ ա՝ որ մեզ էրում ա»։

Իրավ որ ողորմելի կարգավորը կրակի մեջ էր ընկել։ Չունքի ինչ սհաթի որ նա մոտացավ, որ տանդրոչ սիրտն առնի, էլ չէ՛ր մտածում՝ թե նրա արինն ու հերսը աչք ու միտք կալել, քոռացրել էին։¹⁸) Անաստված տանուտերը էնպես մեկ սաստիկ դուռթմա, մուշտի տվեց էս քո խեղճ տերտերի դոշին, որ փիլոնը մի տեղ ընկավ, գտակը մի, ու ինքն էլ չոքըչոք անելով՝ գլուխն էնպես բուխարու աթարի կրակի մեջն ընկավ, որ երես մերես բոլոր խանձվեցավ։ Խեղճի բերանը մրով, մոխրով լցվել էր, միրքի կեսը հո՝ կես տարի անջախ դուս կը գար, էնպես էր քոքիցը խանձվել, պլոկվել։ Էս տեղանց էր՝ էն քաղցր օրհնությունը տալիս, որ մեկ դուռթմի էլա՝ ինքը չի դիմացավ, ու ուզում էր, որ մեր խեղճ թանակոլոլ, մեղրաթաթախ, վարդահոտ տանուտերին ճամփու բերի։ «Ժամումը գլխըներս տանում են, հերիք չի, գոմումն էլ են ուզում, իշխանություն բանացնի<ն>․ ախր ի՞նչպես մարդ համբերի», վրա բերեց տանուտերը։ «Ձեր օրհնողին ի՞նչ ասեմ, նալաթ չար սատանին, բերանս ի՞նչ ա գալիս, եդ գնում»։ Էլի երկար էսպես քթի տակին մռթմռթում էր տանուտերը, որ գզրին փախցրին, պահեցին։ Աստված բարի ճամփա տա, որ էնպես ղալաթ բան մյուս անգամ չբռնի, և մեր գրի սև ու սիպտակը ճանաչողներին էլ խելք, իմաստություն տա, որ էսպես տեղը իրանց պատիվը չկորցնեն։

4

Տանուտերը գեդջանգեջ աչքը բաց արեց, դուռն ու պուճախն ընկավ, որ իր սիրտը մի քիչ հովացնի, բայց գզիրը թռել էր։ Քեդխուդեքը մեկ կողմից, կնիկը մյուս կողմիցը թոփ էլան, տանդրոչ սիրտն առան, տերտերին էլ բարըշացրին, տանդրոչն էլ, գզիրն էլ էկավ, չոքըչոք ոտներն ընկավ, մեղա ասեց, ձեռը պաչեց, մեկ թաս արաղ էլ կոնձեց, ծուխն էլ քիչ քիչ պակսեց, բուղն էլ, ամեն բան սկսեց իր կարգն ընկնիլ. տերտերը «Պահպանիչն» ասեց, քեդխուդի մեկտ՝ «Եվ ևս խաղաղությունը», տանտիկինը «ամեն» ձեն տվեց, տանուտերը՝ «Մեղա Աստուծո», «Հայր սուրբ, զքեզ ունիմ միջնորդը», ու վերջապես արաղ մազեն էլ որ տուն չբերին, ամենի սիրտն էլ տեղն ընկավ, ինչ անց էր կացել, քամուն տվին, խունկ ծխեցին, երթիկ ու դուռը բաց արին, հոտը մոտը քաշվեցավ, կատարները տաքացավ ու մեր պարոն քեդխուդեքը հացի նստեցին, սուփրեն քաշեցին, մեկ գլխին տերտերը բազմեց, մյուս գլխին՝ տանուտերը, մեկելներն էլ պատի տակին էնպես սրով բազմեցին ու ոտները ծալեցին, որ սուփրի մեջը՝ եկող գնացողի, անց ու դարձ անողի համար բաց էր մնացել։

Նոքարը որ արաղը չածեց, ավալի սֆթա տերտերին դեմ արեց, սա էլ խաչակնքեց, օրհնեց՝ տվողին խմացրեց՝ որ մեր գզիրն էր, ու ետո ինքն առավ թասը ձեռը ու օրհնության տուտը սկսեց։ «Աստված աշխարքիս խաղաղություն, թագավորաց հաշտություն, քրիստոնեից ազատություն տա՛։ Ընչանք մեռնինք ո՛չ, որ մեկ օր էլ էսպես էլով, գյունով Ռուսի ձեռի տակին նստինք, քեֆ անենք»։ «Ա՛մեն, ա՛մեն», ձեն տվին ամենն էլ։ «Տունդ շեն կենա, տունդ՝ տա՛նուտեր՝ որդիքդ ապրի՛ն, Աստված օջաղդ հաստատ [ 55 ] պահի, նամարդի մուհդաջ չանի՛․ մեր գլխի թագն ես, մեր աչքի ծաղիկը, Հայր Աբրահամի օրհնությունը քեզ վրա, Սիմեոն ծերունի պես քո ըմբրի խերը տեսնիս։ Քեզ ծուռը մտիկ անողի աչքը քոռանա, ո՛ւմ սրտումը մեկ խեթ կա, Աստված բարին կատարի՛։ Ի՞նչ էլավ, էլավ, Աստված վերջը բարի անի, քաշած զահմաթդ՝ ապաշխարանք համարի՛, էս օր քեզ, էքուց մեզ․ մենք էլ քո ջրերն ընկանք։ Ով խռով ա, սառը ջուր խմի։ Իմ գլխիս ջաղաց էլ աղան, թաքըլի տեղս տաք ըլի, ձեռիս թաս, սիրտըս ուրախ։ Տո քեֆ արե՛ք, տո․ դուշմանի աչքը հանեցեք։ Շնորհավոր բարիկենդան․ Աստված զատկին էլ մեզ արժանի անի․ քանի կարանք մեր օրը վայելենք․ էքուց ոչ էլօր մեծ պասը ոտները երթկիցը ճոլոլակ կանի, հա կա՛ց ու բազկաթթու կեր։ Հավասարական սաղ ըլիք, ուրախ։ Տե՛ր Աստված քեզ փառք․ մեր երեսը քո ոտիդ տակը։ Քո ստեղծվածն ենք, մեզ չի՛ կորցնես։ Տե՛ր Աստված՝ դու մեր Ռուս թագավորի սիրտը ռահմ քցես, որ գա, մեզ ազատի, ընչանք մահ մի՛ տար մեզ, մինչև նրանց երեսը տեսնինք։ Կենդանություն», ասեց ու արաղի թասը շպռտեց։ «Կենդանի մնա՛ս, սաղ ըլի՛ս, կարգիդ հաստատ՝ տե՛րտեր ջան․ անո՛շ, խմածդ անո՛շ, հենց իմացանք մեր սրտովը գնաց», ձեն տվին ամենն էլ ու մեկը մեկ թիքա պանիր, մյուսը մեկ թիքա խորոված, յա խաշլամա լոշում փաթաթած՝ թավազա արին։ Տերտերն էլ առաջ ձեռը՝ տվողի բթի վրա դրեց, թիքեն առավ, բերնին, ճակատին դրեց, «հա՛յ ձեռդ ապրի, հա՛յ զորանաս» ասելով, ձգվելով, որոնելով, գովելով թիքեն ծամեց, կուլ տվեց ու ինքն մյուսների օրհնանքին անկաջ դրեց, «անոշ» ասեց։

Էսպես արաղի թասն սկսեց պտիտ գալ, ձեռնե ձեռ ընկնիլ, ու ամեն մեկի ձեռին մեկ սհաթ տանջվիլ, չխմողին տանջիլ, ամենն էլ մեկ եքա պարկ օրհնություն բերնըներումը հազիր ունին, ու ում լեզվումը մի քիչ հունար կա, սուփրի ու գինու կամ արաղի թասի վրա յա փորձում։ Բայց ամենի խոսքի տուտն է՛ս էր․ «Օրհնյա՛ ի տեր, Աստված կարգիդ հաստատ պահի։ Քո աղոթքը մեր գլխիցն անպակաս ըլի։ Տա՛նուտեր սաղ ըլիս, տանուտեր՝ քո շվաքը մեզ վրա ղայիմ դադըմի ըլի։ Մի՛րզամ՝ Աստված որդիքդ պահի։ Ավետի՛ք՝ քո որդու կարմիրը կապենք։ Խնա՛մի՝ աչքի լիս ես, Աստված քեզ մեկ ղոչ որդի տա։ Հավասարական սաղ ըլի՛ք, ուրախ։ Տե՛ր Աստված՝ վերջըներս բարի անես։ Կենդանություն»։ Էսպես ամեն մեկ խմող ամենին ջոկ ջոկ մեկ բան պտի ասեր ու էն էլ ամեն թասի վրա։ Թեկուզ քսան թաս էլ մեկ մարդ խմի, քսան մարդ էլ նստած, ամեն թաս խմելուն, ամենին էլ հատուկ հատուկ մեկ բան որ չասի, թասը կուլ չի գնալ, բկումը կմնա։ Շատն էլ մեկ սհաթ քիմի ձեռին բռնում ա, որ վրեն մի տաղ, յա մի խաղ ասեն ու իրան անունի շարականը վրա բերեն։ Հայտնի բան ա, որ տերտերից, յա տիրացվից գյուման շարական ասող՝ գեղ տեղն ո՞վ կա։ Ամա սրանք էլ խեղճ շարականի բուրդը շատ անգամ էնպես են գզում, որ Աստված հեռու տանի։ Լսողը մինչև Երուսաղեմ մին կփախչի։ Բայց ի՞նչ կանես, բախտըներիցը հազար շուն կա, հազար գել, որ ո՛չ գիր գիտեն, ո՛չ գրի զորություն։ Լավն էլ էս ա․ շատ գլուխ չի՛ ցավիլ։

Մեր երկրումը առաջ ձեռըները լվանում, սրբում (էն էլ նստած տեղն ա նոքարը՝ փեշկիրն ուսին, ավթաֆա լագանը ձեռին ամեն մեկի առաջին [ 56 ] կռանում, յա չոքում, ձեռին ջուր ածում), ետո էն^[25] սուփրեն քաշում, աղամանը, պանրամանը, ձկնամանը մեջ տեղը շարում, ապա հացը քաշում, ամենի առաջին կիտում, բաղի վախտ կանաչի էլ ա ըլում։ Գթալ, չանգալ, դանակի^[26] ոտը դեռ մեր աշխարքը չի մտել։ Մատներն էլած տեղը՝ ի՞նչ հարկավոր ա չանգալ, դանակ, կերակրներն էլ մեկ սինով (պոթնոս) ներս են բերում ու մեկ նոքար փեշն ու թևերը վեր քաշած, ուսին քցած՝ կուզըկուզ անելով՝ երկուսի առաջին մեկ աման ա դնում։ Հացից ետը՝ էլի ջրով՝ որ ձեռք ու բերան չօղողեն, չլվանան, կերածը հարամ կըլի։ Գտակ վերցնիլ սեղանի վրա, յա գլուխ տալ՝ ադաթ չի՛։ Երկրի ծեսն էսպես ա, Եվրոպա չի, որ կովը վեր քաշեն, տեսնեն^[27] տակին հորթ կա՞, թե չէ՛։

Հենց մի քիչ աղի կողակ ու պանիր որ անոշ չարին, գելը կատաղեցավ։ «Տո լերդս կպավ է՛, բերանս հո ցամաքեցավ, էդ զահրըմարը մի ածա՛, որ տեսնինք՝ ի՞նչ համ ունի է՛, ա՛յ տնաշեն։ Կողակի թիքեն հրես բկիս դեմ ա ընկել, ի՞նչ էլավ ձեզ. մեզ հո սպանելու չե՛ք բերել էստեղ», ձեն տվին էս տեղանց, էն տեղանց՝ քեդխուդեքը՝ որ գինին շուտով ածեն։ Լսողը չիմանա, թե հայաստանցիք ուրիշ ազգերի նման՝ հենց էն ա՝ գինի տեսնելիս, ուզում են հոգիքը տան, կամ ինչպես բազի Կավկասյան սարը դեռ չտեսած մարդ, գինու ռումբին որ տեսնում են, երեսներին խաչ են հանում, կամ շիրախանումը քնում, կամ թուր ու սերթուկ գրավ դնում, կամ թե չէ ցխում, ձնում վեր ընկնում, երազ տեսնում, դելը տալիս։ Աստված մի արասցե, էս պակասությունը չունին,^[28] նրանք էս շնորհքիցն ու մարիֆաթիցն վաղուց են ձեռք լվացել, որովհետև աշխարհ չեն տեսել, ու էշ կերել, էշ մենձացել, ո՛չ բարոյականության ձեն լսել, ո՛չ կրոնագիտության, որ գինու գինը լավ իմանան ու երկու թաս խմելիս՝ ոտ ու գլուխ կորցնեն ու սիրահարված՝ երկինքը համբառնան։ Չէ՛, չէ՛ նրանք շատ բռի են, ու էլած չէլածը չեն տալիս խմիչքի, ամա տեղն ընկած վախտը, գինու տիրոչ ջանին մուննաթ, էնքան են խմում, որ երեսները վարդ ա դառնում, գլխըները նադրախանա, լեզվըները բլբլի, սիրտըները ասլանի և ո՛չ խոզի, չունքի մեկ Հայ չես տեսնիլ քո օրումը հարփած, ցխումը թավալ տալիս, թեկուզ հինգ թունգի էլ խմի, մա՛շալա, տղեն սրան կասեմ՝ ա՛յ թե մարդ ա, ուրիշն էլ էս բանը կանի։

Հաց քցող տղեն՝ էրկու ստաքանանոց տոլուն էլի տերտերին դեմ արեց․ նա էլ օրհնությունը տվեց ու ճամփու քցեց։ Ետո մեկելներին տվեց, էսպես բոլոր հացի ժամանակը մեկն էլա՝ ինքը չէ՛ր ածում իր գինին, էս նոքարի ու ղուլուղ անողի գործն ա, որ քսան մարդ էլ որ ըլին, հենց մեկ թասից պտի խմեն, էնպես որ ընչանք թասը պտիտ կգա, ու վերջին մարդին կհասնի, սրա բողազն ա ցամաքում, վերի նստողի թուքը։ Կենաց մենաց խմիլն Երևանումն էնքան ադաթ չի, ամա մարդ իր լեզվի հունարը ձեռաց պետք է չթողա, ամեն թասի վրա մեկ խոսք ասի. ինչ կըլի, ըլի, հաջաթ չի. բեյինդ տաքացած ժամանակը ինչ կուզես, ասա՛, վատ խոսք էլ որ ասես, լավի տեղ անց կկենա։ Սովորական կերակրներն էլ՝ մեր երկրի սրանք են. բոզբաշ կամ քուֆթա, կամ խաշ, տոլմա, խորոված կամ խաշած ձուկը, գառան մսով փլավ, խաշած հավ ու ոչխարի խորոված, որ հենց էնդեղ [ 57 ] ևետ բուխարումը խորովում ու շատ անգամ շամփրով՝ տաք տաք իրար թավազա անում։ Բազի անգամ էլ տոլուչին պետք է բերանը բաց անի, որ մեկ թիքա խորոված՝ իրանց ձեռովը բերանը դնեն, կամ թաս գինի կոնձիլ տան։

Էսպես մեկ քանի տոլու մաքրազարդեցին թե չէ, քեֆըները չաղացավ, դամաղները տաքացավ, շունը տերը կորցրեց։ Կրչոնց Վիրապն էլ հո՝ էնտեղ էր, էլ ի՞նչն էր պակաս, սազը կոխկին հազիր ուներ․ անկաջ պտեր՝ որ նրա ձենին հայիլ մայիլ մնար։ Հենց ջուրն իր ճամփեն քթավ թե չէ՝ սա էլ իր սազը քոքեց, ճնգճնգացրեց, հա՛ կաց, ու քեֆ արա՛։ Պատերը դրմբում էին, գետինը զրնգզրնգում, օջոռքը տեղըհան ըլում, նրա ձենը մարդի քյալլին ցցվում։ Էնպես զոռբա ձեն ուներ Վիրապը, որ հինգ սհաթվա ճամփից լսվում էր․ «Փի՜ր օլսան, փի՜ր՝ ջանմ սան ջանմ․ ի՞նչ կըլեր, որ քո մերն քեզ նման մեկ հինգն էլ էր բերել, որ աշխարքի միջումը մի հատ չըլեիր։ Ասա՛, բերանիդ ղուրբան՝ ասա՛, բերանդ ապրի․ ըմբրով կշտանաս». հազար տեղից ձեն էին տալիս մեր պարոն քեդխուդեքը՝ գլխըները տրմբացնելով, անոշ անոշ զկռտալով։ Շատի բերնի ջուրը հետը գնում էր։ Շատ անգամ՝ քեֆը քոք ժամանակին՝ տերտերն էլ՝ իր ձենի հունարն էր ուզում նշանց տա, ու կամ Վիրապի հետ էր բաս մտնում, գոռում, կամ թե չէ՝ «Երևեցավ խնկաբերիցն» ասում, խալխի թասըները վեր դնիլ տալիս, կամ ձեռըներին բանդ անում․ ամա էնպես մեկ մխոտ, ճոթռած, ճղլանի, քացախած ձենով, որ մարդի գլուխը տեղիցը պոկ էր գալիս։ Քեդխուդեքը հո՝ մաջալ չէին տալիս․ ինչ բերանները գալիս էր, հենց է՛ն էին քյոնդալանա ասում, դռում, էնպես որ խեղճ սազանդարի ասածը բերնումը հարամ էր ըլում։

Ամենը հո ամենը՝ իլլահիմ մեր մեղրաբերան տանուտերը․ անատամ ռեխը որ բաց չէր անում, պատերը դողում էին, կատվըները մլավում, հավերը բակումը իրանց տիրոչ ձենը լսելով՝ շարքով կանգնում, կռկռում, յա կչկչում։ Ֆորթ, եզը, ձի, տավար՝ ուզում էին որ ուրախությունիցը կապըները կտրեն։ Էշը զռում էր, գոմեշը տրլնգում, էծը մկկում, կովը բառանչում, ֆորթը բղավում, որը ֆշտացնում, որը փստացնում, որը վզզացնում, որը բզզացնում։ Մյուս բաները չեմ ասում, ամոթ ա։ Գարի, դարման կերած տավար՝ հայտնի բան ա, որ ինչ ասես նրանցից դուս կգար։ Խուլասա ի՞նչ գլուխ ցավացնեմ․ էսպես նաղրախանի ու մուզիկի ձեն շահի դռանն էլ չէր լսված։ Բայց գինու տակռին դալար մնա։ Էս թոփ ու թոփխանեն, էս զարբազանը մեկին էլա քյար չէ՛ր անում։ Շատի՝ հենց բռնես՝ քեֆը գալիս էր։ Բայց ամեն սհաթ հո մեկ չի ըլիլ, ու ում ուժն ասես տերտերին, յա գզրին ա հաղթում։ Սրանց մեկը էս ալեկոծության ժամանակին հենց շարքյասեն առավ, օրհնեց, պրծավ, ու պռնգին գրեց, որ մաքրազարդի թե չէ, էշն էն կողմիցը էնպես մեկ թունդ տրաքացրեց, որ էլած չէլած խելքը թռավ, շշկլեց, գինու կեսը կատիկը թռավ, կեսը միրքին թափեցավ, ու հենց ուզում էր, որ թասն էլա չի՛ կոտրի, ու բեզաֆիլ ձախու ձեռը որ չի՛ վրաբերեց, սատանի աչքը քոռանա, էնպես սաստիկ խփեց տանդրոչ գլխին՝ որ փափախը կրակի վրա ծունդր դրեց, խորովածի շամփուրը վեր քցեց, տասը հատիկ ատամների մեկն էլ՝ բերնիցը [ 58 ] վազեց, փորը գնաց, որ գլուխը պրծացնի։ Թե ուրիշ վախտ էր էլել, ես գիտեմ՝ թե տանուտերը ինչպես նրա միրքի մազերը մին մին կպոկեր, բերանը կտեր, ամա էս սհաթին, որ քար էլ աղայիր գլխին, ձեն չէ՛ր տալ։ «Լավ հարաքյաթ ես անում հա՛,- է՛հ՝ ի՞նչ անենք, բարիկենդան օրեր ա, խելքըներս կորել ա, դու սաղ ըլիս՝ ա՛յ տղա, ածա՛, լցրո՛ւ. Վի՛րապ ջան՝ մեկ լավ զլի՛, խմե՛նք, քե՛ֆ անենք, ո՞վ ա խաբար, թե էքուց գլխըներիս ի՞նչ ա գալացուկ։ Գյոռն չաթլասն՝ տերտեր ջան՝ գյոռն. էդ չալ միրուքդ ուտեմ, որ մի սիրտս կշտանա․ կե՛ր, խմի՛ր, քե՛ֆ արա»։ Ասում էր ու տերտերի ուսերին լավ բաբաթ վեր հատում. սա էլ պարտքի տակին չէ՛ր մնում, ու մեկի տեղակ՝ հինգն էլա եդ տալիս։ Էսպես դինջ, տանստանու՝ ինչպես հեր ու որդի՝ քեֆ էին տնում մեր պարոն քեդխուդեքը, հանաք անում, իրար սիրտ շահում, ու հազար բարաթ նաղլ, մասալա, առակ, շախա ասում, անում, լսողի սիրտը բանում, իրանց օրը անց կացնում։ Վաղուց էին կշտացել․ էլ հո հաց չէին ուտում, մազա էին անում, գինի խմում, բազինն էլ վեր էր կենում, պար գալիս։ Տերտերը մեկ թաս գինի մեկին դեմ անելիս հո՝ հազար տեղ գլխի վրա կունդկի էր տալիս, որ նրա սուրբ ձեռիցը բաժակն առնի, ձեռը պաչի։ Էսպես՝ վախտին էին մտիկ տալիս, որ դուս գան, գնան՝ ջահել տղերքանց ջիրիդին թամաշա անեն»։

5

Արեգակն էկել, երկնքի մեջ տեղը բռնել էր, օրվան փուշը մի քիչ կոտրըվել, տաքացել էր։ Սար ու ձոր արծաթի պես փլփլում, պլպլում էին։ Էս հադաղին ով որ Քանաքեռ մտներ, հենց կիմանար՝ թե երկնքիցը մեկ ավետյաց ձեն ա էկել, աշխարքս արքայություն ա դառել, մարդի աչքն էլ ցավ, կսկիծ չի պետք է տեսնի և Քանաքռու խարաբեքն էլ էին թև առել՝ ծափ տալիս, թե էլ էնպես չեն մնալ, թե իրանց մեջն էլ շունչ կմտնի, շեն կընկնի, էնքան տղամարդ, ջահել տղերք, էրեխեք էին տներիցը դուս էկել, քուչեքումն ու կտրներին քեֆ անում։ Օտար մարդը հենց կիմանար՝ թե էս գեղըցիք աշխարքի տերն են՝ ո՛չ դարդ ունեն, ո՛չ ղասավաթ. ամեն մեկը հազար թումանի տեր են։ Ռհաթ խալխը՝ որը ձեռնաբռնուկ էին արել, պար գալիս, որը բոլորել նստել՝ քեֆ էին անում, որը խաղ էր ասում, որը դամ քաշում։ Էստեղ զուռնեն էր փչում, էնտեղ ճժալատտի էին խաղում, մյուս տեղը փահլևաններն էին կոխ պրծնում, յա զարաչիքը ֆալ բաց անում, մանր տղերքն էլ՝ յա ձնաթոփի էին խաղում, յա աչքակապուկ, յա սալդաթի պես կռվում։ Դաբխփի (դհոլ) զուռնի ձենն ու հարայ հրոցը աշխարք էին վեր կալել։ Աղասին էլ՝ քեֆն արել՝ պրծել՝ իր դաստեն եդևին քցած՝ էկավ մեկ տասը ձիավորով գեղի միջովն անց կացավ, որ գնա՝ կալերի դզումը, ջաղացների մոտին՝ իր հունարը նշանց տա, ջիրիդ խաղա, չունքի գեղամիջին էնպես դուզ տեղ չկա։ Հենց իմանաս մեկ թագավորի որդի ա գալիս։ Յարաղ ասպաբը կապած, թվանքն ուսին, թուրը կոխկիցը կախ, ջուխտ փշտովն ու ղամեն գոտկումը, կանաչ մով շալվարը, զառ կապեն հաքին, գյուլբանդի աղլուխը ճտին, նուղայի թուխ գդակը գլխին կոտրել, աջու անկաջի վրա էր քցել, ոսկեթել թուխ թուխ մազերը՝ ձախու կողմիցը քամու հետ խաղում, յա ազնիվ երեսին էր [ 59 ] դիպչում, յա բկի տակովն ընկնում։ Բեղերն ապրշումի պես ոլորել, էնպես էր թշի վրով դուս տարել, որ ամեն մեկի մեկ ծերը անկաջներին էին դիպչում։ Մտիկ անողի խելքը^[29] գնում էր։ Գեղըցիք հենց նրան տեսան թե չէ, ծափ տվին, պար էկան, ձեն ձենի տվին ու սկսեցին նրա խաղն ասիլ, նրա գովքն ածիլ։ «Աղասի ջան՝ գլխիդ ղուրբան՝ էս թասը խմենք քո արևսադաղին, արևիդ մեռնիմ, մեր գլխիցը ո՛չ պակսիս․ գնա՛, մենք էլ էս ա, կգանք»․ ամեն կողքից ձեն տվին, ու Աղասու թասը խմեցին։ Ազնիվ երիտասարդն էլ ով որ իրան էսպես պատիվ էր տալիս, գդակով էր անում, քաղցր երեսով գլուխ տալիս ու անց կենում։

Հեռըվանց երևում էր, թե ի՞նչ ղիամաթ էր անում իգիթը։ Ձիու անկաջը մտած՝ էնպես էր քշում, կրակին տալիս՝ որ հենց իմանաս՝ թևավոր ղուշ ըլի։ Շատ անգամ ջիրիդը հեռու տեղից շպրտում, ձին չափ էր քցում, ու գետնիցը ծուլ ըլելիս ձիու վրիցը բռնում էր, էլ եդ քցում։ Շատ անգամ հենց էնպես դուզ շպրտում էր, ու կրակի պես ետևիցը հասնում, կալնում, էլ եդ ծուլ անում։ Գետնին վեր ընկած տեղիցն էլ էնպես էր թամքի միջիցը կռանում, բարձրացնում, որ ջիրիդն առաջին դողում էր։ Ընկերտանց վրա էլ որ վախտ վախտ ջիրիդ չէ՛ր քցում, է՛նպես էր նշանում, որ գդակների ծերին էր դիպում, կամ գդակը հետը տանում, որ իմանան՝ թե նա նրանց ղիմիշ չի՛ անում։ Շատ անգամ թամքի միջին ջուխտ ոտի վրա կանգնում, էնպես էր ձին չափ քցում։ Աչք պետք է ըլեր, որ նրա ռաշդությունը, տղամարդությունը, հունարը տեսներ ու զարմանար։ «Ջանմ սան, ջանմ Աղասի՝ մերդ մեկ հատ ա քեզանից բերել, հազար տարի անց կենա, քեզ նման մեկն էլա չի՛ բհամ տալ»․ ասում էին թամաշավորին ու խնդում, ուրախանում, ծափ տալիս։

Հանկարծ էս քեֆի միջումը՝ հենց բռնես՝ մեկ ամպ տրաքեց, երկիրը շարժեց, յա թոփի, թոփխանի ձեն էկավ, յա երկինքը փուլ էկավ։ «Տարա՜ն․․․ տարա՜ն... աստվածասե՛րք՝ մոտ էկե՛ք․․․ քոմակ արե՛ք, գլուխս լացե՛ք․ տունս կոխեցի՛ն, օջաղս քանդեցի՜ն․․․ աչքիս լիսը հանում ե՜ն, սիրտս դուս են ճոթռում. տո մեկ հասե՜ք, ի՞նչ կըլի։ Ա՛ստված՝ երկի՛նք, ծո՛վ, ցամա՛ք․․․ էս ի՞նչ կրակ ա, էս ի՞նչ զուլում ա․․․ Վա՜յ օրս ու ումբրս խավարի․ էս ի՞նչ եմ տեսնում։ Ձեր թուրը կոտրվի, ձեր էկած ճամփեն փուշ ու տատասկ դառնա․․․ վա՜յ իմ ըմբրիս, արևիս․․․ ո՞ր ջուրն ընկնիմ, ո՞ր ջհանդամը գնամ․․․ գետինն էլա չի պատռվում, որ ինձ մեջը տանի, աչքս հան․ էլ ի՞նչ աչքով իմ սև օրս լաց ըլիմ․․․ Էրեխիս տարա՜ն․․․ քոմակ արե՛ք․․․ Ա՛ստված՝ յաթաղանդ քոռանա, էս ի՞նչ կրակ ա, որ մեր գլխին ես ածում, մեզ էրում, փոթոթում։ Ա՛ռ, ա՛ռ քո տված հոգին․ էլ չի հարկավոր․ հոգի չե՛ս տվել, կրակ ես տվել, որ էրվի, ինքը չիմանա, մեր ջա՛նը փոթոթի․․․ Ամա՜ն․․․ հաա՜յ․․․ դա՜թ․․․ մադա՜թ․․․ երկինք՝ մեկ փուլ արի՛, ինձ տակովդ արա՝․ ի՞նչ կըլի։ Ձեր փափախը ձեր գլխին խռով կենա, ի՞նչ տղամարդիք եք, տո մեկ ձեռն էլա հասցրե՛ք՝ է՛, ի՞նչ եք քարացել, փետացել։ Թա՛գուհի ջան, գլխիդ մատաղ գնամ․․․ Թա՛գուհի․․․ Անումիդ մեռնիմ․․․ երեսս ոտիդ տակը, Թա՛գուհի ջան․․․ էդ չախմուր աչքերիդ ղուրբան ըլիմ՝ ազիզ ջան։ [ 60 ] Աչքիս լսի պես մեծացրի, որ է՞դ տեղն ընկնիս... թող ինձ սպանեն... էդ թուրը թող իմ սիրտս խրեն... թող քո ոտիդ տակին հոգիս տամ... թո՛ղ ես հողը մտնիմ... էն վախտին ուր տանում են քեզ, թո՛ղ տանին։ Թո՛ղ քո նեղ օրը չտեսնիմ, ո՛ր դժոխքն ուզում ա, թո՛ղ ինձ ներս տանի»։

Էս կսկծալի ձենի հետ լավ պարզ լսվում էր, որ մեկ տղամարդ թուրքերեն ասում, հարբա էր գալիս, որ ձենը կտրի։ «Ձենդ կտրի՛՝ ղանջղ, ղարաչի... հենց էս սհաթին փորդ վեր կածեմ. ջինգյանություն ի՞նչ պետք ա. սարդարի հրամանն ա, պետք է ձեր աղչիկը քաշենք տանինք. ի՞նչ խոսք ունիք, ի՞նչ կարողություն, սարդարի հրամանին սարը չի՛ դիմանալ, դուք ի՞նչ կարաք անիլ»։

Խալխի գլխին ջուր մաղվեցավ։ Ամենն էլ իմացան՝ թե ի՞նչ խաբար ա։ Սարդարի ֆառաշներն (ծառայք) էկել էին, որ աղչիկ քաշեն, ո՞վ հագդ ուներ, որ ծպտա։ Բարիկենդանը սուգ դառավ։ Էրեխեքը լալով, դողալով տուն փախան, կնանիքը դռները կոխպեցին ու շիրախանի կարասների տակը մտան, կամ վերնատներումը տափ կացան, կամ դարմանի ու խոտի խրձերի մեջը մտան։ Գեղը՝ հենց բռնես բիրադի քանդվեցավ։ Տղամարդքերանց որը որ վախլուկ էր, գլուխն առավ, կորավ, որը որ մի քիչ պինդ սիրտ ուներ, զարզանդելով, դողդողալով մոտ էկավ, չէ՛ թե օգնություն անի, չէ՛, այլ թե տեսնի՛, ինչպես մարդիկ են էկողները, ինչպես են տանում խեղճ, ջրատար աղչկանը։ Ռանգ մռանգները թռած, սպրթնած՝ էկան մեռելի պես ու տան բաշին շարվեցան։ Շատի լեզուն բերնումը շաղվել, փետացել էր։ Շատի լերդն ու թոքը ջուր էր կտրըվել։ Շատի պռոշները ահու ճաքել՝ արինը՝ շռռալով գնում էր։ Լավ ուզում էին, որ քոմակ անեն, լավ ուզում էին՝ իրանց էլած չէլածը տան, որ խեղճերին ազատեն, բայց ո՞ւմ ձեռիցը մեկ բան կգար։ Սարդարն էր հրամայել, ո՞վ էր կարող՝ որ ձեռք վրաբերի։ Թե մեկ ծպտոն է՛լ հանել էին, հենց էն սհաթը՝ տուն, տեղ կրակ կտային ու իրանց էլ թոփի բերնին կդնեին, կքցեին։ Աստված ո՛չ շհանց տա. անօրենի ձեռը դուշմանս չի՛ ընկնի։ Մարդ ո՞ր հողը տա գլխին, ինչ ուզում են, է՛ն են անում։ Դատաստան չկա, իրավունք չկա, ու Հայ ազգն էլ՝ էնքան էսպես ցավեր տեսել էր, մեկ օր խոսքը մին չէ՛ր ըլում, որ իր գլուխն ազատի։ Աղչիկն ասես՝ քաշում էին, տղեն ասես՝ տանում, շատ անգամ թուրքացնում, հավատից հանում, շատ անգամ էլ գլուխը կտրում, էրում, նահատակում։ Ո՛չ տունն էր իրանը, ո՛չ մալը, ո՛չ ապրանքը, ո՛չ ջանը, ո՛չ օղլուշաղը։ Զարմանալուն էս ա, որ էսպես կրակի, զուլումի մեջը, էլի նրանց աչքն ուրախություն, նրանց երեսը ծիծաղ էր գալիս։

Էսպես, ինչպես ասեցի, հարիր մարդից ավելի վրա էին թափել, ձեռըները ծոցըներումը դրել ու պատի ծերիցը մտիկ էին տալիս։ Սուգ ու շիվանն աշխարքն առել էր։ Ֆառաշները կատաղել, փրփրում էին. շատ անգամ թվանքները դեմ էին անում, որ խալխին խփեն, վեր քցեն, որ բալքի ռադ ըլին, կորչին. բայց էլի հուշտ էլած ոչխարի պես եդ էին դառնում, էլ եդ եդ փախչում, էլ եդ եդ գալիս, մտիկ տալիս։ Ի՛նչ խեղճ, ողորմելի մերն էր անում, Աստված հեռու տանի․ քար չէ՛ր մնացել՝ որ գլխին չի խփի, հող չէ՛ր մնացել, որ վրեն չածի։ Ձագը կորած հավի պես մեկ դես էր վազում, մեկ դեն, մեկ գլխին տալիս, մեկ ոտին։ Է՛նքան էր ծնկներին, գլխին [ 61 ] խփել, հարայ տվել, լաց էլել, մազերը պռճոկել, երեսը չանգռել, կտրատել, որ էլ ո՛չ աչքումը լիս կար, ո՛չ ջանում թազաթ, ո՛չ բերնումը լեզու։ Էնպես հենց ձենը փորն ընկած, շունչը կտրված՝ ոտին, գլխին էր անում, ինքն իրան ջարդում, գլուխը քարեքար տալիս, յա սուրութմիշ ըլելով, գետինը լիզելով ֆառաշների ոտներն ընկնում, յա ձեռըները բռնում՝ որ թուրը խլի, իր սիրտը խրի․ յա թե չէ սրանք էլ որ դոշին չէին խփում, յա քացով տալիս, դեն քցում, ընկնում էր ջուխտ ձեռով աղչկա վրա, յա ճտովը ու, էլ թեկուզ քացով էին խփում գլխին, թեկուզ դմբզով (մուշտով), թեկուզ ղամշով, յա թվանքի դուռթմով, էլ պոկ չէ՛ր գալիս, էլ չէ՛ր իմանում։ Ուզում էր՝ որ փորը ճղի, ու իր հոգու սիրելին էլ եդ ներս տանի։

«Թա՛գուհի ջան՝ էս ի՞նչ ա․ քո հարսանիքի պա՞րն եմ գալիս․ փեսեն ո՞ւր ա. տերտերն ընչի՞ համար չի գալիս։ Հինեն ի՞նչ տեղ ա, բերե՛ք, որ աղչկանս ձեռները կարմրացնեմ։ Դափ ու զուռնեն ինչի՞ չեն ածում։ Ա՛յ ղոնաղներ՝ ի՞նչ եք էդպես պարապ կտրի ծերին կանգնած մնացել, ձեռըներդ ծոցըներդ դրել․․․ Ինձ չե՞ք սիրում․․․ պար էկե՛ք՝ է՛․․․հարսանքավորն էդպես բաշիբոշ կկանգնի ու թամաշա կանի՞․․․ Խարջն իմն ա, հո ձեր քիսիցը չի՛ գնում, կերեք, քեֆ արե՛ք, իմ որդուս արևն օրհնեցե՛ք։ Մեկ աղչիկ ունիմ, որ աչքիս լսի հետ չեմ փոխիլ, նրա խաթրն էլ ա չո՞ւնիք, որ մեկ ուրախություն անեք, սիրտս հովանա։ Հա՛․․․ քնա՞ծ եմ, թե զարթուն, թե գլուխս վրես չի։ Բաժինքը հազիր ա․ չէ՛, չէ՛․․․ փեսեն հո Թիֆլիզ գնաց, էսպես թեզ չէ՛ր կարալ եդ դառնալ․․․ Սրանք ո՞ւր են էկել․․․ Թուրքը հո Հայի չի՛ ուտիլ․․․ Հա՛ հա՛՝ հմիկ իմացա․ մեր ճանանչներն են, էկել են, որ երեխիս հարսանքի ուրախությունը տեսնին․․․ Լաց մի ըլիլ երեսիդ մեռնիմ․․․ Թագուհի ջան՝ ջանս ու հոգիս քեզ մատաղ․ քանի որ գլխիդ սաղ եմ, ո՞վ հագդ ունի, որ քո մեկ մազին դիպչի․․․ Մազերդ ոսկեթել Թագուհի ջան՝ ունքերդ վարաղով քաշած՝ ո՛րդի ջան. օրորոցիդ մատաղ գնամ՝ Թագուհի ջան․․․ վարդի պես բաց էլած, մանիշակի պես փընջված․ իմ ա՛րև, իմ կյա՛նք․ իմ թա՛գ ու պարծանք՝ որդի ջան։ Աչքերդ բա՛ց արա, աչքերիդ ղուրբան ըլիմ․ բերանդ բա՛ց արա՝ էդ աննման, վարդահոտ բերնիդ մեռնիմ․․․ Քո խեղճ, պառավ մորն է՞դպես ես սիրում․․․ է՞դպես ես իմ սիրտը շահում․․․ թե ամաչո՞ւմ ես, ասեմ որ՝ էս կանգնողները հեռանան․ ա՜յ մարդիկ՝ հեռացե՛ք, կորե՛ք․ իմ աղչկա աչքին մեք երևալ։ Բան ու գործ չունի՞ք․ գնացե՛ք ձեր տունը. ի՞նչ եք էստեղ կիտվել։ Ի՞նչ անամոթ մարդիկ եք․ տո ձեզ չե՞մ ասում, քառացե՞լ եք։ Արի՛, գնանք բաղը՝ Թագուհի ջան՝ անումիդ մեռնիմ․ ծառերը ծաղկել են՝ քո ծաղիկ երեսին ղուրբան։ Դաշտերը կանաչել են, քո կանաչ արևին մատաղ գնամ, ուր ենք մնացել էստեղ, գնանք, տեսնինք, ուրախանանք․․․»։

6

Ո՞ր մեկն ասեմ, ո՞ր մեկը թողամ, մարդի սիրտ կրակ ա ընկնում, երբ որ խեղճ մոր արածն ու ասածը միտքն ա բերում։ Ո՛վ որդի ա մեծացրել, նա լավ կիմանա մոր սիրտը, տկար լեզուն ի՞նչ կարա սրտի ամեն [ 62 ] մեկ կսկիծը, ամեն մեկ յարեն բառով եդ պատմիլ։ Ողորմելի մերը էսպես խելքը կորցրել, չէր իմանում, թե ի՞նչ էր ասում, ի՞նչ էր անում։ Թուրքերն էլ՝ որ տասը հատ էին թվով, է՛ն անօրեն տեղըներովն էլ՝ ղորդ ա, բարկանում, հարբա էին գալիս, ամա մոր էսպես մորմոքվիլը տեսնելով, սիրտըները մի քիչ գութ ընկավ։ Իրանք էլ էին գիտում, որ մոր համար հեշտ չի, որդի մեծացնիլ, եդո էսպես բիրադի կորցնիլ։ Հավն իր ձագը կորցնելիս՝ կյանքը հետը տալիս ա, ո՞ւր մնա բանական մարգը. իրանք էլ մնացել էին մոլորված, ամա սարդարի հրամանն էր, չանեին, չտանեին, իրանց գլուխը կթռչեր, յա աչքը դուս կգար։ Ճարըները կտրվեց, խոսքը մին արին, որ մորն էլ աղչկա հետ տանին բերդը, սարդարի դուռը, իրանց պարտքի տակիցը դուս գան, եդո ինչ կուզենան, անեն։ Նոքարներին հրամայեցին՝ որ ձիանները թամքեն, յաբաղ, ասպար քցեցին, թուրըները կապեցին ու կամաց կամաց մոտ էկան, որ մորն էլ, աղչկանն էլ վերցնեն, տանին։

Թագուհի՛ն, Թագուհի՛ն, աշխարքի աչք Թագուհին, երկնքի տակին, գետնի երեսին անթառամ ծաղիկ Թագուհին, դրախտ, մանիշակ, անգին, անհատ, աննման Թագուհին, ի՞նչ լեզու պետք է ըլի, որ նրա գովասանությունը պատմի, ի՞նչ աչք, որ նրա տեսքն ու կերպարանքը մեկ բանի նմանացնի։ Շարմաղ, լուսաթաթախ երեսը, որ արեգակի պես լիս էր տալիս, ու վարդի պես փայլում, դառել էր սիպտակ քաթան, սառել, սպրթնել։ Էն երկնանման աչքերը, որ տեսնողի հոգին վառում, կրակում էին, ընկել էին խոր, փակվել, կուլ գնացել։ Թագուհին, ջիվան Թագուհին, մորը մեկ Թագուհին, որ հրեշտակի նման, ում որ մեկ մտիկ էր տալիս, հոգին անմահական խնդությունով լցվում էր, սառել, փետացել, անշունչ, անլեզու մնացել էր գետնի վրա ընկած, երեսը երկինքը քցած, հենց գիտես՝ թե էլ էս աշխարքումը չի, հրեշտակաց մեջն ա համբարձել, դրախտումն ըլի իր անմեղությունը վայելում։ Նրա թուխ թուխ ունքերը, նրա չալ չալ աչքերը, նրա նռնահատ թշերը, նրա բարակ բարակ՝ ղալամքաշած պռոշները, նրա լուսեղեն ճակատը, նրա մարմառ, նուրբ քիթը, նրա բլբյուլի լեզուն, նրա ոսկեցնցուղ բուգը, բոլոր բոլոր սառել, քարացել, պապանձվել էր։ Հենց հարամ ձեռը նրան առավ թե չէ, մեկ ախն էր, նրա հոգին։ Քաշեց, թուլացավ, իրանից գնաց ու մինչև դռան շեմը կբերեին, հավի պես մեկ էլ թըպրտաց ու ձենը փորն ընկավ։ Շլինքը ծռվել, թուլացել, գլուխը շեմի էս կողմն էր մնացել կախ էլած, մարմինը էն կողմն ընկած։ Ոսկեթել մազերի կեսը մնացել էր բարձր, որ նրա անմեղ երեսն ու դոշը ծածկի, կեսը էնպես խճճված՝ գետնի վրա փռվել, քաշ էր ընկել։ Նազուք ձեռների մեկը՝ սրտի վրա էր թուլացած, ընկած, մյուսը հողի վրա չորացած, տարածված։ Դամարը ցամաքել, շունչը կտրվել, հոգին երկինքն էր վերացել։

Բաս ի՞նչ կըլեր, որ էսպես չէ՛ր էլել։ Մինչև էն հադաղը նրա անկաջը մեկ թթու խոսք չէր լսել, նրա աչքը՝ մեկ դառը օր չէ՛ր տեսել, նրա երեսը մեկ կոշտ զրից չէ՛ր էկել։ Վարդի պես ծաղկել, մանիշակի պես մեծացել էր։ Դեռ ոտը քարի չէ՛ր դիպել, դեռ մատը մեկ փուշ չէր մտել։ Տասնը հինգ տարին անց էր կացել, դեռ նրա անմեղ հոգին աշխարքիցս մեկ բան չէ՛ր խաբար։ Նրա ընկեր դռներին, կտրներին էին ման գալիս, օր անց կացնում, նա ծունկը մոր ծնկանը կպցրած, յա կար էր [ 63 ] անում, յա քարգահ, յա իրանց տանն ու դռանն էր մտիկ տալիս, յա իրանց մալին, ապրանքին աչք ածում։ Ղուշը գլխի վրովը թռչելիս, կարմրատակած, շունչը կտրած, լեղապատառ տուն էր րնկնում, որ իր շվաքն էլա մեկ օքմին չտեսնի։ Մոր մեկ մատը փուշ ըլելիս, յա մեկ տեղը ցավելիս, ուզում էր, հոգին հանի, իրան տա. էլ քար, էլ խոտ չէր մնում, որ նա վրեն չի չոքի ու Աստծու ողորմությունը խնդրի։ Աղքատ տեսնելիս՝ բերնի թիքեն հանում, իրան էր տալիս, որ նրան օրհնի, նրանց արևշատություն խնդրի։ Բաղն էլ՝ էն ժամանակն էր գնում, որ լիսն ու մութը դեռ չէ՛ր բաժանված ըլում։ Բաղիցն էլ է՛ն վախտն էր տուն գալիս, որ մութը գետինն առած, ոտը քաշված, խաղաղված էր ըլում։ Ով ուզենար, նրան տեսնի, յա ծառի, յա պատի տակի պետք էր տափ կենար, որ նրա սուրբ երեսը տեսներ, նրա աչքի լսովը հայիլ մայիլ մնար։ Ծաղկըներն էլ՝ հենց իմանաս՝ նրա ոտի ձենն առնելիս, ուրախանում, ցնծում, բացվում, փչչում էին։ Ղշերն էլ՝ նրա երեսը տեսնելիս, հենց բռնիր՝ նոր հոգի էին առնում, գլխըները թևըների տակիցը բարձրացնում, ճխում, ճչում, ծլվլում, թևերին խփում, ծափ տալիս։ Ձեռը գառան գլուխը քսելիս, յա շփելիս, հենց գիտես՝ թե է՛ս անմեղ հայվանն էլ էր իմանում, որ հրեշտակի ձեռք ա իրան դիպչում և ո՛չ մարդի։ Մի քիչ մոտիցը պակսելիս, ձենը աշխարք էր վերցնում, մարդի սիրտ էրում, է՛նպես էր բզզում, քար ու քոլ ընկնում։ Շատ անգամ նրա փափուկ ծնկան վրա էր քնում, նրա անուշահոտ, ազիզ ձեռիցն էր խոտ ուտում։ Չայիր չիմանի, մանիշակի վրա, վարդի, թթենու տակին, յա քչքչան առվի մոտ, որ բազի վախտ քնած չէր ըլում՝ հենց իմանաս՝ երկնքիցը լիս ա վեր էկել, ափնիքը հայլի դառել։ Էսպես քնած վախտին էր ըլում, որ մերը ուսուլով մոտանում էր, յա երեսն էրեսին դնում, յա՝ գլուխը իր գոգը դնում, յա վրեն շոր քցում ու խաչակնքում, որ քունն առնի, դինջանա, յա թե չէ որ վախտը գալիս էր, երեսին հով էր տալիս, նանիկ էր ասում, որ վեր կենա, իրիգնա արեգակի մեր մտնիլը տեսնի ու միասին պտուղ, ծաղիկ հավաքեն, գնան տուն։ Շատ անգամ վարդի փունջը մեկ ձեռին, մանիշակինը մեկել, աչքը որ չէր բաց անում, հենց գիտե՝ սար, ձոր, ծառ, թուփ, խոտ, ծաղիկ՝ նրան էին մաթ մնացել, նրա շունչն ըլեին ուզում, որ քաշեն, ծծեն, զորանան, դալարին։ Հովը մազերի վրա սլսլալիս, երեսին դիպչելիս, էլ չէ՛ր ուզում, որ առաջ խաղա, յա եդ գնա, հենց նրա գլխովն էր պըտտում, հենց նրա մազերի հետ խաղում։ Վարդի վրա երեսը կռացնելիս, ուզում էր, որ բարձրանա, նրա շունչը քաշի, նրա պատկերի գունը գողանա, որ դհա ավելի գեղեցիկ, դհա անուշահոտ երևի։ Բլբյուլը նրա հոտը առնելիս, իր վարդը մոռանում, նրան էր գովում, նրա վրեն էր իր սերը թափում, նրա հասրաթովն էրվում, խորովվում։ Շատ անգամ՝ ինքը ձեն հանելիս, յա ինքն իրան խաղ ասելիս, հենց իմանում էր՝ թե հրեշտակներն են իր հետ խոսում, իրան ձեն տալիս, յա ձենը քաշում։ Առավոտյան ցողը, իրիգվան վերջի լիսը, մեկը նրան տեսնելիս ցնծալով վեր էր գալիս, որ նրա սուրբ երեսին նստի, մեկը ցավելով՝ երեսն իրան էր քաշում, աչքը խփում, որ նա շուտով քուն մտնի, գիշերն անց կենա, որ առավոտն էլի գա, նրա տեսության արժանանա, նրա լուսովը հոգի առնի ու զվարճանա։ Քունը նրա աչքերին է՛նպես էր մոտանում, ինչպես մեկ [ 64 ] սրբի՝ իրկնային հրեշտակը։ Թևերն երեսին փռում, անմահական երազով նրան գրկում, գգվում, արթնացնում, էլ եդ իր գիրկը դնում։

Ա՜խ՝ ո՞ր մեկն ասեմ. նրա ամեն մեկ շարժմունքը, ամեն մեկ խոսքը, ամեն մեկ մտիկ տալը, ամեն մեկ աչքի ու պռոշի ժաժ գալը՝ հրաշք էր։ Էն լուսակոլոլ աչքերը, էն խնկան ծաղիկ շրթունքը, որ չէր բաց անում, մարդ ուզում էր, ո՛չ ուտի, ո՛չ խմի, հենց նրան մտիկ տա, նրա սուրահի բոյին թամաշ անի, նրա ոտի տակին հոգին տա, նրա ձեռիցն իր մահն առնի։ Է՛ս երկնային հրեշտակը, է՛ս անմեղ գառն էր, էս հադաղին՝ է՛ն գազանների ձեռին, ի՛նչ քարացած, ապառաժ սիրտ պետք է ըլի, որ նրան տեսնելիս, կամ նրա պատմությունը լսելիս, գլխին կրակ չի՛ վառվի։ Ո՞ր մեր<ը> էս հադաղին թուրը չէ՛ր առնիլ ու իր ջիգյարը ցցիլ։ Ո՞ր հարևան կամ անցվորական՝ նրա էն լուսեղեն երեսին նայելիս՝ աչքին չէր հուփ տալ, որ լացը գա, ու սիրտը հովանա։ Ամա մեր գեղական խեղճ խալխը՝ էնքան էսպես բաներ տեսել ու լսել էին, որ արտասուքներն էլ էր ցամաքել, աչքերի լիսն էլ էր հատել։

Հենց էն ա ֆառաշները տեսնելով, որ մեր ու աղչիկ դարդի ձեռիցը նղղեցան, ու էլ ձեն, շունչ չէին տալիս, լավ համարեցին, որ էսպես թուլացած վերցնեն, երկուսին էլ տանին, որ էլ շատ ինջըմիշ չըլին, չչարչարվին։ Երկուսը ձիու վրա նստել, էն ա տեղ էին բաց անում, որ մեկը մորը խտտի, մյուսը աղչկանը առաջն առնի, ու էն ա խաթրջամ էլած միտք էին անում, թե իրանց բանը լավ գլուխ բերին,— մեկ թուր պսպղաց, ֆառաշների մեկի գլուխը գետնի վրա ընկավ, ու սկսեց ղլվլացնիլ, բլբլացնիլ ու պար գալ։ Դեռ սա ձենը չէ՛ր կտրել, որ մյուս ընկերինն էլ սրա հացը կերավ, սրա մոտ գնաց։

«Ա՛ղասի ջան՝ մեր տունը քանդեցիր։ Ա՛ղասի՝ ձեռդ քեզ քաշի, քո խեղճ հալևոր հորը խնայի. որդով, տանով, տեղով եսիր կերթանք. մի՛ անիր, մի՛ ըլիր, ջանմ՝ գյո՛զմ, քո ջիվան ջանիդ էլա ղադր արա, տո բեմուրվաթ։ Աստված՝ էս ի՞նչ զուլում էր, որ մեր գլխին էկավ։ Ո՛վ զինավոր սուրբ Գևորգ, ո՛վ սուրբ Կարապետ՝ դուք մեզ քոմակ արեք։ Տղե՛րք՝ կորե՛ք, կորե՛ք՝ որ ձեր իզն ու թոզը ըստեղ չէրևա։ Տո մեկդ ու մեկդ հասե՛ք տանդրոչ մոտ. անկաջաբռնուկ տվե՛ք, ա՛յ նրա տունը չքանդվի՝ ինչ քանդվեց, գինին գլխին զահրըմար ըլի, աշխարքս արինը բռնել, ծով ա դառել, մեր ախմախ քեդխուդեքը նստել քեֆ են անում, այ թե մարդ են՝ հա։ Տո քեֆն է՛լ գլխըներին խռով կենա, խաչն ու ավետարանն էլ։ Տնաքանդնե՛ր՝ տո մի աշխարքի դարդիցն էլ խաբար առեք՝ է՛, ախր ի՞նչ եք տան չորս պատը ու գինու գավն ու թասը բռնել, լագում, տրաքում։ Տո Վա՛թո, հասի՛, հասի՛, վազի, թև ա՛ռ, թռի՛. մարաքեն քանի կենում ա՝ չաղանում ա. հենց էս սհաթը կգան, մեզ կտանին բերդը կածեն։ Ա՛ղասի, Ա՛ղասի, քառանաս ո՛չ՝ Ա՛ղասի. փախի՛ր, փախի՛ր, էդ շներիցը գլուխդ ա՛ռ, կորիր, էդ ի՞նչ արիր՝ տնով քանդված, մեր դուռը շարեցիր, մեր տան հիմքը տակըվեր արիր. տո բեմուրվաթ»։

Բայց թոփ էլ տրաքեր, նաղրախանա էլ ածեին, Աղասին չէ՛ր իմանալ, ղորդ որ քառացել էր, էլ ո՛չ անկաջն էր իրանը, ո՛չ ջանը, ո՛չ աչքը. բայց խելքն ու ձեռը լավ իմանում էին, թե ի՞նչ բանի վրա են։ Արինը աչքերը կոխած՝ [ 65 ] ռաշիդ երիտասարդը՝ հենց էսպես բանի էր ման գալիս, որ իր ձեռի ղվաթը, իր թրի հունարը շհանց տա։ Ախր էլ ո՞ր օրվան համար են թուր կապում։ Ջիրիդատեղիցը վարավուրդ էր արել, որ աշխարհն իրարոցով դիպավ ու ձենը կտրեց։ «Տղե՛րք՝ էստում մեկ բան կա, գնանք, մեր բարիկենդանը հարամ էլավ»․ ասեց ու թռավ։ Հենց տեսան նրան գալիս, բնությունը իմանալով, հարիր տեղից ձեն տվին, ձեռով, գդակով արին, որ հեռանա, բայց շունչը բերնին դեմ էր առել, էնպես ձին չափ էր քցել, էլ մաջալ չէ՛ր անում, որ տեսնի. թվանքը լիքն ա երա՞բ թե դարտակ։ Առյուծի պես ներս ընկավ հսկա երիտասարդը․ ճամփին անկաջովն էր ընկել՝ թե ի՞նչ խաբար ա։ Երկուսի գլուխը սրբելեն ետև, մյուսներն ուզեցան, որ թուր հանեն, բայց Քաջն Աղասի, որ բերանը բաց չի՛ արեց, «դժոխքի որդիք՝ ձեզ ո՞վ ա ղրկել էս տեղ, ո՞ւմ վրա եք էդպես կատաղել, ասենք՝ թե Հայը ձեն չի՛ հանում, պետք է նրան սաղ սաղ ուտե՛ք, աչքըներիդ լիսը կթռցնեմ էս սհաթը՝ կո՛րեք՝ թե չէ ամեն մեկդ ճուտի պես առաջիս կթըպրտա։ Քանի էս կուռը վրես ա, դուք էստեղանց թել չեք կարող դուս տանիլ»։ Որ չասեց ու մեկի էլ ուսը վեր բերեց, մյուսի աղիքը վեր ածեց, էն վեցը տեսան, որ ճար չկա, ձիանը նի էլան ու ընչանք բերդը մեկ գնացին։

«Արի՛, երեսիդ մեռնիմ՝ Թա՛գուհի ջան՝ աչքդ բա՛ց արա, աչքերիդ ղուրբան՝ Աղասին մեռած, ոսկոռները փտած, հող դառած պետք է ըլեին, որ քո սիրուն մազին՝ մեկն էլա մատով տար։ Վա՛յ իմ աչքին, իմ արևին, ինչպես փետացել, սառել ա։ Թագուհի ջան, քո ջանին ղուրբան, ա՛ռ, հոգիս ա՛ռ, թո՛ղ ես մեռնիմ, դու կենդանացիր և քո խեղճ մոր սիրտը մի՛ դուս կտրիր, մի դուս ճոթռիր, երեսս ոտիդ տակը», ասում էր քնքուշ երիտասարդը, լալիս, գլխին տալիս։ Արտասունքը աչքերիցը քուլա քուլա էր վեր թափում։ Գնացին ջուր բերելու։ Նա ձեռները խաչել, ինքն էլ փետացել՝ մնացել էր կանգնած։ Մոտանար, սիրտ չէ՛ր անում, խտտել, ձեռները ճմռել, անկաջումը ձեն տալ, երեսին ձեռը խփել, բոլոր, բոլոր չէր կարելի, չունքի Թագուհին դեռ կույս էր, ուրիշ մարդի աղչիկ։ Մորն էր մտիկ անում, մերը ձեն չէ՛ր տալիս․ դուրսն էր նայում, սատկած լաշերի դժոխային կերպարանքն էին աչքովն ընկնում։ Էլ ինս, ջինս, իսան, ադամորդի չէր երևում, ամենն էլ փախել, սարերով, ձորերով էին ընկել՝ որ իրանց գլուխը պրծացնեն։ Շների վնգվնգալն ու յա կոնձկոնձալը, աքլորի ու հավի կռկռալը՝ հենց իմանաս՝ թե նրան ասում ըլեին ցավելով․ «ինչ արիր, արիր, գլուխդ ա՛ռ, կորի՛, գնա Փամբակ, Թիֆլիզ, Ռսի հողը։ Էս երկրռւմը քո արևը մեր մտավ, քո օրը խավարեցավ, քո ճրագը հանգավ։ Թոփի բերանն ա, քո ջանը։ Քանի ոտքը խաղաղ ա, քանի ջիլավդ ձեռիդ ա, քանի բերնումդ շունչ կա, ոտումդ թաղաթ, փախի՛ր, գլխիդ ճարը տես։ Մնաս էլ, ձեր տունը բոլոր սուրը կքաշեն, գնաս էլ՝ էն բաբաթ․ քեզ էլա ճար արա։ Քո հերը քեզանից զայրու՝ էլ զավակ չունի․ նրա օջաղի ծուխը մի՛ կտրիր․ ձեռներդ արնոտ արիր, սարդարի ֆառաշներին ես սպանել՝ տո, ա՛նիրավ, մեկ միտք արա՛ է՛լ։ Դրանց արինը քեզանից կուզեն։ Դրանց տերերը հիմիկ կատաղել, փրփրել, իրանց միսն ուտում կըլին, ի՞նչ ես փետացել, կանգնել․ էլ ո՞ր օրին ես մտիկ տալիս։ Քյահլան ձին տակիդ, յարաղ ասպարը վրեդ. մեկ կտոր հաց ո՞րտեղ ըլի, որ չճարես»։ [ 66 ]

Հենց իմանաս՝ դժոխքն առաջին բաց էր էլել։ Հազար գլխանի դիվան ատամներ ղրճտացնում, զարհուրելի ձևով խնդում, ծիծաղում, ժնգժնգացնում, չանգերը սրում, հազրում, բոցն ու կրակը չաղ անում, որ նրան էրեն, խորովեն, կտրատեն, թիքա թիքա անեն իրանց փայ շինեն։ Հագար կպրե կարաս, հազար օձ, կարիճ՝ բերանները բաց, նրան ըլեին սպասում, որ քրքրեն, կուլ տան, մարսեն։ Դեռ աչքը էս սարսափելի քնիցը չբաց արած, է՛նպես էր երևում նրան, թե սարդարի ջալլաթները (դահիճ) կռները վեր քաշած, արինն աչքները կոխած, թրերը սրած՝ գալիս էին՝ որ իրան տանին։ Թոփչին թոփն էր սրբում, հազրում, գյուլլաչին գյուլլեն ջոկում, մոտ բերում։ Հեր, մեր, ազգական, երլու, անցվորական՝ հեռու տեղից գոռում, հարայ ըլեին տալիս, գլխըներին, ծնկներին խփում, ծեծվում, ջարդվում, իրան անունը տալիս ու սուգ ըլեին անում։

«Ա՛ղասի ջան՝ մեկ թուր էլ ինձ խփի, ինձ․․․ Վ՜այ իմ օրիս, արևիս, վա՜յ․․․ տունս բրիշակ էլավ․․․ բալա ջա՛ն․․․ հոգի ջա՛ն․․․ իմ երկի՛նք, իմ գետինք․․․ իմ հրեշտա՛կ․․․ վա՜յ... ամա՜ն... աչքս դուս էկավ... պտուղս խավարեցա՛վ... թող քո՛ ձեռն ինձ սպանի... ո՛րդի ջան... թող քո՛ ոտիդ տակին հոգիս տամ... ախպեր ջան՝ թող քո՛ ձեռիցը մահս առնիմ... ջա՛նըմ ջան... Սիպտակ մազս քեզ փիա՛նդազ, Ա՛ղասի ջան՝ քանի աչքումս լիս կա, քանի բերնումս շունչ, ոտդ բերնիս դի՛ր. թուրդ սիրտս խրի՛ր․ տո՛ւր ինձ մահ, տո՛ւր. թող գնա՛մ, կորչիմ. հետո ինչ կուզես, է՛ն արա, աչքիս լիսը հանի՛ր... ի՛մ երկնքի բարեբար որդի, ի՛մ սար... իմ Աստված»։− Է՛սպես էր մեկ ծեր մարդ ընկել Աղասու ոտքը, գլուխը գետնին ծեծում, մազերը ճպռում. ու վախտ վախտ Աղասու ոտներովը փաթաթվում։

Սի՛րելի կարդացողք․ էլ ի՞նչ ասիլ հարկավոր ա. դուք էլ իմանում եք, որ էս խեղճ, տարաբախտ հալևորը Աղասու ողորմելի հերն էր։ Հենց խաբար տանողը որ լեղապատառ, լեզուն կպած տուն չընկավ ու գլուխը ծեծելով ձեն չի տվեց․ «Տո ձեր տունը չքանդվի, գեղը կոխեցին, տարան. Աթոյենց աղջիկը քաշեցին. Աղասին արնի միջումը ծլծլում, ֆառաշները կրակ են քցել, խալխն էրում», ինչպես որ մեկ ամպի տրաքոց, կամ սաստիկ թոփի ձեն՝ մեկ ձորի խփում, քարափները դղրդում, թնդում, մարդի անկաջները խլանում, մի քիչ ժամանակ շշմում ա, ու գլուխդ սկսում ա դժժալ, պտիտ գալ, աչքերդ սևանում, մութ ու խավար քեզ կոխում, խելքդ թռչում, մնում ես քարի պես կանգնած, ոտքդ ու ձեռքդ թուլանում, ջանդ սրսռում, լեզուդ կպչում ա, էլ չես իմանում, թե ո՞ւր ես, երկրո՞ւմը, թե դժոխքումը, է՛ս հանքին Աղասու հոր ոսկերքը՝ սարսափեցան, է՛ս հանքին ուշ ու միտքը թռավ, մնաց սառած, փետացած ու աչքերը չռած՝ քցեց է՛ս կողմն, է՛ն կողմը։ Ծերությունը ջանն առած, մի ոտը հողի երեսին, մյուսը գերեզմանումը, աշխարքի վրա էն մեկ պտուղն ուներ, է՛ն մեկ զավակը։ Նրան մտիկ տալիս՝ հենց իմանում էր՝ թե աշխարքի թագավորն էլ ա ինքը, շահն էլ։ Նրան ջիրիդ խաղալիս տեսնելիս՝ հենց իմանում էլ՝ թե ոտը գետնիցը կտրվել ա, թև առել, թռչում։ Ծերությունն էլ էր մոռանում, մահն էլ, դժոխքն էլ, արքայությունն էլ։ Էնպես էր կարծում՝ թե նոր ա [ 67 ] ծնվել, ուրախությունիցը ճխում, ճչում, ոտին, գլխին էր անում, ու ինչպես ութ տարեկան երեխա խնդում, ծիծաղում։ Նրա անունը որ տալիս էին, լերդի ծերը խաղում էր, սիրտն ուզում էր պատռի։ Ամեն մեկ նրա աչքերին պաչ անելիս, ամեն մեկ նրան խտիտն առնելիս, հենց գիտում էր, լիս ա վեր գալիս գլխին, պատերը վարդ են դառել, դաշտ ու սար՝ ծաղիկ։ Նրա ճակատին մտիկ տալիս՝ նրա բոյն ու սուրաթը աչքովն ընկնելիս՝ նրա համար նոր արեգակ էր բացվում, ուզում էր սիրտը ճղի ու նրան մեջը դնի։ Էն հասակը հասել էր, նա նրան մեկ չոռ չէր ասել, չէ՛ր էլ ասել՝ թե աչքիդ վերևն ունք կա, յա ծուխը դեպի քեզ։ Ջանն էլ որ ուզեր, չէ՛ր խնայիլ նրան. հոգին էլ որ հաներ, ձեն չէ՛ր տալ նրան, գլուխը պտի ծախեր ու նրա մուրազը կատարեր։ Խանի, բեգի մոտ գնալիս՝ նա իր որդուն էնպես էր զարդարած դուս բերում, որ ամենի աչքը մնում էր վրեն սառած։ Սարդարն էլ էր տեսել նրա տղի կտրչությունը, նրա քաջությունն ու ձեռի հունարը։ Շատ անգամ՝ ազիզ օր ըլելիս, ինչքան ջիրիդ խաղացողներ կային, պատածակն էր կոխում, հետ ածում։ Փահլևանները հո նրա անունը լսելիս, զրզնդում, դող էին ընկնում։ Նա մեյդան դուս գալիս՝ աշխարքի բերանը բաց էր մնում։ Մեկն էլա սիրտ չէր անում, որ նրան մոտանա։ Բերդումը շատ անգամ հանաքըվեր, ոչխարի տեղ, եզ, ուղտ էին բերում, որ բալքի կարենան նրան մեկ օր ամաչացնիլ, շատ անգամ թուրը փոխում էին, որ բալքի չի՛ կտրի ու մնա ամոթով, բայց քաջ երիտասարդը՝ մեկ խփելով եզան կամ ուղտի գլուխը էս կողմն էր թռչում, լաշն է՛ն։

«Հա՛յիֆ, հա՛յիֆ, որ Հայ ես»․ ասում էր սարդարը շատ անգամ, գլուխը պտտելով՝ «թե որ Թուրք էիր էլել, խանություն պետք էր քեզ տված»։ Կռվի միջումը՝ էն գյուլլի ու կրակի թեժ ժամանակին՝ նետի պես արձակվում, ընկնում էր ղոնշունի գյուռ տեղը, ասլանի պես որին էս կողմը, որին էն կողմը քցում, ջախըփուրթ, թիքա թիքա անում ու Օսմանցվի մազերիցը բռնած՝ քաշ քաշ անելով հետը սուրութմիշ բերում, սարդարի առաջին կանգնացնում։ «Ասլան Բալասի» (առյուծի ճուտ), սարդարը ձեն էր տալիս ու ճակաաին պաչ անում՝ «ի՞նչ կըլեր, որ քեզանից մեկ տասն էլ ունենայի, քո մոր մեջքը կոտրվի, ընչի՞ չէր քեզանից մեկ չորսն էլ բերում, ա՛ֆարիմ, բա՛րաքյալլա․ էրեսդ պարզ կենա․ քեզանից շատ ունենամ»։ Ֆորս գնալիս՝ առաջ նրա գյուլլեն պետք է վեր քցեր։ Խաներ, բեգեր մնացել էին նրա սուրաթի, նրա լեն թիկունքի վրա զարմացած, հիացած։ Շատ անգամ հանաքըվեր խոսք էին քցում, թե որ թուրքանա, բեգություն, խանություն կըտան նրան։ Մուլք էին խոստանում. ռըհաթ, մալ, դովլաթ, աղչիկ՝ էին ասում՝ կտանք. բայց նա էն կաթը չէ՛ր կերել՝ որ իր սուրբ հավատն ուրանա․ փուչ աշխարքիս մալին, դովլաթին թամահ անի։ «Իմ ցամաք հացը լավ աշեմ ինձ համար, քանց ձեր ղաբլու փլավը։ Իմ տերտերի մեկ մուռտառ մազը՝ հազար ձեր մոլլի ու ախունտի հետ չե՛մ փոխիլ։ Գութան վարեմ իմ հավատովը, ցանք անեմ, բահի տամ՝ լա՛վ ա, քանց խան, բեգ դառնամ, աշխարքի տեր ըլիմ ու իմ օրենքն ուրանամ»։ Թուրը սարդարն էր բաշխել, թվանքը Ջավաթ խանը, ձին Նաղի խանը։ Նոր էլ Հայոց սարվազի նայիբությունը նրան էին տվել։ Ա՜խ՝ ո՞րն ասեմ․ մեկ Աղասի էր, մեկ քյուլ Երևան, ո՛վ ասես՝ նրա անունովն էր օրթում [ 68 ] ուտում, ո՛վ ասես՝ նրա արևովն էր խնդում, նրա գլխովն էր ուզում պտիտ գա։ 1Էս ո՞ւր եմ... քնա՞ծ եմ. զարթո՞ւն եմ, երազո՞ւմ եմ, օ՜հ, օ՜հ, օ՜հ... արյան ծովն է՛ս ա, որ ասում են»։ Սկսեց ողորմելի ծերունին էսպես իրան իրան խոսալ, երբ առաջի տաքությունն անց կացավ, ու թմբրությունն էկավ վրեն։ «Դժոխքի տարտարոսն է՛ս ա, որ պատմում են... իսրի պուճախն է՞ն ա... վա՜յ ինձ, վա՜յ ինձ, վա՜յ ինձ... միսս սրսռում ա... աչքս խավարում ա... չանկալ ա՝ որ հազրում են... մանգաղ ա՝ որ սրում... շիշ ա՝ որ կայծակին ա տալիս... Ա՛ստված՝ քո փառքդ շատ... էլ ընչի՞ մեզ ստեղծեցիր... որ էս կրակի մեջը պետք է էրեիր... Երանի՛ նրան՝ որ մոր փորիցը դուս չի՛ էկել... Էս ի՞նչ եմ տեսնում, Ա՛րարիչ Աստված... Հրե՛ն խորովում են... հրե՛ն միսը կտրատում են... Ամա՛ն... ամա՛ն... աման... գլուխ առե՛ք, կորեք... Շատ գինի խմողի փորն են ճղում... փիս խոսողի, բամբասողի, խաբարբզանի,.. տուն քանդողի՝ լեզուն են բողազիցը դուս ճոթռում, էրում, տապակում... Շատ փող սիրողի ջանին մանեթներ ա ՝ որ կրակիցը հանում են, ջանին կպցնում... կաշառք ուտողի միսը քալփաթնով պոկում են, բերանն են տալիս... Վատ ճամփի ման էկողի, գողի, բոզի գլխներին հալած առճիճ են ածում... տաքացրած շամփրներ սրտները կոխում, ու էրում, փոթոթում... Մեկ տեղ վնկվնկում են, մեկ տեղը թնգթնգում... մեկ տեղ վլվլում, մեկ տեղ թլթլում... Մեկի երեսիցը՝ քրտնքի տեղ՝ կայծակ ա վեր թափում. մեկի բերնիցը կրակ, բոց ա դուս գալիս, իրան էրում... կայծակը մեկ կողմիցս ա խփում, ամպը մյուս տեղից գոռում... երկինք, աստղե՛ր, արեգակ, լուսին կորել, խավարել են... Էնպես պատկերներ են առաջս գալիս՝ որ մեկի լեզուն կրակած թուր ա, մյուսի ձեռը օձ. մեկի աչքիցը կրակ ա թափում, մեկի քթիցը՝ ծուխ վեր ըլում... Ա՛ստված՝ էս ո՞ւր տարան ինձ... Էս ո՞վ բերեց ինձ էստեղ... Աշխարքի վերջը հո չի հասել... էրեկ չէ՞ր՝ որ էլով, գյունով, նստած քեֆ էինք անում... քոմակ արեք, օգտեցե՛ք Աստծու խաթեր, ի սերը քրիստոսի. հրես գալիս են, որ ինձ էլ տանին... Ա՛ղասի ջան՝ ո՞ւր ես. էդ ղոչաղ ձեռդ մի հասցրու է՛․ անումիդ մեռնիմ... էլ քո հորը ո՞ր օրը պետք է քոմակ անես...»։

Որդու անումը անկաջն ընկավ թե չէ, հենց բռնես՝ կայծակը խփեց, ջանը մեկ թափ տվեց սասանմիշ էլավ. աչքը բաց արեց, տեսավ, որ բոլորը մտաց ցնորք էր, ո՛չ դժոխք կար, ո՛չ կրակ, էլի է՛ն սուփրեն էր, էլի է՛ն հացը, բայց ղոնաղների շատը հեռացել, տերտերը ավետարանը նրա գլխին դրել, աչքը երկինք քցել, սաղմոս էր ասում, աղոթք էր անում, վրեն խաչ հանում, ու մարմանդ արտասուքը սրբում, հեկեկում։

«Տե՛րտեր ջա՛ն՝ դո՞ւ ես. ձեռդ մի տո՛ւր, համբուրեմ, աջիդ մատաղ գնամ, ուխա՜յ... սիրտս հովացավ, ջանս տեղն ընկավ, հլա մեկ քանի տարի էլ ումուտ ունիմ, որ քո աղոթքովն ապրիմ․ էս ի՞նչ էր տո՛... ուզում էին ինձ սաղ սաղ դժոխքը տանին... Դեռ Աղասուս երեսը չպաչած, դեռ կնկանս ու հարսիս օրհնություն չտված, ո՞ւր կերթամ... Տղերքն ո՞ւր են, Վիրաբն ո՞ւր ա, խիստ եք ձենըներդ կտրել, հայ յա՛սսարներ՝ էլի ֆռսանդ են ճարել. ինձ քնած թողել, իրանք դուս գնացել՝ որ յալլի տան (պար գան)։ Տեսնո՞ւմ ես էն հարամզադեքն ի՞նչ են բերում իմ գլուխը։ Ասենք ծերացել եմ. ոտներս չի՛ պար գան, հո մեկ թևերս էլա կբարձրացնեմ, ծափ կտամ, հետըները [ 69 ] քեֆ կանեմ։ Ծերության երեսին նալաթ․ ո՛վ ասես՝ ծերի դնչին էլ չի մտիկ տալիս։ Գինի ածա՛, խմե՛նք, տերտեր դժոխքն էլ քանդվի, աշխարքն էլ․ մենք, քանի աչքներումս լիս կա, քեֆ անենք»։

Ծեր մարդը՝ ղորդ ա, ցավի էնքան չի դիմանալ, չունքի կենդանական զորությունը հատած է, էլ է՛ն արինը, էլ է՛ն սիրտը չունի․ ամա ցավն էլ շուտով կմոռանա, չունքի ջիգյարն էնքան տաք չի, միտքն էն կարողությունը չո՛ւնի, որ բանը երկար պահի։ Առաջի բոցն՝ որ անց կացավ, թմբրությունիցը զգաստացավ, էլ մտքումը բան չէ՛ր մնացել, հենց իմանում էր՝ թե գինու զորությունն ա նրան հաղթել, թուլացրել, կրակի տաքությունը գլխին դիպել, քնացրել։

Աչքը որ բաց չարեց, էն սարսափելի երազն էլ որ տեսել էր, հենց իմանում էր ողորմելին՝ թե նո՛ր ա էկել աշխարք, նո՛ր ա ծնել, ուզում էր, որ ինչ ունի չո՛ւնի տա, թաք ըլի մեկ քանի տարի էլ ումբր ունենա, աշխարքի սերը վայելի։ Էնպես, ինչպես որ մեկ մարդ՝ մեկ սարսափելի երազ տեսնի, իրան սպանում ըլին, թշնամիք չորս կողմը փակած՝ որ գլուխը կտրեն՝ ի՞նչ սրտով տեղիցը վեր կթռչի, ու երեսին խաչ կհանի, որ էլի իրանց տանն ա, իր յորղան դոշակի միջին պարկած, է՛ս հանքին էր հենց նրա հալը։ Ուզում էր՝ որ դուս թռչի, պատեր, դռներ լիզի, հարս, էրեխա, դոսթ, դուշման դոշին քաշի, համբուրի, սիրի, հոգին նրանց տա, որ քանի էս աշխարքումս են, իրար հետ լավ ապրին, իրար սիրեն, աշխարքի բարին վայելեն՝ որ էլ էն աշխարքումը մուրազները պակաս չի մնա, էլ աչքըները էս կողմը չունենան։ Բաղ, հանդ, սար, ձոր, տուն, ապրանք, մալ, դոլվաթ, ծառ, ծաղիկ որ միտքն էր ընկնում, որ տեսնում էր՝ թե էլի իր ձեռին են, էլի բաց աչքով նրանց մտիկ էր տալիս, էլի նրանց հոտն ու համն էր, առնում, ուզում էր՝ որ քարերն էլ լիզի սրտի սիրուն, հողն էլ, ուզում էր՝ բոլորի առաջին չոքի, ծունդր դնի, մատաղ անի, իր օրումը էն սրտով ժամ չէ՛ր մտած, իր օրումը էնպես ջերմեռանդ աղոթք չէ՛ր արած, էրեսին էնպես հավատով խաչ չէ՛ր հանել, տերտերի ձեռքն էնպես տաք տաք չէ՛ր համբուրել, երկնքին, գետնին, աշխարքին էնպես քաղցր քաղցր չէ՛ր մտիկ տված, էնպես հոգին չէ՛ր փառավորված, ինչպես էս սհաթին։ Հենց գիտում էր՝ թե աշխարքս դրախտ ա, մարդիքը հրեշտակ են, էլ մեկ վատ միտք, մեկ փիս խորհուրդ սրտումը չէին մնացել։ Էլ ո՞վ կտար նրա մտքումը բարկություն, չարություն, նախանձ, ատելություն, չկամություն, բախլություն, բոլորը՝ բոլորը ջնջվել, փչացել էին։ Հիմիկ էր իմանում՝ թե ժամ գնալն ի՞նչ ա, աղոթքն ընչի՞ համար, պատարագի զորությունն ի՞նչ։ Ա՛րարիչ իմ՝ մարդ որ մտածի՝ թե քանի՛ օր, քանի տարի կյանք ունիքն, թե Աստված մեզ ստեղծել ա, որ օր քաշենք, իր բարությունը վայելենք․ թե մեր աչքն ա, մեկ բուռը հողը․ մեր տեղն ա, երկու գազ կամ ոտնափոխ գերեզմանը․ թե մեր առաջին էլ կա էն օրը՝ որ է՛ս հիանալի, պայծառ երկնքի դեմը՝ է՛ս սիրուն երկրի ծաղկազարդ սարերն ու ձորերը՝ մեր աչքիցը պետք է փակվին։ Խոր, սառը, մութը գետնի տակին մսըներս որդունք, ոսկոռներս փոշի պետք է դառնան, ու ո՞վ ա խաբար, թե ո՞ր աթրաֆի տակն, ո՞ր երկրի պուճախն ընկնի, էլի ասում եմ ու աչքերիցս արտասունքը թափում ա, ջանս փշաքաղ ըլում։ Որ մտածենք՝ [ 70 ] թե էս անկաճը, որ չար բանի էնպես քաղցր դեմ ենք անում, մեկ օր պետք է խլանա. էս աչքը որ չի ուզում՝ թե ուրիշի աչքումն էլ փոքր լիս տեսնի, մեկ օր պետք է քոռանա, կիրանա, փչվի․ էս լեզուն որ օձի պես օրը հազարին կծում ու յաղու ա տալիս, մեկ օր պետք է պապանձվի, չորանա, քրքրվի ու օրթունքի կերակուր դառնա, բա՛ս էլ չարություն մեր մտքովն ա՞նց կըկենա։ Բաս չե՞նք ուզենալ՝ որ ամենին պաշտենք, պատվենք, սրբի տեղ գլխներովը պտիտ գանք։ Աչքներս սովորել ա, սիրտներս սառել, մտքըներս քարացել։ Ժամ որ գնում ենք, հենց իմանում ենք՝ թե էն ա՝ ամեն բանից պրծանք, պարտքներս տվինք՝ որ մեկ քանի խաչ հանեցինք էրեսներիս, մեկ քանի ծունդր դրինք, պատարագի էրես տեսանք, պասներս բաց արինք, սրբություն առանք։ Ի՛նչ ասում են, մեզ համար մեռած ա, մեզ չի ազդում, չունքի մեր սրտի բառը չի՛, մեր լեզվի խոսքը։ Ուրիշներն ասում են, մենք էլ անկաջներս կախ արած, աչքներս ցցած, լսենք, չլսենք, տեսնինք, չտեսնինք, ե՞րբ ա մեր սիրտը մեկ օր վառվում, որ իմանանք՝ թե էս ի՞նչ հրաշք ա, որ Աստված ամենաբարին մեզ համար ստեղծել ա, մենք ի՞նչ ենք, որ մեր ասած գոհությունը, փառաբանությունը, ծունրը, երկրպագությունը՝ Աստծու սուրբ առաջին ի՛նչ ըլի։ Պետք է մտածենք, ո՞վ ա աղքատ, որ նրան օգնենք, ո՞վ ա հիվանդ՝ որ նրան մխիթարենք, ո՞ւմ են զրկում, գնանք նրան թափենք։ Ո՞ւմ սիրտը նեղացրինք՝ գնանք էլ եդ հաշտվինք։ Թե սիրտըներս մաղձով, թունով, հազար մեկ դառնությունով լիքը մտնում ենք, լիքը դուս գալիս, էլ ի՞նչ օգուտ մեզ։ Հենց պետք է մեռնինք, որ սիրտներս թամուզանա, հենց պետք է դժոխքի էրեսը տեսնինք, որ աշխարքիս համն իմանանք։ Հենց պետք է հո՞ղը մտնենք, որ ձեռն ածենք՝ թե երա՞բ մեկ իսան կը քթնվի, որ էրեսը տեսնինք, լեզվներս նրանց լեզվին առնի, ականջներս նրանց ձենն իմանա՞։ Ա՜խ, մտածի՛ր՝ թե որ հնար ըլեր՝ մեռած վախտդ գերեզմանիդ տակիցը դուս գայիր՝ էլի էն խելքը, էն զորությունն ունենայիր, որ հիմիկ ունիս․ չէ՞իր ուզել էն մարդի ոտը համբուրել, որ գերեզմանիդ մոտովն անց կացավ։ Չէ՞իր ուզել էն մարդին խտտես, արտասունքով էրեսը լվանաս, էրեսն երեսիդ կպցնես, բերանը բերնիդ, փարվիս, է՛լ դոշիցը պոկ չի՛ գաս, որ քեզ մեկ «Աստված հոգին լուսավորի» ասեց, կամ գերեզմանիդ վրեն մոմ վաոեց։ Չէ՞իր ուզել որ էն հողն էլ ջուր անես, խմես՝ որ քո սիրողն աչքերդ ծածկել էր, քո ազնիվ պատկերը փչացրել, քո անուշ լեզուն, քո քաղցր շունչը բռնել, պապանձացրել, էն քարն է՞լ պաշտես, որ քեզ ղայիմ բռնած ուներ։ Բաս հըմիկ ի՞նչ ա էլել, որ խելքդ վրեդ, սիրտդ փորումդ, միտքդ գլխիդ, էդպես, բաներ չե՞ս մտածում։ Ա՜խ սիրելի, երանի թե էս սհաթին իմ սրտումս ըլեիր ու իմանայիր՝ թե ի՞նչ ծով ա պտիտ գալիս սրտիս միջումը։ Ձեր էրեսներիցը մեկ օր պետք է զրկվիմ, ձեր քաղցր լեզուն ու ձենը մեկ օր պետք է չլսեմ, ձեր ազնիվ երեսը մեկ օր պետք է չտեսնիմ, հոգվույս սի՛րելիք, բա՛րեկամք, սի՛րեկանք, դո՛սթ, ը՛նկերք, իմ բոլոր պատկերակից մարդիք։ Դուք ինձ գերեզմանը կդնեք, դուք իմ հոգուս ողորմի կտաք, իմ էրեսիս հող կքցեք, կըլի թե բազընի սիրտը մրմնջա, կըլի թե բազինն էլ մեկ կաթ արտասունքի ինձ արժանի համարի․ բայց ա՜խ, լեզուս պապանձվում ա՝ որ միտք եմ անում, ձեռներս թուլանում... ա՜խ՝ [ 71 ] մեկ դարտակ շնորհակալություն էլա իմ բերնիցը չե՛ք կարող լսիլ։ Էլ ի՞նչ եմ անում դժոխքը։ Քանց էս էլ մեծ դժոխք ո՞րը կլինի, որ ձեզանից հեռանամ, ձեր խոսքը չիմանամ, ձեր էրեսը չտեսնիմ»։ Էս տեսակ մտածմունք էին մեր խեղճ հալևորի ուշ ու միտքը բռնել, գրավել։ Ուզում էր տերտերի փեշերն էլ համբուրի, էրեսին էր քսում, աչքերին էր քսում, նրա ձեռը իր ծոցն էր տանում, յա բերնին էր դնում ու հոտ քաշում։ Նաչար քահանեն մնացել էր մաթալ․ թե աչքին էր հուփ տալիս՝ բերնիցն ու քթիցն էր ծուխ դուս գալիս․ թե ձեռը բերնին էր դնում, աչքերն էին իրանց աղի ծովը բաց թողում։ Ասեր, ի՛նչ անց էր կացել՝ վախում էր՝ թե ողորմելի ծերը գնա, էլ եդ չի գա. թե չէ՛ր ասում, ինչպես կըմնար բանը թաքուն, աշխարքը դմբդմբում էր։ Բալքի թե որդին մեռներ ու հոր աչքը մնար կարոտ, որ մեկ էրեսն էլա տեսնի, ինչ աներ, աչքը մնացել էր դռանը. ինքը ղիմիշ չէ՛ր անում՝ որ ջրատար հալևորի էլած հոգին՝ իր ձեռին դուս գա. սիրտը քրքրվում էր, աղքները կտրատվում էին․ մնացել էր էրկու սրի արանքում. դվորը շարժում էր, իրան էր կտրում։ «Օհանես ջան, որդի՝ վե՛ր կաց․ մի քիչ գնանք դուս, մա՛ն գանք, էրեսներիս հով դիպչի․ ի՞նչ ենք տան պուճախը բռնել, նստել։ Օրը տաքացել ա, հավեն կոտրել. գնանք Աստծո էրեսն էլ մի տեսնինք»․ գեջդանգեջ բերանը բաց արեց էրվելով Աստվածահոգի քահանեն, ու տանուտերի գլխին, միրքին պաչ անելով՝ ուզում էր՝ մեկ մհանով վեր կացնի, որ բալքի թե դուս գնալիս՝ ձենն ասնկաջն ընկնի, չիմանա, թե ինչ խաբար ա, ուրըշների հետ խառնվի, գնա իրան աչքովը տեսնի, չունքի որ անկաջի լսածն ուրիշ ա, աչքի տեսածն ուրիշ. ու քանի ցավը հեռու ա՝ ավելի ավելի ա քյար անում, բայց երբ առանջներիս ա, մնում ննք թմբրած, մինչև յարեն իրան իրան սկսում ա կամաց կամաց սգլթալ, մըրմնջալ ու եդո սաղանալ։ «Էս մեկ թասն էլ խմե՛նք, տերտեր ջան՝ եդո ո՛ւր տանում ես, տա՛ր ինձ. այսուհետև քո եսիրն եմ, քո շունն եմ. որ գլուխս կոխես էլ, ձեն չե՛մ տալ։ Ախր Աղասուն էլ էս օր՝ սաղ օրը չե՛մ տեսել, առավոտը տանիցը դուս ա գնացել, չի՛ էկել՝ բաս նրա ջիրիդ խաղալը չի՞ պետք է տեսնիմ, բաս նրա աչքերին չի՞ պիտիի պաչ անեմ։ Առանց նրան՝ կես սհաթ չե՛մ կարալ ապրիլ։ Գնա՛նք աչքիս վրա․ կենդանություն. Աստված կարգիդ հաստատ պահի»։ Հենց ասեց՝ «Աղասի ջան, գյո՛զ բալասի (աչքի որդի)՝ էս խմում եմ քո արևսադաղին, արևիդ մեռնիմ․․․․»։ Հենց բռնես՝ մեկ թոփի գյուլլա տրաքեց, դուռն ու փանջարեն ջախըփուրթ արեց, դուզ ճակատի մեջտեղին դիպավ, ղուղն ու բեյինը տաղըթմիշ արավ, է՛նպես քամակի վրա գետնին դիպավ մաշված, չորացած հալևորը ու մնաց մորթած ոչխարի պես սուսը, սասը կտրած, ընկած՝ հենց էն սհաթին որ վեր էր կացել, գդակն ուզում էր գլխին դնի, փետը ձեռն առնի, որ դուս գնա։ «Աղասին ո՞ւր ա․․․ Աղա՛ ջան... Աղասուն տարան... գլխիս տեր... տներս քանդեցին... Աղա ջան... օջախդ խավարացրին... իմ սար ջան... դո՛ւռդ փակեցին, ի՛մ գլուխ... Աղա... ղա... ղա... սի... Ա՛ղասի... Ա՛ղասի... Աղասի... հրես էկա՜ն. հրես տանում ե՛ն... ձեռները կապեցին... ոտները բխով դրին... վա՜յ... վա՜յ... վա՜յ... աչքս փորեցին... ո՞ւմ էի մեկ չոռ ասել, որ առաջս էկավ... գնացե՛ք... հասե՛ք, էն սուրայի բոյին մտիկ արեք... Տեսեք ինչպես ա ջիրիդ խաղում... գալիս եմ, գալիս՝ Ա՛ղասի [ 72 ] ջան... սաբր արա, որ մեկ չարսավս քցեմ... գլուխս կապեմ... տո տնաքանդի աղջիկ՝ մեկ ձեռներդ էլա բարձրացրու. ի՞նչ ես փետացել էդտեղ կաղնել... վա՜յ... վա՜յ... վա՜յ... ամա՜ն էրվեցի՛ խորովեցի՛... չորանաք դուք ա՛յ ձեռներ... խավարիք դուք ա՛յ աչքեր... Հարսի ջան, խաղա՛, է՛. տո մեկ կռներդ բարձրացրու է՞հ Վարդիթեր ջան. իմ մանիշակ, իմ սմբուլ, իմ ալվան լալազար, իմ խնկան ծաղիկ... աչքերիդ մեռնիմ... էրեսիդ մատաղ գնամ. ի՞նչ ես ձեռներդ խաչել... ի՞նչ ես քեզ ջարդում... սպանում... Զանգուն մոտիկ ա, մի քիչ կաց՝՝ Աղասուն ճամփու դնենք... դեռ նրա հոգին երկինքը չի հասած... մենք նրանից առաջ կերթանք էնտեղ, դարդ մի անիլ... Անկաջ արա՛, մի Աղասու խաղն ասեմ...

Աղասի ջան. գլ...խիդ... ղուր...բան...
Դու... ես... մեր... թագն... ու... պարծանքը...
Թագն է՛լ գնա՜ց... թվանքն է՜լ...
Տունս էլ քանդվեց... պուճախս է՜լ։
Աչքս է՛լ փորվե՜ց,, ումբըրս է՜լ։

Աղասի՛ ջան. Աղասի՛... Տո ջրատա՛ր... քանի՞ քնիս, լա՜վ ա. լա՜վ... գնա՛... որդուդ տարան... գնա՛, ջուրն ընկի... մենք էլ էս ա գալիս ենք»։

Էս սհաթին էր՝ որ ողորմելի հերը տասն անգամ գնաց է՛ն դինեն, էլի եդ էկավ... Քանի որ գլուխը վեր էր քաշում, հենց իմանաս՝ էլի թաքրար խփում, նրան անդունդն էին տանում, ջահիլ քսան տարեկան հարսը մեկ կողմն էր գլուխը ծեծում, ջարդում, մազերը քրքրում, իր խեղճ պառավ կնիկը մյուս. էլ հաքըներին շոր չէ՛ր մնացել, էլ էրեսներին սաղ տեղ չկար, բոլոր ճղել, քրքրել էին. արինը՝ լաչակ, օշմաղ, ճակատ, դոշ՝ շիլի պես ներկել էր. ինչ պստի հարսն էր անում, Աստված ո՛չ շհանց տա։ Բարձր ձենով լար՝ ամոթ էր... էս պատճառավ սիրտը դհա ավելի էր էրվում, խորովվում... ուզում էր դոշը պոկի, գնա բաշնըվեր ընկնի։ Առաջին խաբարն՝ որ իմացել էին, նրանք էլ հենց խելքը թռցրածի պես հացատանը՝ որը մեկ պուճախում էր անշունչ մնացել, որը մյուսումն, նրանց տեսած երազներն էլ պակաս սարսափելի չէին. մորը ջիրիդ խաղալիս էնպես էր երևում՝ թե Աղասու ձին բուդուրմիշ էլավ, վեր ընկավ, հենց էն ա վրա վազեց՝ որ որդուն խտտի, վեր թռավ։ Հարսի աչքին երևում էր՝ թե հարսանիք էր. հարամիք վրա տվին. Աղասին մեկ բոզ ձիու վրա նստած՝ նրանց առաջ արեց, թրով ծեծելով՝ թոզ ու դումանումը կորավ, իր թայդաշ հարսներն ուզում էին՝ որ իրան բռնեն, փեշը թափ տվեց, ուզում էր՝ որ նրա ետևիցը կորչի, երեսի վրա վեր ընկավ, աչքը բաց արեց, տեսավ որ տունը գլխին պտտում ա։ Անց կացած բաները որ միտքն չէկավ, էնպես մեկ ծվաց, ծղրտաց՝ որ ձենը երկինքը հասավ, պատերը զրզնդացին։ Էս ձենի վրա կեսուրն էլ՝ հենց բռնիր՝ հինգ գազ ծուլ էլավ, հենց գիտես մեկ թուր ջիգյարը խրեցին, հարայ տալով, մազերը պոկելով՝ հարսնի կռնիցը բռնեց, դուս թռավ ու իր կիսամեռ մարդի առաջին թավալ թավալ էր տալիս, գետինը պոկում, գլխին հող ածում, ու նոր մորթած հավի պես՝ որ դեռ քանի արինը տաք ա, ոտն ու երեսը քարերին է ծեծում, [ 73 ] ինչպես որ տեսանք։ Ա՜խ՝ ես չեմ ուզում բանը երկարացնեմ, թե չէ նրանց արածն ու ասածը լսողի սիրտը կերեն, կը փոթոթեն։

Էս ձենի վրա էր, ինչպես ասեցի, որ մեր անբախտ ծերունին բիրադի վեր թռավ, էլ ոչ գդակ, էլ ոչ քուրք հարցրեց՝ տանիցը բղղալով, գլուխը ծեծելով՝ միրուքը պոկելով դուս ընկավ ու հոգին բերնին հասած, գլորվելով, տրորվելով իր որդու ոտի տակին գետնին դիպավ ու թռպրտում էր։ Ընչանք էնտեղ հասնիլը հարյուր տեղ վեր էր ընկել, հարյուր տեղ ոտն ու ճակատը քարին էր առել, գլխումն ու ջանումն էլ սաղ տեղ չէ՛ր մնացել. հազար քարի էր դիպել ու յարալու փարալու էլել․ ձնի նման սիպտակ միրուքը՝ արնի մեջ սառել, չանին էր կպել․ ու հմիկ էլ որդու ոտները լիզում էր, որ մեկ թուր էլ իրան խփի, որ շուտով էս դառն աշխարքիցս պրծնի։

Վա՜յ է՛ն ազգին, որ աշխարքումս անտեր ա,
Վա՜յ է՛ն երկրին, որ թշնամու գերի ա,
Վա՜յ է՛ն խալխին՝ որ ինքն իր կյանքն, աշխարքը
Չի՛ պահպանիլ, ու հարամու ձեռ կտա։
Ո՛վ որ սարեր կերթա, իրան ֆորսն անի,
Ո'վ որ կուզի, տեղը նստած, մուլք դատի,
Անտեր ազգին նրա գյուլլեն կըդիպչի,
Անտեր գլուխն նրա քիսեն կլցնի։
Հավատ, օրենք, տուն, ընտանիք, սրբություն,
Հողի, քարի հետ կքսվին, կփչանան,
Թե մեկ ազգ իր ջիլավն, յախեն թշնամուն
Իրան իրան կտա, կըմնա անվաթան։
Կատաղած ծովն ինչ կհարցնի լաց, շիվան․
Նրա ֆրթնեն (ալիքը) ո՛չ սիրտ ունի, ո՛չ հոգի։
Թե ճար ունիս, մի՛ տար նավիդ գլուխն իրան.
Աչքդ թեքեցիր, ծովի տակին կբացվի։
Դառած առջը փնչացնելով դուս պռծավ,
Սարեր ձորեր սասանում են ձենիցը,
Ա՛նմեղ գառը, ո՞ւր ես կանգնել դու անցավ,
Քեզ կըքրքրի, փախի՛ր նրա ձեռիցը։
Դաշտ ու գետին դմբդմբում են, դղրդում.
Ամպի գոուոցն աշխարքն իրար գլխով տալիս։
Ա՛նցվորական՝ ի՞նչ ես ճամփիդ մխկտում,
Գնա՛ էլա մեկ քարի տակ, որ պռծնիս։
Ա՛խ՝ արեգակ, բարի՛ հրեշտակի՝ մեր մտի,
Ի՞նչ ես կանգնել, սիրուն աչքերդ բաց արել․
Հայի համար, որ դուս էլ չգաս դու իսկի,
Դարդ չի անիլ, վաղուց է նրա աստղը թեքվել։
Թախթ, ապարանք, զենք, զարդարանք փչացան․
Թագավորներ, իշխանք, քաղաքք հողը մտան։
Էլ ով նրանց էթիմներին խեղճ կգա․
Մեկ թշնամու սրտումն մըգամ Աստված կա՞։

ԱՌԱՋԻՆ ԳԼԽԻ ՎԵՐՋԸ [ 74 ]

Բազի վախտ, որ մորդ մեկ քանդված ղի
Վրա կանգնում ա ու ինքն իր մտքի
Հետ ա ընկնում ու անց կացած բաները
Ֆիքր անում, տխրում, տրորում աչքերը։
Էնպես գիտես՝ թե է՛ն անբան քարերն
Մեզ ասում ըլին, որ մենք մեր օրերն
Լանք ու զգաստանանք, չունքի էս աշխար
Չի մնալ մեզ համար ղադմի մուղարար։
Հենց իմանաս՝ թե լեզու են առել
Պատերն, ուզում են մեզ լալով ասե․
«Ա՛յ ադամորդի, տես՝ քո վերջն է՛ս ա,
Էստեղ էլ կային նորահարս, փեսա,
Էստեղ էլ կային ծնող, երեխա,
Հարուստ, մեծատուն, իշխան՝ համեշա։
Բայց ո՞ւր են նրանք, հողի հավասար,
Բայղուշն ա նստում նրանց գլխին անճար»։
Բայց ա՜խ՝ թե մեկ տեղ արին ա թափել,
Աշխար կործանվել, ազգեր փչացել,
Գազան բուն դրել, ավազակ բնակել,
Մարդի լերդն, ու թոքն կրակ է ընկնում,
Միսը սրսռում, աչքը սևանում։
Էս ցավն ա Հայի սրտում բհամ գալիս,
Երէվանու բերդն, Զանգին տեսնելիս։

[ 75 ] ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ 1

Լեռ քարափի վրա՝ ցից գլուխը բարձրացնում, թամաշա յա անում հանդարտ՝ հազար գլխանի դևի պես՝ Երևանու՝ հազար տարեկան քավթառ, պառաված, չորս կողմը խանդակով կապած,^[30] բրջերով ղայիմացրած, սո՛ւր սո՛ւր ատամները գլխին շարած, հինգ գազաչափ հաստ պարսպով երկու տակ բռնած, մեկ ոտը Կոնդումը, մեկ ոտը Դամուրբուլաղի գլխին դրած, մեկ բերանը հյուսիս, մեկը հարավ բաց արած^[31], չորացած գլուխը երկինքը ցցած, լեն փեշերը երկրռւմը փռած, անամոթ երեսը կոկած, սվաղած, հազար բնով, հազար փանջարա աչքերը դես ու դեն չռած, ջուխտ չանգերով Զանգվի՝ քարոտ, զարհուրելի, սևադեմ ձորը խտտած, դոշին կպցրած, անմազ, անլեզու, մարդակեր բերդը¹⁹), ու դեղնած երեսը հեռու տեղից ծածկում, ագահ աչքերը գետնին քցում, որ միամիտ տեսնողին դհա շուտով խաբի, դհա հեշտ իր ծոցը քաշի ու բիրադի, անձեն, անսաս կուլ տա, փչացնի։

Պարսիկ նրան շինեց, խորամանկ, խաբերս, թե Օսմանցի նրա հիմքը դրեց՝ կատաղի, անհաշտ, ո՛չ գիր կա, ո՛չ թարեղ։ Նրա պատմությունը խավարի միջումն ա, մարդ ուղիղ չի՛ գիտի, չի՛ լսել, բայց հազարավոր ժամանակով՝ անահ, անվախ՝ պինդ երեսը լիրբ գազանի պես դեմ տված, որքան թոփի, թոփխանի գյուլլեք էլ նրա կոշտ քամակին, նրա կակող դոշին, նրա բաց գլխին դիպան, չի՛ ազդեց, քյար արեց։ Կորցրած թևերն էլ եդ սազացրած, ջարդած ոսկոռներն էլ եդ պնդացրած՝ գլուխը վեր քաշեց, էլ եդ շունչ առավ, վեր կացավ, կանգնեց՝ ուսերը դզեց, ոլորեց, սարքեց ու էլ եդ հարբա գալով, հաթաթա տալով, իր գլուխը քորողի, իր շվաքի հետ խաղացողի՝ թուլության, փոքրոգության, անզորության ու հիմար հանդգնության վրա ծաղր անելով, ծիծաղելով, ծափ տալով, պպին կանգնեց, մատը ցցեց^[32] էս^[33] հողաշեն, այլ ո՛չ քարաշեն բերդը ու խենեշ դիմոք՝ իր կոտրած ոտները Զանգվի բերանը խցկելով, մնաց տեղը նստած, Զանգվի՝ որ գիշեր ցերեկ, անքուն, անդադար, գժված, կատաղած նրա բաց դոշին, նրա անիրավ սրտին՝ իր պլոկած ջրի անբերան թրովը, քարի ուրաքովը վեր հատում, զարկում ա, բայց տեսնելով՝ թե չի՛ կարում ջիգրը հանիլ, վրեժն առնիլ, նրան քանդիլ, դռռալով, գանգատելով, կական բառնալով, քիչ քիչ ձենը փորը քցում ու մունջ մունջ երեսը կալնում, Զանգիբասարի ծոցն ա մտնում ու հույսը կտրած, սիրտը կոտրած՝ տխուր դես ու դեն ցրվում, ցնորվում ու հազար բարի, հազար պտուղ ու արդյունք տալով, բաշխելով, ճամփեն մոլորում, կորչում ու չի կարում իր սիրուն քվորն է լա, Արազին մեկ խաբար տանի, չունքի Երևանու թամարզու, կարոտ բնակիչքը նրա ճամփեն բռնում,

1. [էր]
2. [ձենը ?]
3. [հոսան անում]
4. ա) Երևանուցը հինգ վերստ հեռու մեկ գեղ․ հյուսիսային* կողմն ընկած․ տեղը բարձր, ջուրը քաղցր, օդը գեղեցիկ, չորս կողմը բաղերով լիքը։ Մեջը երկու հրաշալի եկեղեցի, հազար քյալավա, ու այժմ հիսուն տուն կա։ Ամառվան տեղը Երևանու խաների։
   * հարավային = հյուսիսային
5. [թռնի]
6. [տերտ<եր>]
7. Գլուխդ - գլխումդ
8. [թե]
9. [էին]
10. [գեղ]
11. [բաց անելիս]
12. [էր]
13. [հինգ]
14. [էին]
15. գլխի = գլուխը
16. [ամեն = ամենիցը
17. [էին]
18. [ներ<ս>]
19. [կամ]
20. [տալիս]
21. [հայվան]
22. մեզ
23. [անգդ<ակ]
24. [Սև<ագլուխ>
25. [հացի նստում]
26. [շատ քիչ տեղ ա պատահում]
27. [թե]
28. [շատ թամուզ]
29. [գալիս էր]
30. [ամեն]
31. [լպուզ]
32. [բերդ]
33. այս = էս