Երկերի լիակատար ժողովածու (հատոր 3-ին, Խաչատուր Աբովյան)/Վերք Հայաստանի/Գլուխ երկրորդ
Լեռ քարափի վրա՝ ցից գլուխը բարձրացնում, թամաշա յա անում հանդարտ՝ հազար գլխանի դևի պես՝ Երևանու՝ հազար տարեկան քավթառ, պառաված, չորս կողմը խանդակով կապած,[1] բրջերով ղայիմացրած, սո՛ւր սո՛ւր ատամները գլխին շարած, հինգ գազաչափ հաստ պարսպով երկու տակ բռնած, մեկ ոտը Կոնդումը, մեկ ոտը Դամուրբուլաղի գլխին դրած, մեկ բերանը հյուսիս, մեկը հարավ բաց արած[2], չորացած գլուխը երկինքը ցցած, լեն փեշերը երկրռւմը փռած, անամոթ երեսը կոկած, սվաղած, հազար բնով, հազար փանջարա աչքերը դես ու դեն չռած, ջուխտ չանգերով Զանգվի՝ քարոտ, զարհուրելի, սևադեմ ձորը խտտած, դոշին կպցրած, անմազ, անլեզու, մարդակեր բերդը19), ու դեղնած երեսը հեռու տեղից ծածկում, ագահ աչքերը գետնին քցում, որ միամիտ տեսնողին դհա շուտով խաբի, դհա հեշտ իր ծոցը քաշի ու բիրադի, անձեն, անսաս կուլ տա, փչացնի։
Պարսիկ նրան շինեց, խորամանկ, խաբերս, թե Օսմանցի նրա հիմքը դրեց՝ կատաղի, անհաշտ, ո՛չ գիր կա, ո՛չ թարեղ։ Նրա պատմությունը խավարի միջումն ա, մարդ ուղիղ չի՛ գիտի, չի՛ լսել, բայց հազարավոր ժամանակով՝ անահ, անվախ՝ պինդ երեսը լիրբ գազանի պես դեմ տված, որքան թոփի, թոփխանի գյուլլեք էլ նրա կոշտ քամակին, նրա կակող դոշին, նրա բաց գլխին դիպան, չի՛ ազդեց, քյար արեց։ Կորցրած թևերն էլ եդ սազացրած, ջարդած ոսկոռներն էլ եդ պնդացրած՝ գլուխը վեր քաշեց, էլ եդ շունչ առավ, վեր կացավ, կանգնեց՝ ուսերը դզեց, ոլորեց, սարքեց ու էլ եդ հարբա գալով, հաթաթա տալով, իր գլուխը քորողի, իր շվաքի հետ խաղացողի՝ թուլության, փոքրոգության, անզորության ու հիմար հանդգնության վրա ծաղր անելով, ծիծաղելով, ծափ տալով, պպին կանգնեց, մատը ցցեց[3] էս[4] հողաշեն, այլ ո՛չ քարաշեն բերդը ու խենեշ դիմոք՝ իր կոտրած ոտները Զանգվի բերանը խցկելով, մնաց տեղը նստած, Զանգվի՝ որ գիշեր ցերեկ, անքուն, անդադար, գժված, կատաղած նրա բաց դոշին, նրա անիրավ սրտին՝ իր պլոկած ջրի անբերան թրովը, քարի ուրաքովը վեր հատում, զարկում ա, բայց տեսնելով՝ թե չի՛ կարում ջիգրը հանիլ, վրեժն առնիլ, նրան քանդիլ, դռռալով, գանգատելով, կական բառնալով, քիչ քիչ ձենը փորը քցում ու մունջ մունջ երեսը կալնում, Զանգիբասարի ծոցն ա մտնում ու հույսը կտրած, սիրտը կոտրած՝ տխուր դես ու դեն ցրվում, ցնորվում ու հազար բարի, հազար պտուղ ու արդյունք տալով, բաշխելով, ճամփեն մոլորում, կորչում ու չի կարում իր սիրուն քվորն է լա, Արազին մեկ խաբար տանի, չունքի Երևանու թամարզու, կարոտ բնակիչքը նրա ճամփեն բռնում, նրան սիրով խտտում, իրանց մեջը, իրանց հանդն են տանում, որ նրա սուրբ կաթնահամ ջրովը՝ իրանց էրված սիրտը հովացնեն, իրանց դառը քրտինքը նրանով լվանան ու նրա տված պտղովը իրանց գլուխը պահեն։
Երևանու բերդն, Հայաստանու[5] հողն՝ որ հազար տարուց հետ սկսած՝ դառել էր գողի ու ավազակի բնակարան։ Է՛ն հողը, էն հիանալի աշխարը, ուր տեղ որ դրախտն էր եդեմական, ուր որ Աստված՝ բոլոր աշխարը ջրհեղեղովը երբ որ կործանեց, Հայոց սուրբ Մասսա սարը միայն արժան տեսավ, որ Նոյան տապանը նստի ու Հայոց երկրիցը էլ եդ մարդիկ բազմանան ու ուրիշ երկրներ էլ շինություն քցեն։ Է՛ն սուրբ հողը, ուր որ անպարտելին Հայկ՝ անաստված Բելա չար մտքին[6] չհավանելով՝ իր ընտանիքը, իր քաջ, պատվական զորքը հավաքեց, էկավ ու Հայաստանի զարմանալի սարերի, սիրուն դաշտերի տեսույն մայիլ մնացած, Զանգվի դրախտանման ձորը, Զանգվի փրփրադեզ, անահ ջուրը, Երասխի մարմանդ ծոցը, Մասսա ու Ալագյազի երկնանման գլուխը՝ Սևանա ծաղկափթիթ ձորերն ու սարերը տեսնելով, իր մզրախը ցցեց ու իր սուրբ անունովը Հայաստան կանչեց ու Բելա անհոգի մարմինը իր նետ ու աղեղին մատաղ արեց։ Է՛ն սուրբ տեղը, ուր որ Շամիրամ աշխար տիրելով, ո՛չինչ տեղ էն պատկերը չճարեց, որը որ իր սիրտն ուզում էր ու մեր հրեշտականման Արայի սիրուն երեսին կարոտ՝ զորք ժողովեց, էկավ, որ թե նրա սուրբ սիրտը լալով, սիրով չգրավի, զոռով նրան գերի անի, որ բալքի նրա սուրբ շունչը իր երեսին դիպչի ու մեռած ժամանակն էլ՝ նրա մարմինը առաջին դրած՝ գիշեր ցերեկ սուք էր անում, որ կամ նա կենդանանա, կամ ինքը նրա ոտի տակին հոգին տա։ Էն աշխարը, ուր որ Զարմայր՝ Աքքիլեսի հետ Հեկտորի դեհն ուզեցավ պահի, Պարույր՝ Արբակի հետ Սարդանաբաղին էրեց, Տիգրան՝ Կյուրոսի հետ Աժդհակա հողին առավ, Վահե՝ Դարեհ Կոդոմանի հետ Աղեքսանդրի ճամփեն ուզեցավ բռնի. Վաղարշակ Պարթևն՝ իր եղբայր Արշակա ոտը իր երկրիցը կտրեց ու Հայաստանին կարգ տվեց, նախարարներ հաստատեց․ Տիգրան՝ արքա արքայից Ասորոց աշխարն իր ձեռի տակը բերեց ու Կարթագինացոց հսկային Աննիբալ զորապետին իր մոտ հրավիրեց՝ ուր որ քաջահաղթն Տրդատ՝ Հռովմ իր քաջությունովը ու իմաստությունովը զարմացնելեն հետո՝ էկավ իր հայրենական հողին տիրեց ու Ալանաց, Պարսից շունչն ու ոտը կտրեց։ Ուր որ որդին Աստծո երևեցավ ու սուրբ Լուսավորչու՝ Իջման տեղի կերպը լուսով չափ տվեց։ Է՛ն տեղը որ Վարդան Մամիկոնյան, Վահան ընտիր եղբայր նորա՝ անօրինակ քաջությամբ, որ աշխար դեռ չի տեսել, իրանց օրենքն ու սուրբ եկեղեցու պատիվը արընով գնեցին. է՛ն տեղ՝ ուր Վռամշապուհ՝ բոլոր աշխարհի լուսավորությունն ու իմաստությունը իր կողմը քաշեց, իր աշխարհը բերեց։ Է՛ն ընտիր աշխարը, ուր Ռուբինյանք, Բագրատունյանք՝ իրանց՝ հազար թշնամու ձեռի անտեր մնացած հայրենիքը (վաթանը) էլ եդ գերեզմանից հանեցին, էլ եդ նո՛ր հոգի տվին։ Է՛ն օրհնյալ հողը, ուր Ասորիք, Պարսիկք, Հոնք, Ալանացիք, Մակեդոնացիք, Հռովմայեցիք, Արարք, Օսմանցիք ջրհեղեղի պես վրա էկան, հարյուրավոր ազգ ու աշխար՝ ոտնակոխ արին, ջնջեցին, սրբեցին, թրի, կրակի մատաղ արին, ուր տեղ որ սար չի մնացեր որ արին չտեսնի, քար չի մնացել, որ մարդ տակով չանի ու հարիր մեր հարևան ազգեր էնպես են հողի հետ հավասարվել, կորել, որ էս օր ոչ նրանց շունչը կա, ոչ անունը, բայց սուրբ Հայոց ազգը, անհաղթելի Հայկա որդիքը՝ կյանքը, թագավորությունը, մեծությունը, փառքը, իշխանությունը, զորքը կորցնելեն եդև, որ տեսան՝ թե է՛ս աշխարհակործան ջրհեղեղին, է՛ս գազան ազգերին՝ որ մեկը մյուսի ոտիցը ճոլոլակ՝ ուր որ կամենում էին գնալ, Եվրոպա, թե Ասիա,[7] Հայոց հողովը պետք է անց էին կացել, չե՛ն կարող դիմանալ, աչքըները երկինքը քցեցին, գըխըները գոգըները դրին ու հազար թրի տակից, հազար կրակի միջից՝ սիրտ սրտի տված, հոգի հոգու կպցրած, մինչև էս օր էլ՝ իրանց գլուխը, իրանց սուրբ հավատը, իրանց սուրբ օրենքը՝ է՛ն վեհանձնությունովը պահպանեցին, որի օրինակը աշխարքում ո՛չ էլել ա, ո՛չ կըլի, է՛ն աշխարը, է՛ն անօրինակ ազգն էր էս վերջին ժամանակը՝ բերանը հասած՝ աչքը երկինքը կթել՝ որ Ռուսաց հզոր արծիվը գա ու իրանց հողն ու զավակը իր թևի տակովն անի։ Քսան տարու միջում լուսավորյալ, քրիստոնյա, խաչապաշտ եվրոպացոց ոտը՝ ողորմելի Ամերիկա էնպես քանդեց, ջնջեց, հողի հետ հավասարեց, որ հինգ վեց միլիոն ազգերիցը՝ էս օր հազար հոգի էլ չեն մնացել, էն էլ սար ու ձոր ընկած, վայրենի գազանների պես են իրանց սև օրը լալիս ու կոտորվում՝ բաս ի՞նչ աներ Հայոց խեղճ ազգը, որ Նոյան դեսը վեց հազար տարի՝ ո՛չ թե քրիստոնեի, կամ լուսավորյալ ազգի, այլ հեթանոսի, կռապաշտի, Մահմեդականի, անօրենի ձեռին էր աչքը բաց անում, նրանց հետ քյալլա տալիս, ու շատին շատ անգամ՝ իր ոտի տակը քցում, բայց կարող է վարդը ծովի միջում զորանալ, մանիշակը՝ կրակի առաջին դիմանալ․ կարո՞ղ է կակող ցորնի հասկը էն կայծակին ու կարկտին համբերիլ, որ մեր ազգը իր թշնամուն համբերել էր, յա դիմացել։ Հայո՛ց ազգ, Հայո՛ց ազգ, ձեր ջանին մեռնիմ. Հայոց ազգ՝ քո հողին մատաղ՝ Հայոց աշխար՝ էն ո՞ր կաթը դուք ծծեցիք, էն ո՞ր մեջքը ձեզ բերեց, էն ո՞ր ձեռը ձեզ գրկեց։ Էն ո՞ր բերանը ձեզ օրհնեց, որ դուք էս հողին ունենաք, էս սիրտը ձեր միջումն ըլի, էս հրաշքը աշխարքին ցույց տաք․ է՛ն ի՞նչ աչք պետք է ըլի, որ քոռանա, ձեզ չտեսնի, ձեր ղադրը չիմանա. էն ի՞նչ բերան պետք է ըլի, որ կապվի, ձեր փառքը չգովի, ձեր անունը չպաշտի․ էն ի՞նչ քարացած սիրտ պետք է ըլի, որ ձեզ չսիրի, ձեզ իր հոգին մատաղ չտա։ Օրհնեցե՛ք ռսի ոտը, |ջան ջանի տվե՛ք․ իրար սիրեցե՛ք․ դուք էն աշխարքի ծնունդն եք, էն ազգի զավակը՝ որ աշխար ամենայն զարմացրել են ու կզարմացնեն։ Դո՛ւք, դուք իրար պահեցեք, ինչպես ձեր նախնիքը, դուք իրար թասիբ քաշեցե՛ք, ձեր նախնիքը միտք բերե՛ք, ձեր հողն ու ազգը պաշտեցե՛ք, ես եդ եմ դառնում, էլի իմ պատմությունն անեմ, բայց աչքս ճամփի ա, անկաջս ձենի՝ ձեր ջանին ղուրբան՝ չթողաք, էս մուրազը հետս գերեզմանս տանիմ ու հողումն մարմինս քրքրվի, երկնքումը հոգիս տանջվի, երբ իմանամ՝ թե ձեր սերը պակսել ա, ձեր բարեկամությունը ցամաքել։ Գնա՛նք Երևանու բերդը, օրը մթնում ա, խավարը բռնում, աչքերս սևանում, սիրտս տրորվում ու ինչ տեղ որ ծնել եմ, է՛ն հողն էլ ա աչքիս փուշ դառել, սրտիս դանակ։ Ղուշն իր բունը սիրում ա, ես իմ հողը ատում, փնովում, չունքի լսած ու տեսած բաներս կրակ են դառել, սիրտս էրում, փոթոթում, չունքի Երևանու բերդի հողի ու ջրի շատ փայը՝ հենց բռնիր՝ Հայի արընով է շաղախած, ի՞նչպես անեմ, ո՞ր ջուրն ընկնիմ, ո՞ր սիրտս հովանա, յա մեռնիմ, պրծնիմ ու էս դարդերը ինձ սաղ սաղ չուտեն, չսպանեն։
Երևանու բե՛րդն, Երևանու բե՛րդն, ուր որ քանի Հայոց թագավորությունը իր աշխարքիցը ձեռք վերցրեց ու քրիստոնեությունը դառավ Հայոց ազգի հույսն ու ապավենը, ու երկնից արքայությունը ու Պարսիկ, Օսմանցիք՝ Հռովմայեցոց գլուխը Եվրոպա ուտելով, Հունաց ազգը էնտեղ տանջելով, Ասորոց, Բաբիլոնացոցը՝ Ասիա վերջացնելով՝ թուրըները սրած՝ կատաղած ասլան զափլանի պես՝ մեկն էս դհից, մյուսն էն՝ մեր ազգի արնին էին ծարավել, որ իրանց անկուշտ փորին մատաղ անեն, ու մեկը ծամում էր, մյուսին տալիս, մյուսը արինը խմում, մեկի չանգը քցում, մնացել էր հարիր հիսուն տարուց առաջ Օսմանցոց ձեռին, որ Նադր շահը դուս էկավ ու Հնդստան, Աբաղստան ոտի տակը տալուց եդև՝ երեսը եդ դարձրեց Երևանու վրա։ Սար ու ձոր նրան գլուխ էին վեր բերում, մեկ բուռը հողը ու լենաշալվար Օսմանցին ո՞վ էր, որ առաջին դիմանա։ Հենց Մուրադ թափի գլխին, Քանաքռուց մի քիչ բարձր նրա չադրի ծերն էրևվաց, Ղաջար Հասան-Ալի-խանը՝ Օսմանցվին ընչանք Ղարս մին քշեց ու զորապետը էնքան թուրն ածել, Օսմանցվի գլուխ էր թռցրել, յա ուս վեր բերել, որ ձեռը փետացել էր, թուրը գուլացել, ու ինչ ժամանակ եդ դառավ ու Նադր շահի չադրի առաջին, որ մզրախը չշպրտեց, մզրախը դողալով, գետնումը ցցվեց, բայց քաջի արած տղամարդությունը շահի աչքումը տնկվեց ու պատվի, փառքի փոխանակ՝ ողորմելի խանի աչքերը իսկույն հանել տվեց, որ արեգակի առաջին լուսինը չերևի ու իրան անունը չկոտրվի։ Էս կույր ողորմելին էր՝ որ Օսմանցվից հետո Երևանու խանությունը ստացավ ու էլի Պարսից անիծած ոտը մեր աշխարը մտավ։ Սրանից հետո իր ախպեր Հուսեյին-Ալի-խանն սկսեց նստիլ, որ է՛նքան աջիզ, խեղճ էր, մինչև վրաց Հերակլ թագավորն էկավ վրեն, ջարդեց ու 3000 թուման էլ հարկ դրեց ուսին։ Սրա որդի Մահմադ-խաննէլ որ նստեց, Աղա Մահմադ-խանն, որ ավելի անունն Ախտա-շահ էին կանչում, դուս էկավ, Նադրի պես սար ու ձոր ջարդելով, ինքը դեպի Ղարաբաղ ու Թիֆլիզ երըմիշ էլավ, իր ախպեր Ալի-Ղուլի-խանին Երևանու վրա ղրկեց։ Բայց մինչև Թիֆլիզու գերին Երևան չհասավ, Մահմադ-խանը՝ երկրի խալխը գլխին բերդումը թոփ արած, իր ջիլավը թշնամու ձեռը չի տվեց, որ Երևանու բերդի չորս կողմը կտրել, նստել էր, բայց կռիվ չէր տալիս, չունքի խանն ասում էր, երբ Թիֆլիզ կառնիք, ես ձերն եմ ու ձերը։ Թիֆլիզ առան էրեցին, եսրի տուտը Երևան հասավ թե չէ, խանի մեջքը կոտրվեցավ։ Ալի-Ղուլի-խանը մտավ բերդը, Մահմադ խանին ղոնաղ արեց ու հացի վրա հենց՝ ոտն ու ձեռը կապիլ տվեց ու Պարսկաստան ուղարկեց։
Պատմում են՝ թե բոլոր խաների սրանից լավը չէ՛ր նստել։ Մեկ քանի օր որ անց ա կենում, մեկ գիշեր հանկարծ մելիք Աբրահամին կանչiլ ա տալիս։ Ողորմելու արինը ջուր ա դառնում, բայց հենց կուշտն ա գալիս, սրան բարկացած հարցնում ա, թե ինքը լսել ա, որ Հայերը առանց զանգակի ժամ չեն գնալ, ի՞նչպես ա, որ զանգակի ձեն չի՛ լսում։ Մելիքը, որ դողալով չի ասում, թե նրա ահու չեն տալիս, իսկույն բարկանում, հրամայում ա, որ գնա, Հայերին ասի, թե նա էկել ա, որ խալխին պահի, նրանց տիրություն անի, նրանց ցավին հասնի ու ոչ նրանց նեղացնի։ Ու էս արժանահիշատակ խանն ա, որ խալխի խարջը, կոռը բաշխում, շատ ումուդ, շաֆաղաթ ա տալիս, բայց թուրը երկար չի՛ կտրում։ Ախպորը որ Ղարաբաղումը Սադըղ-խանը չի սպանում, Երևանու Հայ, Թուրք բերդը բռնում, սրան զոռով դուրս են անում, որ ղաջարի անունը իրանց վրա չըլի, էնպես որ ողորմելին հազար մուննաթով ու աղաչանքով բռանց ա գլուխը պրծացնում ու էլ եդ իր երկիրը քաշվում։ Փոքր վախտ սրանից հետո Մաքվա խանն ա գալիս, Երևան նստում, չունքի որ Մահմադ-խանի ազգականն ա ըլում։ Ֆաթ-Ալի-շահը որ նստում ա, Մահմադ-խանը շահի մորը մեջ ա քցում, մինչև 10․000 թուման Երևանու փող ռուշվաթ (կաշառ) խոստանում, ու էլ եդ գալիս, իր տեղը բռնում։
Էս միջումն ա ըլում, որ Նախչվանու քոռ Քյալբալի-խանը Ղարսա վրա կռիվ ա դուս գնում, փաշին ջարդում, երկիրը ոտնատակ տալիս, ու Ռուսն էլ նոր Փամբակ առած՝ էնտեղ մեկ մայոր ա ըլում, ավելի անունը՝ Ղարա (սև)։ Խանը եդ դառնալիս՝ ուզում ա, որ Փամբակ էլ մեկ ատամին խփի ու որ լսում չի՝ թե Ղարա մայորը, մեկ բանի հարիր մարդից ավելի ոչինչ չունի, հրամայում ա, որ գնան, նրան սաղ սաղ բռնեն։ Բայց ռսի սալդաթի ու թոփի հունարը դեռ չեն տեսած ըլում ողորմելիքը։ Իրեք, չորս անգամ էնքան ղոնշունը վրա է տալիս, բայց տեսնելով՝ թե Ռուսը պատի պես կանգնած՝ գյուլլից էլ չի երես եդ դարձնում, փոխանը կատու ընկած՝ ձիու գլուխը շուռ ա տալիս ու իր հողը գալիս։
Էլի էս միջոցումն է ա ըլում, որ անիրավ Մահմադ-խանը շահի հետ խոսքը մին ա անում ու քաջահաղթ Ցիցիանովին խաբնով իր մոտ ա կանչում, որ բերդը Ռսին տա։ 3000 մարդով, որ նա Երևան չի՛ մտնում ու տեսնում, որ խորամանկ Պարսիկը կամեցել ա նրան ականաթի մեջ քցի, մտնում ա թուշ Երևանու մեչիդը ու իրեք ամիս էս քաջ հսկայն առանց հացի, առանց օգնության, էն շոք ժամանակին, որ մարդի գլխին կրակ ա վեր թափում, էն թանգությունն ա ըլում, որ աղի լիտրը մեկ մանեթով ճարվելիս չի ըլում, ու շահն էլ անթիվ, անհամար զորքով գալիս՝ սար ու ձոր բռնում ա, ու Ռսի ղոնշունի շատն էլ՝ որը սովն ա սպանում, որը շոքը ու Հայերն են ըլում հաց տվողը, Ռսի քոմակը, մանավանդ կենդանի նահատակ Հովհաննես եպիսկոպոսը, որ Էջմիածնա ամբարները դարտակում ա, որ բալքի թե էնպես բան ըլի, որ Ռուսն Երևան մնա, բայց Աստուծո հրամանը չի ըլում, Ցիցիանովը էնքան գազանի ռխից իր մեկ բուռը ղոնշունը ու Հայերին հավաքում, էն վախտն ա քաղաքը մտնում, որ Վրաստանը, Կավկազը դոնմիշ էլած, մեկ մեկու ուտելիս են ըլում։ Մինչև Ղազախ ղզլբաշի ղոնշունը նրա աղաքն ու քամակը բռնած՝ կռվելով գալիս են, բայց էլի գլխըները քորելով եդ են դառնում, ու Ցիցիանովի ոտն ու երկրի խաղաղությունը մեկ ա ըլում, էնքան անուն ա ունեցել էս քաջ հսկայն։ Հալվաբարու Հայերը որ կան, էն ժամանակն են իրանց երկիրը թողում, քոչում ու որը մելիք Աբրահամի, որը Հովհաննես ուզբաշու ձեռի տակին՝ գալիս, քաղաքը մտնում։ Ռուսը՝ որ եդ ա դառնում, Մահմադ-խանին բռնում, Պարսկաստան են տանում ու նրա տեղը Թավաքյալ-խանն ա գալիս նստում, որ Գուդովիչի հետ կռիվ ա տալիս։ Սրան էլ փոխում են, Հուսեյին-խան–սարդարը ու իր ախպեր Հասան-խանն են Երևան ղրկում, որ մեկ քանի տարվան միջումը Ղարս, Բայազիդ, Արզրում ոտի տակ տվին ու Օսմանցվին կատու էին շինել։ Կարելի ա թե Երևան էնպես բարի, ազնիվ, խալխի ցավին հասնող, աշխարաշեն մարդ չէր տեսել, ինչպես որ սարդարն էր, բայց ինչքան նա բարեսիրտ էր, էնքան չար, գազան, դժոխք էր նրա ախպերը, որ ոտը փոխելիս սար ու ձոր դողում էին։ Նրա համար հո մարդի, հո սոխի գլուխը, բոլորը մեկ էր։
Էս էր՝ որ Աստված գլխին բարկացավ. էլածն էլ ձեռիցը խլեց ու խեղճ Հայերի էրված, խորոված սիրտը՝ անջախ մի անջախ հովացրեց ու էս օր խաչն ա նրանց պահում, ո՛չ Ալու փանջեն նրանց սասանացնում։ Օրհնվի էն սհաթը, որ Ռսի օրհնած ոտը հայոց լիս աշխարը մտավ, ու ղզլբաշի անիծած չար շունչը մեր երկրիցը հալածեց։ Քանի որ մեր բերնումը շունչ կա, պետք է գիշեր ցերեկ մեր քաշած օրերը մտքըներս բերենք ու Ռսի երեսը տեսնելիս՝ երեսներիս խաչ հանենք։ Աստծուն փառք տանք, որ մեր աղոթքը լսեց, մեզ Ռուս թագավորի հզոր, աստվածահաստատ ձեռի տակը բերեց։ Բայց թե մինչև էս բախտին հասնիլը ի՞նչ օր ենք քաշել, ի՞նչ գյուլլեք ա դիպել մեր խեղճ ազգի գլխին, ի՞նչ թրեր ա նրանց լերդն ու թոքը կերել, էրել, նրանց արինը վեր ածել, քանի քանի անգամ են տնըհան, տեղըհան էլել, քանի քանի իշխանք՝ որը կրակով, որը փետի տակին իրանց հոգին տվել, ով ուզում ա իմանալ, հետս գա, գնա՛նք էլ եդ Երևան։ Թո՛ղ լսողը չի՛ իմանա, թե ես Երևանու ծնունդ ըլելով, նրա հողի ու ջրի սերն ա էնքան սիրտս քաշում, տանում, չէ՛, գիտե Աստված։ Երեխա եմ էլել՝ որ էն տեղանց դուս եմ էկել, ամա էս օր էլ, որ մտածում եմ՝ թե Զանգվի կարմնջի վրովը, յա բազարի մեյդանովն անց կենալիս, ինչպես էր իմ լուսահոգի հերը ինձ ոտով, ձեռով անում, չունքի լեզվով խոսալն էլ ղազաբի էր բերում, որ թեզ անց կենանք, մեզ թուրք չտեսնի, որ մտածում եմ, թե քանի քանի անգամ հենց մեր այգումը յա մենք ենք ղզլբաշ յարալու արել, յա նրանք մեզ, ջանս վրես սրսռում ա, միսս վեր թափում։ Դեռ Ռսին չտեսած, մեկ էլ մտնինք Երևան, չունքի մեր հայրենիքն ա, մեր նախնիքն են էնտեղ կացել, տիրել, մեռել, թաղվել, էն ժամանակը կիմանանք Ռսի ղադրը ու մեր բախտավորության գինը, ով ուզում ա, գա։
Երևանո՛ւ բերդն, Երևանո՛ւ բերդն՝ ա՜խ՝ որ առավոտը բացվելիս նրա էն լաչար գլուխը մարդի աչքով չէ՛ր ընկնում, հենց իմանաս՝ թե դժոխքն ա իր բերանը բաց անում, ատամները ղրճտացնում ու իր ապականյալ, թունավոր դառը շունչը չորս կողմը փրփրալով փչում, ցրվում, փռնչացնում, որ կարենա՝ իր հոտած աղկների կերած, լափած արդար ջանը մարսի, էլի չանգերը դուբարա քցի, էլի հազար անմեղ, արդար հոգի անծամ կուլ տա, իր անկուշտ փորին մատաղ անի։ Արեգակը մտնելիս հո՝ հենց իմանաս՝ թե Սադայելի որդիքն ու զավակները, նրա զորքն ու զորապետներն ըլին իրանց դիվական խաղը խաղում, իրանց դժոխային քեֆն անում ու բրջերի գլխին՝ մեկ կտրած գլուխ էս տեղ էին ոտի տակ տալիս, մեկ անգլուխ լաշ էնտեղ էին կտոր կտոր անում, վրեն թքում, ծափ տալիս, ծիծաղում, հրհռում, քրքռում ու թրով, մզրախով, յա փետով մեկ մեռած մարմին էս կողմն, էն կողմն գլորում, քացի տալիս ու ներքև քցում։ Ճաշվա ժամանակին՝ հենց իմանաս՝ մեկ կրակի սար ըլեր էնտեղ կանգնած, փոր, ծոց տաք քուքուրթով, բոցով լիքը ծխում, բորբոքում էր, որ բիրդանբիր ճռնչա, բացվի, տրաքի ու ինչ կա չի՛ կա տակովն անի, լափի։ Ամեն մեկ բուրջը, ամեն մեկ բադանը՝ ոսկոռով, ջամդաքով, յա անմեղ դութսաղներով լիքը, քած խոզի պես՝ հենց իմանաս՝ ծանրացել՝ փորըներն՝ էլ չէին կարում քաշել, էնպես ուռել էին, որ բիրադի ճաքին, պատռին, կտոր կտոր ըլին։ Մեչդների ոսկեվարաղ գլխըներին արեգակի շոխքը դիպչելիս, պլպլալիս, հենց իմանաս՝ էն իրանց միջի անսիրտ նամազ անողների անխղճմտանք հոգու շնչովը փքված, ուզում ըլեին՝ Աստծուն փառաբանություն, աղոթք անելու տեղը՝ որ երկրին խաղաղություն, դինջություն տա, սոդոմական կրակն ըլեին ուզում երկնքիցը վեր ածիլ տան, որ սար, ձոր էրեն, խորովեն, տակով անեն։ Հայի թշնամի մոլլեն՝ որ գիշեր ցերեկ ուզում էր, որ յա քրիստոնեության անունը վերանա, յա Հայ ազգի, մինարեն որ չէ՛ր նի ըլում՝ որ ազան տա[8] ու իրան հավատացյալ ժողովուրդքը գան՝ իրանց իմամներին, իրանց Ալուն, Մուրթուզալուն աղոթք անեն, որ էն դինումը դժոխքի փայ չըլին[9], ձեռն անկաջին որ չէր դնում ու ծվում, հենց իմանաս՝ Հայի համար սադայելյան փողն ըլի փչում, որ իրանց գլուխը լան, չունքի շատ անգամ էր պատահում, որ մեկ խեղճ, անճար գեղըցի Հայ, որ բազարն էր գալիս էս հադաղին, որ իր առըտուրն անի, մեկ քանի շահի ձեռք քցի՝ որ տանի իր քյուլֆաթներին պահի, է՛ն տեղն էին քցում, է՛նքան էին ոտին, գլխին վեր հատում, որ հացն էլ էր մոռանում, էկած ճամփեն էլ, իր օղլուշաղն էլ, չունքի բեղաֆիլ մեկ թուրքի ջորի դիպած, մուռտառած էր ըլում։ Աշխարքի գլխին հենց գիտեմ կրակ պետք էր վեր գար, էնպես էր ամեն մարդ սասանահարվում, սարսափում, որ իր գլուխը պահի, բալի տակ չընկնի։ Ի՞նչ ասեմ, ի՞նչ պատմեմ՝ կըլի որ իսկ սադայելյան փողն ու դատաստանի օրը էնքան սարսափելի չըլին, չունքի Աստուծո ողորմության հույսը էլի կա, ինչքան էս օրերը, որ րիգունը գալիս՝ մարդ չէր իմանում, թե երաբ առավոտը կըհասնի, լիսը բացվելիս՝ ումուդ չուներ՝ թե սաղ սալամաթ՝ մթանն աչքը խփի, էնպես ահում, դողում էին երկրի խալխը։
Երևանո՛ւ բերդը՝ Երևանո՛ւ բերդը, ա՜խ՝ աչքս դուս գա, քանի՜ քանի ողորմելի Հայի միս ա կերել, քանի՜ քանի անմեղ հոգի՝ տարիքներով չարչարվելուց, տանջվելուց, կենդանի նահատակ ըլելուց, կրակի, բոցի, երկաթե շամփրի, թոխմախի, կրակած[10] քարփջի տանելուց, համբերելուց եդը, կամ թոփի գլուլլի հետ ա թռել, հազար կտոր է լել, կամ տարաղաջի (կախաղանի) վրա յա՝ գոռալով, երկինք, երկիր աղաչելով, իր միսն իր ատամներովը կռծելով, աչքերը դուս տրաքելով, զովում, ղաբդաշ, իրավորի, ազգականի, իր որդոց, զավակաց ձենը լսելով, տրորվելով, փոթոթվելով, հոգին ավանդել, երկինքը գնացել, որ պրծնի էս դառն աշխարքիցը, էն կատաղի գազանների ձեռիցը։ Քանի՞ քանի ջահել երիտասարդ՝ մեկ սաղ օջաղի մեն մենակ որդի, մեկ աղքատ, չքավոր տան սին, մխիթարություն, մեկ տասը գլուխ քյուլֆաթի տեր ու ապավեն, իր ծաղկած, դալար հասակին, իր ըմբրի ու արևի նոր բաց էլած ժամանակին՝ կամ սաղ սաղ քերթվել ա, կամ իր պատվական գլուխը գառան պես թրին դեմ արել, որ երկնքումը իր ջահելության մուրազն առնի, վայելի, չունքի երկիրը նրա անարատ արնին էր ծարավ՝ որ շուտով խմի ու բալքի կշտանա։
Սիրելի կարդացող՝ իմ ա՛չքի լույս Հայ՝ էս քո հավատակիցքն ու հայրենակիցքն են, որ ես ասում եմ ու էրվում․ քեզ հետ մեկ ավազանից ծնվել, քեզ հետ մեկ մեռոնով օծվել, մեկ խաչով կնքվել, երաբ որ լսում ես, սիրտդ ի՞նչ ա ասում, ջիգյարդ ի՞նչ։ Գիտեմ՝ որ ասում կըլիս մտքումդ՝ էսպես օրը գնա, ո՛չ եդ գա, քո թշնամին էս կրակի մեջը չընկնի։ Գիտեմ՝ որ սիրտդ էրվում, խորովվում կըլի, ու ուզում ես՝ որ էս անիրավ ազգի երեսին էլ մտիկ չանես, նրան տեսնելիս՝ գլուխդ առնիս, կորչիս, բայց հավատացի՛ր ինձ՝ մեղավորը նրանք չե՛ն, մենք ենք։ Մենք որ իրար թասիբ քաշենք, իրար քոմակ անենք, իրար պայծառացնենք, շենացնենք, ծովն էլ տեղիցը վեր կենա, մեզ տակով չի՛ կարալ անիլ, ի՛նչ թե Օսմանցին, յա Պարսիկը։ Մեզ ամենաբարի Արարիչ էն հոգին, էն խելքը, էն շնորքը չի՛ տվել, որ նամարդի մուհտաճ մնանք։ Աս տված հիմիկ մեզ լիս ա բաց արել, Ռուսաց թրին սարերը չեն դիմանալ, որ ջանք անենք, մեկզմեկու սիրենք, մեր լեզուն, մեր եկեղեցին էնպես ղայիմ բռնենք, ինչպես մեր երջանիկ նախնիքը, հավատացիր ինձ, Աստված էլ կսիրի մեզ, մարդ էլ։ Լավ չի սկսած բանը թողալ ու էսպես քարոզ ասիլ, ես էլ գիտեմ, ամա սիրտս չի դիմանում, ի՞նչ անեմ։ Էլի մեր գեղըցոնց ասածն ա միտքս գալիս։ Խալխի մեղքը չի, որ ճամփից դուս են էկել, իրար մոռացել, մեզ նման կարդացողի ոտները պետք է ծառիցը կապած, ամսով սոված պահած։ Ախր թե շատ առնողիցը շատ կպահանջեն, բաս դատաստանի օրը ի՞նչ ջուղաբ կտան ինձ նման գրի սևն ու սիպտակն իմացողները, որ էլ ուրիշ բան չենք ֆիքր անում, հենց ուզում ենք՝ լավ ուտենք, լավ խմենք, քյահլան ձիու վրա նստինք չալ չալ մանեթները ջեբըներումս չխկչխկացնելով, ձեռըներիս դողդողալով, խաղացնելով ման գանք, քեֆ ու մարաքյա անենք։ Շինած արաղ կոնձիլը, Կախեթու գինին անոշ անոշ խմելը, կառեթով, դրոշկով՝ փառավոր, ուռած ուռած ման գալը, զառ, ղումաշ հաքնիլ, մաշիլը, նոքար բեքարի՝ ձեռին ջուր ածիլը, երեսի հով տալը, տաք յորղանի տակին, փափուկ դոշակի միջում շնթռիլն ու թավալ տալը, ոտ ու գլուխ զարդարիլը՝ մեզ թե դժոխքը չտանին, դրախտը ըսկի չեն տանիլ՝ հարկիզ։ Էդ երեխեքն էլ գիտեն, կասես ինձ, բայց ի՞նչ անես, բանը գիտենալը չի, բանն անիլն ա։ Ես ինձ վրա եմ ասում, թո՛ղ ուրըշի սիրտը չնեղանա։ Ընչանք փողը չեմ առնում, ո՛չ գիրք եմ տալիս, ո՛չ աշակերտ կարդացնում։ Լազգին ու Թուրքի մոլլեքը էնպես չեն անում, անփող են իրանց ազգի երեխեքը կարդացնում, էլի Աստված նրանց ռզղը հասցնում ա։ Հենց մե՞զ պտի սոված սպանի։ Ամեն մեչըդի հայաթում դեղ տեղարենքն էլ՝ մեկ մեծ վարժատուն կա, ուր տեղ երկու, երեք լեզու են սովրում, մեր եկեղեցըքանց հայաթներումը լագլագն էլ բուն չի դնիլ, բաս ի՞նչ կըլի՝ որ ազգի սիրտն էլ քիչ քիչ չի՛ լվանալ։ Ով թուր չի՛ առել ձեռքը, թրի ղադրն ի՞նչ կիմանա, ով թվանք չի՛ գցել իր օրումը, ֆորս ի՞նչպես կարա անել։ Քրդին հազար տարի ասա՛, թե հնդուհավի միսը, ղաբլու փլավը հիանալի կերակուր ա, տո որ նա իր օրումը նրանց համը չի առել, իր սոխն ու մածունը, թանն ու ճաթը կթողա, քո ասածի՞ն անկաջ կանի, խելքդ ի՞նչ ա կտրում։ Ասենք՝ ես չասեմ, սաքի դու չե՛ս գիտել, որ երեխի ընչանք ատամները դուս չի գան, կոշտ բան չի՛ պետք է տվա՞ծ։ Դու ուզում ես անհիմքը՝ տուն շինել, կրակ չի վառած՝ հաց թխիլ, մմի ծերը թողել ես, մատդ ես կրակին դեմ անում, առանց պատրուքի, ուզում ես, ճրաքուն ինքն իրան քեզ լիս տա։ Կացինը դնում ես ծառի քոքին, դու քնում, յա ձեռներդ խաչում, ղրաղին կանգնում, ծառն ինքն իրան քեզ ցախ կդառնա՞,․խելքդ ո՞ւր ա։ Խմորն առանց թխտըմորի չի՛ գալ, չի՛․ նհախ տեղը ոտներդ գետնին մի՛ ծեծիր։ Անբանացնիլ թուրը կժանգոտի, նամ տեղի ցորենը կբորբոսի։ Անվարիլ հողը թե ցանեցիր, զուրդ ու ղուշը կուտի սերմդ։ Առաջ մեկ վարի՛ր, հիմքը քցի՛ր, մեկ ազգի աչքը բաց արա՛, դուզ ճամփեն որն ա, էն ճամփովը տա՛ր․ սար ու ձոր մի՛ քցիլ․ դու նրան քո սերը ցույց տո՛ւր, տեսնիմ՝ թե նա քեզ չի սիրիլ։ Ուրըշները մեզ բամբասում են, հերիք չի՛, մենք էլ ենք մեր ոտիցը մեզ ու մեզ ճոլոլակ ըլում, էստով հո բան չի՛ դառնալ։ Հայոց ազգի ջանի՛ն ղուրբան՝ մեկ նրա երեխին ուսումն տուր, նրա էն լուսաթաթախ հոգին կրթիր, կրթիլ եմ ասում, թուղթ խաղալ, ֆրանզուցերեն խոսիլ, անգիր բերան անիլ, գլխիցը դուս տալ՝ չեմ ասում ու շարական, փոխ, յա շիլափլավ ուտիլ սովորցնիլ, որ մեզ էստեղն ա քցել, տեսնիմ՝ թե ջան[11] կտա քեզ, թե չէ՛։ Մինչև գարունքը չգա, ծառը չի՛ ծաղկիլ, առանց ամառի պտուղ չի՛ հասնիլ, դու ուզում ես՝ որ ձմեռվան էն սաստիկ ցուրտ, սառած ժամանակին վարդի հոտ առնիս քո բաղումը, հասած պտուղ քաղես քո բաղչումը, էդ էլա՞ծ բան ա, կամ կըլի՞ ըսկի։ Պինդ ոսկոռն էլ՝ որ շատ ծալած մնում ա, թմբրում ա, ճում ա ընկնում․ երկու օր որ թեք ես ընկնում, քամակդ ցավում ա, ոտներդ ման գալիս բեզարում, տո ախր հազար տարի ա, էս բեռը մեզ վրա, էս բխովը մեր ոտումն ա էլել, ախր որ ասում եմ՝ վազի՛ր, բաս ի՞նչ կանեմ, որ գլխիս վրա վեր չեմ ընկնիլ։ Շարթով սոված մարդին մի՞ս կուտացնեն, ցուրտը տարած տեղը կրակի՞ն կանեն։ Անձողի հոտը դիպած գլուխը ձնո՞ւմը կդնեն, թե կրակումը[12]։ Խեղճ ազգի հոգին մինչև էսօր քաղել են, հազար տարվա յարա ունի սրտումը, որ դեռ չի սաղացել։ Էնքան դառն արտասունք ա կուլ տվել, որ ո՛չ աչքումը լիս կա, ո՛չ բերնումը համ, ո՛չ սրտումը եղ․ դու հենց ուզում ես որ էստոնք մեկ սհաթումը անց կենա, ի՞նչպես կըլի։ Տո որ մեկ գերեզմանատան համար, մեկ դարտակ ողորմի տալու խաթեր քո ազգի պատվական իշխանքը՝ պարոն Զտվրովն, Խերեղինովն, Դավիթ Թամամշովը, Մովսես Տեր Գրիգորովը հազար մանեթներով կխարջեն, իրանք իրանց տեղ կբաշխեն, ժամ կշինեն, խալխը ինքն իրան կերթա, իրան հացովը մշակություն կանի անփող, բաս խելքդ ի՞նչ տեղ ա, էսպես ընտիր իշխանքը, էսպես բարեսիրտ ազգը՝ վարժատուն շինելուց, մեկզմեկու օգնելուց կփախչի՞ն, որ մեկ համն առնին։ Ջուրը դարիդուս չի՛ գնալ, սիրելի՛, չի՛։ Ճամփեն գտի՛ր, առուն սրբի՛ր, քար ու քոլ դեն ածա՛, տեսնիմ, թե ջուրն ինքն իրան կգա՞, թե չէ՛։ Բանը երկարացավ, լսողը չի՛ նեղանա, էլի գնա՛նք մեր դժոխքը։
Հե՛րիք ա, հերիք՝ ասող կըլի ինձ, ձեռք վերցրու էդ դժոխքիցը, ի՞նչ էլավ քեզ։ Ա՜խ՝ ինչպես ձեռք վերցնեմ, բաս ո՞ւր թողանք մեր ազգի էն սիրուն, սիրուն լուսաշաղախ աղջըկերքը, բաս մեկ ողորմի էլա չի՛ պետք է ասենք, որ երեսների վրա, քարի, ավազի, փշի, տատասկի վրով՝ մազըներիցը բռնած՝ քարքաշան անելով, գլխըներին խփելով, մեջքըներին ղամշելով, շատ անգամ փորըների վրա պար գալով, քացի տալով, թրևելով, թուր քաշելով, տրորելով, թվանքի ոռքով, լափչընի նալչով՝ տալով, յա կխչորելով, ձեռըները կապած, ոտըները բխոված, շատ անգամ հարիր վերստ տեղից՝ հերնըմերն եդևներիցը ընկած, քիր, ախպեր բոբիկ ոտով, յա գլխաբաց, քեռի, փեսա, ազգական՝ դոշըները ծեծելով, մազըները պոկելով, հող ու քար գլխըներին տալով, ինչպես մեկ սուրու գառն ու մերը կորցրած ոչխար՝ տանում էին, բերդն ածում, որ իրանց արդար իմամներին փայ շինեն, հարսնացնեն, թուրքացնեն։ Շատը հենց տանն էր հոգին տալիս, շատը ճամփին հորն ու մոր աչքի առաջին, էն կյանքը գնում, ուր ցավ, ուր վիշտ էլ չկա։ Շատի սիրտն էլ որ մի քիչ պինդ էր ըլում ընչանք ա, բերդն էր հասնում, հաջի, մոլլա, քյալբալայի, սուխտա, խան, բեկ, ախունդ, սեիդ վրա էին թափում՝ որ յա խաբնով հավատից հանեն, յա պատժով, բայց տեսնելով, որ նրանք՝ ո՛չ փառքից են խաբվում, ո՛չ պատժից վախում, ո՛չ խանզադության թամահ անում, ո՛չ մահից ահ քաշում ու ուզում էին Քրիստոսի հարսնանալ, կույս գնալ աշխարքիցս, որ հրեշտակաց դասը դասակվին, իրանց սուրբ հավատը չէին ուրանում, պատիժ, պատուհաս, սուր, հուր, բոց, կրակ, սով, մահ, մեկն էլա աչքըները չէին բերում, որի ոսկեթել գլուխն էին հորնըմորը տալիս, որի լուսաթաթախ լաշը, որի ձեռն ու ոտը։ Աղչիկ ու էսքան սի՞րտ, քար ըլեր՝ կպատռեր։ Աստված նրանց հոգին լուսավորի։
Է՛ս սիրտը, է՛ս հավատը, է՛ս հոգին, է՛ս սերն ուներ հայ ազգը, որ թշնամու, գազանի ձեռի՝ երկիր, աշխար, ազատություն, թագավորություն, իշխանություն, մեծություն, բոլոր, բոլոր կորցրեց, իր հավատին մատաղ աղքատություն, նոքարություն, գերություն, ղարիբություն, տանջանք, չարչարանք, սով, մահ հանձն առավ, որ իր սուրբ եկեղեցին, իր լիս, լուսավորչադավան օրենքը՝ ամուր, հաստատ ու անխախտ պահի։ Է՛ս ա հսկայություն, սրտապնդություն, մեծահոգություն, քաջություն, կամաց հաստատություն, հոգու կարողություն ու զորություն, որ աշխարքիս վրա ջրհեղեղիցը դեսը՝ մեկ ազգ էլա մինչև էսօր՝ չի՛ կարաց ու չի՛ էլ կարող ցույց տալ։ Սար ըլեր՝ փուլ կգար, երկաթ ըլեր՝ կմաշվեր, ծով ըլեր՝ կպակսեր, կցամաքեր․ բայց Աստվածասեր Հայ ազգը՝ մինչև էս օր գերօրինակ հսկայությամբ տարավ բոլոր ու իր անունը պահեց։ Թողանք էն խեղճ, քոթրոմած, աչքից, ձեռից․ ոտից ընկած, էն սիրուն տղամարդ երիտասարդ Հայերը, որ էս օր էլ Երևանումը՝ որը ջուխտ աչքով քոռացած՝ ա՜խ, ո՜խ քաշելով մաշված ա, իր հարսի, օղլուշաղի երեսին մտիկ տալիս, որը ո՛չ գդալով ա հաց կարում ուտիլ, ո՛չ ձեռով՝ ուրիշը պետք է՝ երեխի պես թիքեն բերանը դնի, չունքի ոչ պռոշներ ունի, ձեռներն էլ ուսաբերնիցն են կտրել, որը քոթրոմացել, անդամալույծ ա դառել, սելով են ման ածում, որը քիթ չունի, որը լեզու, սրտըներն ուզում ա տրաքի, որ ուրիշը խոսում, խնդում ա, երեխեքը լալիս՝ յա ծիծաղում են, բալքի թե մեկ ազար, մեկ մուրազ ունի սրտումը, լալի (մունջ) պես, մանուկ օրորոցկանի պես ոտին, գլխին պետք է անի, որ միտքը հասկանան, բայց ինքն ուրիշին ո՛չ մեկ չոռ ա կարում ասիլ, ո՛չ մեկ ջան։ Քանդվի՛ էսպես տերությունը, հաստատ մնա Ռսի թագավորությունը, որ մեր ազգն ու աշխարքը գերությունից ազատեց, իր բարեգութ ձեռի տակը բերեց ու հոր պես մեզ խնամում, պահպանում ա։ Էն ի՞նչ լեզու, էն ի՞նչ աչք պետք է ըլի, որ ամեն մեկ երկինքը տեսնելիս, փառք չտա Աստուծո, երեսը գետինը չքսի, ու մեր ամենողորմած կայսերը՝ կյանք, առողջություն, զորություն, նրա արքայազն որդոցը ու զավակացը՝ կենդանություն, բարեբախտություն, ու հզոր տերությանը՝ հաստատություն, պայծառություն, մշտական տևողություն՝ չխնդրի, չաղաչի։
Էսքան բաները լսեցիր՝ սի՛րելի կարդացող՝ բաս ի՞նչպես չի սիրտդ վառվիլ, որ դու է՛ն ազգի որդին ես, որ էսքան տանջանք քեզ համար քաշեց, ինքը նահատակվեց, քո կաթդ ու արինդ ուրիշ ազգի հետ չխառնեց։ Էնպես կարծո՞ւմ ես քիչ բան ա, հազար տարով էս օրը քաշիլ, էլի ազգ պահիլ, որդի մեծացնիլ, անուն, լեզու, հավա՞տ ունենալ։ Ա՜խ՝ էս միտք անողը՝ էլ ի՞նչ սիրտ պետք է ունենա, որ իր լեզուն, իր ազգը չսիրի։ Ասենք բլբյուլի լեզուն քաղցր ա, վերու հավին (խոխորին), սիրամարգին Աստված գեղեցիկ գույն, սիրուն թևեր ու բմբուլ ա տվել։ Ասենք վարդը շատ գովելի ա, բաս ընչի՞ չի մանիշակը իր ռանգը, իր հոտը նրան տալիս։ Մի՞թե վարդին տեսնողը՝ մանիշակին չի՞ սիրի՞լ։ Սարի անհոտ ծաղիկն էլ՝ իրան տեղը, իրան փառքը վարդի հետ չի փոխիլ։ Միթե բլբյուլի լսողը կանարեյկին էլ չի պետք է պահի։ Ամեն բան իր գինն ունի, շաքարեղենը քաղցր ա, ամա հացի տեղը չի՛ փոխիլ։ Շամպանսկի գինին անոշ ա, ամա ի՞նչ անես՝ որ մեր երկրումը չի դուս գալիս, մեզ թանկ է նստում։ Ասենք ջավահիրը, ալմազը շատ ջուհաբ ունի, շատ մեծ գին, ի՞նչ անես, որ նրանով տուն շինել չի՛ կարելի, ամեն մարդի ձեռք չի՛ ընկնում։ Ասենք հարևանդ հարուստ ա, օրը տասը տեսակ կերակուր ա ուտում, ձեռդ որ չի՛ հասնի, պետք է որ քո հացն է՞լ դեն քցես։
Ա՜խ՝ լեզուն, լեզուն, լեզուն որ չըլի, մարդ ընչի՞ նման կըլի։ Մեկ ազգի պահողը, իրար հետ միացնողը լեզուն ա ու հավատը։ Լեզուդ փոխի՛ր, հավատդ ուրացի՛ր, էլ ընչո՞վ կարես ասիլ, թե ո՛ր ազգիցն ես։ Ինչ քաղցր, պատվական կերակուր էլ տաս երեխին, էլի իր մոր կաթը նրա համար շաքարից էլ ա անոշ, մեղրից էլ։ Մեր կաթն էլ որ ծախենք, առնող չի ըլիլ։ Մեր աչքը որ հանենք ուրիշին տանք, ուրիշը կարելի՞ ա դնել տեղը։ Մեր օրորոցի վրա մեր լեզվով մեզ նանիկ ասեցին. էն էլ ա մեր միտքը չի՞ պետք է ընկնի։ Ասենք նոր ապրանք շատ ես առել, հինը պետք է՝ դե՞ն ածած։ Էն վայրենի ազգերն էլ իրանց սոպռ լեզուն աշխարքի հետ չե՛ն փոխիլ։ Հո լսել ես շատ անգամ[13] մուզիկի ձեն՝ ասա, քո սազն ու բայաթի՞ն ա քեզ դիր գալիս, թե էն։[14] Էնպես մարդ կա՝ տասը, տասնըհինգ լեզու գիտի, ամա նա իր լեզուն միշտ ամենիցը լավ աշի, իր ազգի հետ խոսալիս, ամոթ ա համարում, կամ ուրիշ լեզվով իր միտքն ասի, կամ ուրիշ բառ հետը խառնի։ Խառնի՛ր քո սիրեկան խաշի հետ՝ ձուկը, շաքար, կանֆետ (շաքարեղեն), չամիչ, չիր, խիզիլալա, տե՛ս ի՞նչ համ կունենա։
Ախր որ ասում ես փրսքուլիվաթսա արի, սքուչնա եմ, օփիժաթսա էլա, փրոշենի տվի, սանյաթիե շատ ունիմ, գլուխս քրուժիթսա էլավ, փեզչեսթնի մարդ ա, րազփոյնիկ ա, յափեթնիկ օքմին ես, գնանք քուփաթսա ըլինք, սոփրանիեմենեմ գալիս, փրոիգրաթսա արին, ճամփին ֆսեթքի ութոփնո ա, շատ խլափօթ սլուչիթսա չի ըլում։ Եվ այլն։ Աչքի լիս՝ մի՛ մտածիր թե լսողն ի՞նչ կասի։ Իսկ գիտուն, լուսավորյալ մարդը նա է, որ ամեն լեզու քանի կարա, իստակ խոսա։ Դու քո լեզուն որ իստակ խոսաս, ինչ վնաս ունի, հենց գիտում ես, խելքդ ձեռիցդ կառնեն, թե սովորած իմաստությունդ ջուրը կթափի, կամ թե չէ տերության սիրտն ես ուզում շահիլ։ Բարենամ տերությունը երբ կուզի՝ որ մարդ իրան լեզուն կտրի, էր ազգիցը հեռանա։ Բաս էլ ո՞ւր են էսքան վարժատուն շինում, վարժապետ պահում, աստիճան, պատիվ տալիս։ Ֆրանցուզ, Նեմեց, Ինգլիզ որ քո լեզուն սիրում, գովում են, քանի պատիկ դու էլ պետք է սիրես ու գովես։20) Քեզանից չեմ նեղանում՝ աչքի լույս, մեր բախտիցը ժամանակն էնպես ծռվել էր մինչև հիմա, որ մարդ իր գլուխը չէ՛ր կարում պահիլ, ո՞ւր մնա լեզվի դարդը քաշիլ։ Էս ա պատճառը որ մեր նոր լեզվի կեսը Թուրքի ու Պարսից բառ ա։ Բայց սրա դեղն էլ հեշտ ա, քիչ քիչ կարելի ա իստակել, երբ որ ագգը ուսումն առնի ու իր լեզվի բառերը քիչ քիչ հասկանա։ Էս էլ հերիք ա, որ Թուրքի լեզուն, որ իրանք Թուրքերը չեն գրում, միայն խոսում են, ու մեզանից որքան բռի են ու կոպիտ, բայց էլի էնքան ա նրանց լեզվի համը ընկել մեր ազգի բերանը, որ խաղ, հեքաթ, առակ[15] Թուրքերեն են ասում, իրանց լեզուն թողում, պատճա՞ռ․ չունքի սովորություն ա ընկել։ Ազգին անհավատ են կանչում, լեզուն սիրում․զարմանալու չի՞։ Ախր ո՞վ ա լսել, թե ծծմոր կաթը մոր կաթիցը լավ ըլի։ Էսքան խառը լեզվի հետ դու էլոր քո փոսքուլիվաթսան մրոքուլիվաթսան ես խառնում, ախր դրանից ինչ համ դուս կգա։ Էլ ավետարան, գիրք, ժամասացություն ինչ կհասկանաս։
Ձե՛զ եմ ասում՝ ձեզ՝ հայոց նորահաս երիտասարդք՝ ձեր անումին մեռնիմ, ձեր արևին ղուրբան, տասը լեզու սովորեցե՛ք, ձեր լեզուն, ձեր հավատը ղայիմ բռնեցեք։ Մեկ դարդակ լեզուն ի՞նչ ա, որ մարդ չկարենա սովորիլ։ Բաս չե՞ք ուզիլ, որ դուք էլ գրքեր գրեք, ազգի միջումն անուն թողաք, ձեր գրքերն էլ օտար ազգեր թարգմանեն, ձեր անունը հավիտյանս հավիտենից մնա անմահ։ Ինչ կուզե Ֆրանցուզերեն, Նեմեցերեն գիտենանք, մենք չենք կարող էնպես բան գրիլ, որ նրանց միջումն անուն ունենա, չունքի նրանց միտքն, նրանց սիրտն ուրիշ ա, մերն ուրիշ․ մեկ էլ որ նրանց միջումն էնքան գրող կան, որ ո՛չ թիվ կա, ո՛չ հեսաբ։ Ռուսաց լեզուն մեր տերությանն ա, պետք է ամենից առավել համարինք, հետո մեր լեզուն ձեռք բերենք։ Բաս ձեր սիրտը չի՞ ուզիլ՝ որ դուք էլ ոտանավոր գրեք, ձեր միտքը, ձեր խորհուրդը հայտնեք, որ այլազգք մանան՝ թե մեր միջումն էլ ա էլել երևելի գրող ու մեր լեզուն դհա ավելի սիրեն։ Աստված կյանք տա էն ծնողացը՝ որի որդիքն ինձ մոտ են։ Նրանց առաջին խնդիրն միշտ էն ա էլել, որ նրանց որդիքը հայերեն լավ գիտենան։ Գերեզմանն էլ որ մտնիմ, նրանց էս սուրբ խոսքը մտքիցս չի՛ գնալ։ Ընչանք Երևան գնալը մեկ քանի ամիս ժամանակ ունեի, էնդուր համար էսպես ճամփես ծռեցի։ Ձմեռն անց ա կացել, ամառն էկել, վա՜յ նրան՝ որ էս շոքին գնա էնտեղ՝ ես պետք է գնամ, ով կուզի՝ հետս գա։
Ճաշվա շոքն անց էր կացել։ Սար ու ձոր գլխըներն էլ եդ բարձրացնում էին, որ փոքր շունչ առնին։ Արեգակը Մասսա քամակիցը՝ հանդարտ աչքը բաց էր արել՝[16] մունջ մունջ Երևանու բերդին մտիկ էր տալիս ու էն ա ուզում էր, որ կամաց կամաց մեր մտնի։ Թանձր խավարը, սև դումանը էկել, բոլոր դաշտերի, ձորերի երեսը բռնել, օդը ծանրացրել, կալել էր։ Ղուշը տեղիցը չէր ուզում ժաժ գա, հավը բնիցը գլուխը հանի։ Ամեն տեղից ոտքը խաղաղվել, ամեն տեղից ձենըձոր լռվել, պապանձվել, փասա փուսեն քաշվել էր։ Ջուր ջրողը առվի վրա էր թեք ընկել, քնած մնացել, վար ու ցանք անողը հանդումը, բաղմանչին՝ իր ծառի տակին՝ շվաքումը քուն մտել, դինջացել։ Մարդ, ինս, ջինս՝ գեղերումը էլ չէին երւում։ Բազի կոնդի (բլուր) ծերից, բազի սարի դոշից, բազի ճամփում, չոլում մեկ սև մազի չափ ղարալթու սևին էր տալիս, ձիու քամակիցը դես ու դեն թեքվում, երեսի, քամակի վրա շուռ գալիս, էլ եդ գլուխը դզում, օրզանգուն ու ղանթարղեն ժաժ տալիս, ձիուն քացի տալիս, յա ղամշով խփում, որ ոտները մի քիչ եգին փոխի, թեզ տեղ հասնի։ Բազին էլ ձեռն անկաջի քոքին[17] դրած՝ տխուր, բարակ ձենով մեկ բայաթի էր քոքել, քթի տակին, ձիու ջիլավը գլխին քցած՝ ինքն իրան բզզում, գնում էր, որ տուն հասնի, ու իր բեզարած, ջարդված ջանը՝ կամ մեկ շվաքի տակի դինջացնի, յա իր տան դուռը, իր օղլուշաղի երեսը, քանի որ դեռ մութը վրա չէ՛ր հասել, տեսնի ու սիրտը բաց ըլի։
Հոդաղներն (մեխրե) էլ իրանց քութանի տավարը բաց էին թողել, լուծը եդ արել ու մեկ քոլքի տակի՝ գութանը մեկ կողմը, եզըները մյուս՝ ջրերի ղրաղին վեր էին թափել, քաղցր քուն մտել։ Նախիրը մեկ դզում, ոչխարի սուրուն մյուս՝ շվաք տեղը՝ նստել չանեն չանին էին քսում, փնչացնում, արոճ անում։ Չոբանն էլ գլուխը մեկ քարի վրա դրած՝ նղղել, աչքը կպցրել էր, որ շոքը քաշվածին պես վեր կենա, սուրուն իրիգնահովին մեկ լավ խոտավետ տեղ տանի, արածացնի։ Օյաղ շների մեկը է՛ս ցցի վրա, մեկը մյուս թափի ծերին, յա չոբանի ոտի տակին՝ գլուխը դրել, նոթերը կիտել, մարաղ էր մտել, որ թե գող, գել կամ գազան սիրտ անի, մոտանա, բիրդանբիր վրա թռչի, թիքա թիքա անի, իր տիրոնչ ոչխարները պահի։ Մեկ կանաչ խոտ, մեկ դալար թուփ, կամ մեկ ծաղիկ, մեկ տեղ էլա չէր երևում, որ մարդ հոտն առնի, կամ երեսին մտիկ տա, սիրտը բացվի ու իր ճամփի երկարությունը մոռանա, կամ շոքի ձեռիցն էրված, խորոված ջանին հովություն տա, էնպես էր սար ու ձոր, դաշտ ու հանդ չորացել, խանձվել, պապանձվել։ Միմիայն խոտերի չոփերն ու քոլերի սուր սուր ծերերն էին էստեղ, էնտեղ ցից ցից գլուխ բարձրացրել, տխուր, տրտում, մոլորված, պաշարված կանգնել, մնացել։
Սև սև ջամդաքակեր ակռավները, յա վախլուկ տուլաշներն էին հենց մենակ մնացել, որ էստե, էնտե մեկ քարափի ծերի, յա մեկ բրջի գլխի, յա թե չէ մեկ ճամփի միջում, իրար գլխի հավաքվել էին, նստել, կամ պտիտ էին գալիս, իրար կտցահարում, իրար թևերից քաշում, որ մեկի գտած որսը ձեռիցը խլեն, փայ անեն, իրանց ձագերին էլ տան, կամ հետըները տանին։ Օձ, կարիճ, խլեզ, բզեզ ու ինչ կերպ ջանավար ասես՝ մորեխ, մժեխ՝ մեյդան էին բաց արել։ Որը մեկ քոլի տակից, որը մեկ քարափի բաշից, որը խոտերի միջին, կամաց կամաց ժաժ գալով, պոչ ու գլուխը իրանց քաշելով, կամ ծլունգ ըլելով, էլ եդ տազ անելով, կամ գետնի ապառաժի վրա սողալով, փշտացնելով, շվացնելով, փշշացնելով, ծվալով, ծղրտալով՝ ոտն էին էլել, ուզում էին իրանց արևի ձենն ածեն։ Որն էլ իր բնի առաջին արևկող անելով, գլխըները հանել, մունջ մունջ անկաջ էին դրել, սուր սուր աչքըները ցցել, պելացել, շլացել՝ էս կողմն, էն կողմն մտիկ էին տալիս, որ ոտքը խաղաղվելիս դուս գան, մի քիչ շունչ քաշեն, իրանց քեֆն անեն․ իրանց ոզդը ճանկեն, էլ եդ իրանց բունը մտնին, էլ եդ գնան քնին, դինջանան։
Բազի պատածակի արանքից, կամ քարի ծերից էլ՝ մեկ նաչար բայղուշ (բու) գլուխը խոր վեր թողած, քիթ ու պռունկ կիտած, ծանրացած, գետնին նայում էր, իր սև օրը լաց ըլում։ Հավի թշնամի ուրուրն էլ՝ (ձեբեն) թևերը փռած, չանգերը սրելով, բաց ու խուփ անելով, կտուցը սրբելով կամ դոշը քուջուջելով, երկնքի տակին գլուխը դոշի տակին քաշ քցած, սու8 աչքերը էս դեհն, էն դեհն էր քցում, պտտում, հազրվում, որ բիրդանբիր ական թոթափել վեր վազի, մեկ լխպոր ճտի գլխի, որ իր մոր թևերի տակին, կամ մոր գլուխը քորելով, թևը քաշելով, ծվծվալով, կտկտալով՝ կամ կտուց կտցի տալով, մոր կրխալուն, ծվալուն անկաջ դնելով, սուս փուս նստում էին իրար հետ, կամ քուջուջ էին անում, կամ մեկ խեղճ, անճար լորի քամակի խփի ու ճվճվացնելով, ծղրտացնելով՝ վեր քաշի, քրքրի, թեբռի ու իր ագահ փորին մատաղ անի։ Ահա՛ գեղեցիկ, անզույգ օրինակ՝ անսիրտ, բարբարոս Պարսից՝ ժանդ բռնակալաց, մաշողաց ազգի, երկրի Հայկա զավակաց։
Էսպես մեռել, լռվել էր բնությունը ու մեկ շփլթու էլա մեկ տեղից չէր լսվում։ Միմիայն հեռու տեղից մեկ բարակ քամի՝ բազի բազի վախտ փչում, ծառերի տերևները սլլացնում, ժաժ էր քցում ու գոլ գոլ մարդի երեսին, բերնին՝ ձեռը նազուք քսում, շուտով անց էր կենում ու փշերի, խոտերի, քարափների, ձորերի մեջը մտնում։ Ինչպես ծխի մեջը խրված՝ հեռու տեղից՝ դաշտի գեղերը, հանդերը, փոսերը՝ մթնած, լռված՝ ինչպես սև ամպի կտորներ, կամ էրված, խանձված տեղեր՝ էս տեղից էն տեղից սևին էին տալիս ու խառնիխուռն երևում։ Արազը ինչպես մեկ նետ օձ, կամ էրծաթի գոտի, արևմտյան կողմիցը, ձորերի միջիցը իր սուր լուսափայլ ճակատն ու գլուխը բաց էր արել, ու մրմունջ, հանդարտ, լուռ գալիս՝ Մասսա փեշին մի քիչ թևով խփում էր, շփում ու էլի ծուռն նայելով, նրան հաթաթա տալով, ձենը ձոր անելով, գլուխը պտտելով՝ գնում Զանգվին ու Գառնու գետն իր ծոցն առնում ու խաղալով, խայտալով, վռվռալով՝ հեռանում քվերտանց հետ ու պռունկ պռնկի, դոշ դոշի, քամակ քամակի տված, իրար գլխի, երեսի ձեռըները քսելով, փաղաքշելով, հանաք անելով, աչքըները խփում, նղղում ու Շարուրի դուզ ծոցումը՝ ծեծված, ջարդված քուն մտնում։
Էս տխուր մեյդանի չորեքշուրջը՝ աչքդ որ բաց չես անում, մեկ էլ էն ես տեսնում՝ որ բազի վախտ երկինքն ամպակալած՝ ուզում ա, որ սար ու ձոր ոտնատակ տա, Ալագյազա, Մասսա ու մյուս սարերի գլխին բամբաչի, պոկի, նրանց գետին խցկի, որ համարձակում են՝ իրանց գագաթը էնպես բարձր վեր քաշել, որ բոլոր ամպերը վերևը ոտի բռնելու տեղ չունենալով, իրանց երկինք մորիցը խռոված, վեր են գալիս ու նրանց գլխին քուլա քուլա դիզվում ու էնպես իրար վրա նստում, որ շատը տեղ չունենալով՝ մյուսներին քռիչ ա տալիս, բոթբոթում, դուս ա քցում ու նրանց տեղը բռնում։
Էս հադաղին էր, որ մեկ սև ղարալթու՝ բարակ օձի պես կամաց կամաց գլուխը դուս քաշելով, դզվելով, աջ ու ձախ ծանր մտիկ տալով, մեկ բարձր մինարեթի ծերի պտիտ տալով, քնահարամ մարդի պես ձեռը ուսուլով բարձրացրեց, անկաջին դրեց, գլուխը քամակի վրա թեքեց ու ճլերք ընկած հիվանդի պես՝ սկսեց ձենը ծոր քցել և ինչպես մեկ խոր ձորից կանչել՝ Ալլահո՛ւ-Ալաքբա՜-րո՛ւ (բարձրելույն Աստուծո)։
Էս ձենը հենց դուս էկավ թե չէ, հենց իմանաս՝ մեկ ամպ տրաքեց ու ձենի տուտը հազար կտոր ըլելով, գետինը ժաժ տալով, սար ու ձոր իրարոցով քցելով, քարափների, էրերի արանքներովն անց կացավ ու քիչ քիչ ձգվելով՝ բարակացավ, խզվեցավ, կտրվեցավ։ Ինչպես մեկ բունը քանդված մեղրաճանճի թաբուն, էնպես դուս թափեցան ուղղափաո մահմեդականքը, որն իր դուքանիցը, որը բաղիցը, ձորիցը, որը քնաթաթախ, որը սովու աչքը կուլ գնացած, ձենը փորն ընկած, ռանգը սպրդնած, ունքեր, նոթեր կիտած, գլուխը կախ քցած, որը մեկ ավթաֆա ձեռին, փեշերը վեր քաշած, գոտիկը խրած, Խորասանու սև մորթի երկար գտակը ունքերին քաշած, միջի վրա կոտրած, թուխ ճալվերը (քոչորը) երկու տակ՝ անկաջների էս կողմն, էն կողմն ոլորած, քցած, գլուխը պլոկած, կլեկած, վեր արած, վիզն ու բուկը կեղտով, քրտնքով սևացած, կոշտացած, տարթի պես բասմա ընկած՝ երկար, բարակ միրուքը հինա դրած, սևացրած, կոկած, մեկ սև կամ մուգ կանաչ լեն բորանի ֆարաջա՝ անյախա, անկոճակ՝ ուսերին քցած, փեշերը ղայիմ բռնած, երկու տակ կապի, չիթ արխալուղի բադանները (չաքերը) բդիցը մինչև ոտը ճղած, անթիվ դուգմեքով (կոճակ) թև, դոշ իրար հետ սխ, պինդ կոճակած, կպցրած, շապկի բահաձև սիպտակ յախեն, ինչպես մեկ ղաշղա եզան ճակատի խալ՝ թամուզ դուս թողած, բդին կպցրած, որը թիրմա շալի կամ սիպտակ կտավի մեկ բեռը գոտիկ՝ ինչպես մեկ մարդի (կվալի) թումբ, կամ մեկ բոչքի կապ մեջքովն ոլորած, բիրգ կապած, մեկ ոսկոռագլուխ ծուռը խանչալ, կամ մեկ հաստ, սրած կոլոլ թուղթ, թեք մեջը խրած, կապած, մեկ ջվալի ղդար, բերանը բաց արած, ղրաղները սիպտակ դերձանով՝ մանր մանր կարած լեն, կարմիր ղասաբ, կամ մուգ մավի սադա փոխանն ու շորերի փեշերը գաբերին (լուլա) տալով, քարերին խփելով, հող ու թոզ սրբելով, քամու առաջին,[18] ոտների արանքին դես ու դեն ծալվելով, բացվելով, ֆռֆռալով, ոտները կապ քցելով, գորդի բերանի նման սաղրի քոշերը՝ ծերը նեղ, բերանը լեն, ճոթռած, կրունգը՝ սուր, բարձր, երկաթով նալչած՝ ոտի տակին քստքստացնելով՝ ծլփծլփացնելով − չալ, ճիտը կարճ, բրթի, հաստ գյուլբեքանց հետ, սև, բաց բաց գափերի հետ՝ հանաք անելով, խաղալով, կրնկին ծեծելով, թոզ, ավազ գետնիցը հավաքելով, անոշ անոշ կուլ տալով, դուս ածելով, էլի հատիկ հատիկ բերանը քցելով, չարազ անելով, ոտների տակը ծակելով, բզելով։ Որը մեկ փալան սիպտակ կտավե չալմա (գլխի փաթաթան) գլխին փաթաթած, որը մեկ շիլա թասակ անկաջները պրծացրած, որը մեկ ոչխարի քոսոտ փոսթ կատարին կպցրած, որը մեկ գելի քուրք ուսերին քցած, որը մեկ իծի յափնջի, կտրատված, քրքրված, բուրդ ու մազը գզգզած, դուս դառած, ճոլոլակ կախ էլած, հազար տեղից ճղված, ճոթռած, հազար թելով, ղազլով շուլալած, կարկատած, տոբրակի պես ծակած, շլնքովը քցած, չաթվի կտորով բողազի տակին պինդ ղայիմացրած, չարմխած, գոմշի կամ եզան տրխըները հաքին, զանգալները կամ մաշված պաճուճները վրեն, երեսին ու միրքին հազար տարվա կեխտ, ախպ, տարթ դառած, նստած՝ Թարաքյամա, յա Ղարափափախ, մեկ չաթու ճտին, մեկ մոթալ փափախ գլխին, տոբրակն էլ հո յափունջին էր, դուս թափել, գնում են։
Մե՛ր տղա՝ չծիծաղաս․ լավ չեն ասիլ, ամոթ ա. կարելի ա մեկ քացախած ճամփորթի քեֆին դիպչի, տրտինգ անի, փալանը շուռ տա, հետո տուր ու դմբոց քո գլխին գա։ Տե՛ս, ես իմ պարտքիցը դուս էկա, կուզես ծիծաղի, կուզե՛ս պա՛ր արի, չունքի հանաք մասխարություն չի՞, էսքան հրաշք տեսնիլ, աչք ու բերան բռնիլ, ո՛չինչ չասիլ, կամ սուս ու փուս կշտովն անց կենալ։ Հմիկ դու գիտես։
Էսպես, ինչպես տեսանք, մեր ուղղափառ, աստվածապաշտ, նամազասեր, այլ ո՛չ Քրիստոնասեր մոլլեքը. Ախունդները, Հաջի, Թաջիր, Արախլու, Ղզլբաշ, Թարաքյամա, Ղարափափախ, Մսկլլու, չոբան, Քուրդ, Պարսիկ, բեկ, խան, սարից, ձորից, տանից, հանդից, գեղերից, յայլաղից, բազարից, առից, արից, ինչ ունին, չունին,[19] վեր ածած, գութանը հանդումը, ոշխարը սարումը, տավարը նախրումը, ջուր, վար, ցանք, տեղն ու տեղը երեսի վրա թողած, ինչպես մեկ թունդ կռվի ժամանակի՝ իրար գլխով դիպչելով՝ Երևան էին թափում։ Մեկը ուղտի վրա նստած տմբտմբալով, մեկը իշի քամակին բազմած՝ չո՜շ, չո՜շ ասելով, մեկը յարվի վրա ուռած՝ դա՛հ, դա՛հ անելով, մեկը գոմշի մեջքին հա՛ ապռո՛ւ կանչելով, մեկը եզան պոչի տակին հո՜ հո՜ ձեն տալով, մեկը գաթրի ուսին բզելով ը՜մ, ե՜րի գոռալով, մեկը արաբում, մեկը քեջտվում հազար տեսակ ձենով իր ուլախին քշելով, որը քյահլան ձիու վրա նստած, յարաղ ասպարը կապած, զարդարված, թվանքն ուսին դրած՝ ծվծվացնելով, օրզանգուն զընգզնգացնելով, որը ոչխարի, իծի սուրուն առաջին, որը մեկ գառն ուսին քցած, որը մեկ գիլի պարկ վզաքոքին կապած, յա թվանքը միջովն անց կացրած, որը մեկ առջի մորթի շուռ տված հաքած, մե՜ր տղա՝ տե՛ս ու քե՛ֆ արա − էս թամաշեն թանկ աժի —որը գոմշի կաշի, որն իծի մորթի, որը մեկ շան թուլա եդևին քցած, որը մեկ առըխ թազի ձիու կոխկին կապած, որը մեկ գոմփոռ շուն սելի ականը թողած, էնքան վազել, հեթեթացել էին էս խեղճ գազանքը, որ լեզվըները մեկ գազ կախ էր ընկել, աչքները դուս պրծել − որի արաբումն խնոցի, օրորոց, աման, չաման, ամա բոլորը դարդակ․ որն իր լագոտը քամակին խաղլով, կամ փալասով կապած, չունքի շատի հաքին էնքան շոր չի կա, որ երկու աբասով առնես, էն էլ կեխտով, ծխով սևացած, մուր դառած։ Որի սելումն կամ ծոցումն մեկ կտոր հազար տարվան ժանգոտած, բորբոսնած, քարացած ճաթ (այսինքն կորկի հաց), որը քթոցով, յա քաղալագով՝ հավ, ճիվ, ձագ, թուխսը, ձագեր, ճուտեր, չալ, չալ վառկըներ մեջն արած։ Հիմիկ ով մարդ ա, չծիծաղի բարաքյալլա կասեմ․ չունքի էս լավ, հնազանդ անասունքն ու ու թռչունքը՝ իրանց տիրոջ տվածը կամելով էլ եդ տալ, հեսաբը դրստիլ, գոգ ասես, թե ջեբ, խուրջին, սուփրա, աման, մարթարա, միրուք, երես էլ չէին խնայում, չունքի տերերի շատը՝ շոքի ձեռիցը անոշ անոշ քնած ա սելումը ու երազ ա տեսնում։
Էսպես մեկի ձեռին ղամշի, մյուսի դագանակ, մեկի ուսին մանգաղ կամ երկար ձողի չադրի համար․ մեկի գտակի արանքումն ղազիլ ու մախաթ կամ թալսման կարած սուրբ մոլլի բաշխած․ որը մեկ ֆորթի թոգ, որը մեկ շան բհիր, որը մեկ ձիու նոխտա, որը ձիու կամ իշի փալանը քամակին դրած․ շատ տեղ խեղճ Հայերի կալն ու դեզը տաղըթմիշ անելով, կամ ձին խլելով, կամ բաղը քանդելով, խոռը վեր ածելով, բաշը ցրվելով, տնքալով, ճրրալով, ննջելով, բուդուրմիշ ըլելով, բայաթի ասելով, խաղ կանչելով, քյալլեի զլելով, մինչև գազանների քեֆն էլ բաց էլավ, որը վնգվնգում էր, որը տրլնգում, որը բղղում, որը խրխնջում,[20] անջախ մի անջախ մեկ ջրի ղրաղ հասան, հենց էշը զռաց — շունը մռռաց, փառք հավիտյանս ամեն, մոլլա Մասրադնի առակը տեղն էկավ, մեր ուխտավորքն էլ վեր էկան, որ ոտ ու ձեռք լվանան, հետո մտնին Երևան, չունքի էսօր[21] նրանց Մհառլամն էր․[22]
«Ալլա՜-հո՜ւ․․․ բս՛ −մլլա՜հ․․․ ըլռա՜հ-ման − ըլռա՜-հի՜մ․․․ չախսե՛-վախսե՛․․․ Հասա՜ն Հյո՛ւ․․․ սեն Աղա՜մ․․․ վա՜յ․․․ յա՛ Ալի՜․․․ չախսե՛, վախսե՛․․․» «Հերիք ա, հերիք, նամազ հո չի՛ պիտի անենք», ինձ ասող կըլի։ Ո՞վ ա ասում, թե նամազ անենք․ միտքս էն էր, որ ցույց տամ, թե մեր դրացի Պարսիկքը ինչպես են սկսում իրանց աղոթքը։ Հմիկ գնանք Երևան, որ Մհառլամը տեսնինք, ի՞նչ կասես, էս ձենըձորը էն տեղանց ա գալիս, էս սաս ու մարաքեն էնտեղ ա. ամա ծածուկ պետք է մտնինք, չունքի ինչ ունինք չունինք, կառնին, մեզ էլ Եզըդի կշինեն, որ իմամներին սպանեցին, էստուր համար էսօր որդեղ որ մեկ Հայ ձեռք են քցում, ոտն ու ձեռը կապում են, լավ շորեր հաքցնում, ձի, յարաղ, ասպաբ տալիս, ընչանք որ սուք ու շիվանն անց կենա, Հասան Հուսեյնի կարգը կատարեն, կտակը կարդան, հետո վա՜յ քո օրին, արևին, շորերդ հանում են ու ոտիդ գլխիդ տալով դուս խռկում, հետ ածում․ ո՞վ կարա խոսալ, տերությունն իրանցն ա։
«Սվանգուլի-խանը, յա Ջաֆար-խանը իմ փիրս ա, իմ տերս․ իմ աղեն», մեկ երևանցի Հայ ասում ա քեզ, «գնանք նրանց տունը ու էնտեղանց գնանք, թամաշ անենք»։ Ի՞նչ անես, մարդի փիրն Աստված ա, ու իր տղամարդությունը, ամա սրանք փետի տակին են մեծացել, էսպես որ չասեն, բանը բան չի դառնալ, էս անգամ էլ մեր երևանցու խոսքին անկաջ անենք ու գնանք՝ որ էս հանդեսը տեսնինք, թե չէ՝ ժամանակն անց կկենա։ Աչքդ սառչի ո՛չ, սրտիդ ու բերնիդ հուփ տո՛ւր՝ որ չծիծաղիս, թե չէ գլուխդ կկտրեն, աղիքդ վեր կածեն։ Քուչեք, փողոց, մեյդան, բազար, հայաթ, կտուր՝ մարդի ձեռիցը ղլվլում են։ Էս ո՛չինչ. կարելի ա քեֆ են անում, դու ո՛չ մեռնիս, սև ըլի էնպես քեֆը, իրանց սպանում են. մեկը դոշին ա խփում, մեկը գլխին վեր հատում, մինը բողազը դուս ճոթռում, մյուսը՝ միրուքն ու մազերը պռճոկում, սուք անում, ոտ ու գլուխ քարերին ծեծում, վա՜յ, հարա՜յ տալիս, գոռում, բղավում, էս պատին, էն պատին քոռի պես գլուխը խփում։ Ախր ընչի՞, ընչի՞․ էս ինչ խաբար ա. դատաստանի օրը հո չի՞ հասել, ո՞վ ա սրանց տունը քանդել։ Հլա համբերի՛ր մի քիչ, քո ցավը տանիմ, տռհաչություն ի՞նչ հարկավոր ա, լոբի հո չե՞ս կերել, մի քիչ ձենըդ փորդ արա՛, հետո կիմանաս, գնա՛նք մեչիդը, մեր երևանցին մեզ ձեռաց չի՛ թողալ, մի՛ վախենար։
Վա՜յ քո տղիս տղա. էս ի՞նչ բան ա. տո մի մտիկ արա՛, տո՛ է՜յ, քե՞զ չեմ ասում, շլնքիցդ հո ջաղացաքար չի՞ կապած։ Էս մարդը գժվե՞լ ա․ է՛ս ինչ մարաքյա ա. կա՛ց, կա՛ց, մի մտիկ անենք, հետո բանի զորությունն իմանանք, մեզ ո՞վ ա հետ ածում, կրակ չի՛ վառվել հո ոտըներիս տակին. մի քիչ համբերենք։
Մեկ հաստափոր Թուրք, մեկ ղաբա միրուք, վրեն իծի քուրք, բալքի առջի ա, հլա դրա քննելու վախտը չի՛. — երեսը եղ քսած, մատները հինա դրած, կեղտոտ շորերով, վզին հո՝ Աստված ո՛չ շհանց տա, տարով ջրի երեսը չի տեսել, — մեկ եքա ձողի ջուխտ ձեռով ղայիմ բռնած, կոթը դոշին կպցրած, գլխին Ալու փանջեն (ձեռը) ցցած, լալով, սքալով, իրան կտրատելով, պատմություն, նաղլ անելով, մեկ սուրու խալխ հետը, ի միասին գլխըներին թագերով, նամազ անելով, չախսե, վախսե ձեն տալով, թոզ, թոփրաղ կուլ տալով, շորըները վեր քաշած, կամըներն առել, ղռերն են ընկել ու ուզում են, մինչև Մեքքա21) մեկ գնան։ Բանն էս ա, որ մեր բարեպաշտ ուխտավորը է՛նպես ա կրակվել, էշխ ընկել ու յա ոտը քարին դեմ անում, յա վորը է՚նպ ևս ա կրօրկվել, էյխ ընկել ու յա ոտր քարին դեմ անում, յա գլուխը եդ քաշում, յա դոշը դեմ տալիս, քամակի վրա ծռվում, ձգվում, ոլորվում ու դեմն էլ վազում ու Ալու զորությունն ու հրաշքը գովում, որ տեսնողը հենց կիմանա, թե թոգ են դրել վիզն ու քաշում։ Բայց ո՞վ չի գիտի, որ անիրավ չար սատանեն հենց բարեպաշտ ուխտավորների ճամփին ա թոզ ու դուման անում, աչքըները հող ածում։ — Չըխ՛կ, թըխկ․ մեր տղա՝ հեռու կանգնիր. մեր ուխտավորը մուրազին հասավ, սատանեն քոռանա․ աչքդ հո ձնով չի՞ ընկել՝ ա՛յ տնաշեն։ Տո՝ մի մտիկ արա՛, տես՝ ինչպես ա նա պատի տակին արինը սրբում, գլուխը կապում՝ է՛։ Ախր պատի հետ հանաք անիլ՝ ո՞վ ա լսել։ Դու էլ գլուխդ խփիր պատին՝ թե կարաս, տեսնիմ արին դուս կգա՞, թե մեկ անկաջ էլ կավելանա։
Տո էս փոսիցն ո՞վ ա ձեն տալիս, բղղում, հարայ, մադաթ անում, որ խալխը դեն կենան, եդ քաշվին․ տուն քանդվե՞ց, էս ի՞նչ խաբար ա։ Տուն քանդվե՞ց․․․ Տո բաս տունը, որ լեզու չունի, էրթիկ է՞լ չունի, որ քոռըքոռ գնացողի հախիցը գա։ Տան դարդը թողանք․ քանդվեց, էլ կշինեն․ բանն էս ա, որ մեկ ուխտավոր էլ մեկ հորից ա իր սև որը լաց ըլում։ Անջախ մի անջախ խալխը եդ քաշվեցին․− հավատը սուրբ ա, աղոթքը զորավոր, ո՛վ չհավատա, նա մնա պարտավոր − էլի մեր աղոթքի պարկը տեղիցը վեր կացավ թե չէ, ոտն ու գլուխը դզում, սրբում ա ու տնքալով, հազալով, ճրրալով, մրրալով, անկաջները թափեթափ տալով, ուսերը քաշելով՝ չուլ ու փալասը հավաքում, քափ ու քրտինք երեսը, փրփուրը բերանը կոխած, աբեն մեկ կողմը, չալմեն մյուսը ցխակոլոլ ընկած, տլոտ քոշերը չխպչխպացնելով, ծլփծլփացնելով, ծլունգ ըլելով, իր կոտրած ձողին էլ եդ պաչում, սրբում ու էն հալին՝ էլ եդ ճամփա ընկնում։ Քո տունը չքանդվի․ էս ի՞նչ անսիրտ մարդիք են տո, գլուխ առնի՛նք, կորչի՛նք։ Տո մեկ ֆորթ որ ցխումը խրվում ա, պոչիցն էլա բռնում, քաշում են, որ հանեն, մեր համշարիքը բոլորեշուրջ կանգնել՝ փառք են տալիս Աստծո՝ որ իրանց կարդացողը՝ էս փառքին հասավ, էս դինումը պատժվեց, որ էն դինումը պսակվի։ Խաչը տերը զորավոր կանի, բան չի՛ կա․ մոտանաս ո՛չ, թե չէ մեծ թիքեդ անկաջդ կմնա։ Իր հավատին պինդ մարդի գլխին քար էլ աղա, հենց կիմանա թե դափ ու զուռնա ես ածում։ Քո քիսիցն ի՞նչ ա գնում, որ գլուխ են ջարդում, դու քո գլխի դարդը քաշ՛ր․ վա՜յ նրան, որ գլուխը հաստ ա, ծուծը բարակ։
Տո ճանճերն էլ են էս օր գժվել, կատաղել, էսպես հրա՞շք կըլի։ Շները հո՝ էլ ճամփա չեն տալիս․ ընչի՞․ − ո՛սկոռ կա, ոսկո՛ռ խա՛նի խարաբ։ Ճղվղոցն ընկել ա դուքան, բազար։ Խորովածի, խաշլամի, փլավի, սանգակի (հաց) հոտը աշխար ա բռնել։ Հլա մեկ մտիկ արա՛՝ քո Աստվածը կսիրես, էս սիպտակամիրուք ծերերն էլ չեն ամաչում, որ իրանց տունը թողել են ու էս մեյդանումը որը սանգակն ա մեկ կտոր խորոված միջին դուրում արել, մշրում, որը շերեփով ա փորի կամքը կատարում, որն էլ մեկ թիքա ջիլ միս կեսաեփ էնպես ատամի տակն ա քցել, ծամում, ծամլամորում, եղը շորերին քսում, դմակը միրքին, փորը նեքսևիցն ա ձեն տալիս, ղլվլացնում, բողազը մեկ կողմիցն ա իր գլուխը լալիս բաց ու խուփ ըլում, աչքերումը հո՝ էլ լիս չի մնաց, ամա նա հենց զոռ ա անում ու թիքեն դարիվեր բոթում. Աստված բարի ճանապարհ տա՛, թե կերթա նեքսև, ես գիտեմ, թե ո՛ր էշը նախրումը կզռա։ Տո զռաց էլ, պրծավ էլ։ Մհառլամ բայրամը կերան․ գնա՛նք, էս թամաշեն ուրիշ օր էլ կտեսնինք։ Ձիուդ ղամշի՛ր, ղո՛ջա բաբա՝ ալա՛հ սախլասն։ Տո նա իր փորի դարդն ա քաշում, քո ի՞նչ բանդ ա, գնա՛նք, նա քո դնչիդ չի՛ մռալ, գնանք։
Մեչդի մեջը մտնիլ կարելի չի, մարդի միս են ուտում. պետք է մոտիկ տների, կամ մոլլեքանց օթախների կտրներիցը՝ խալխի հետ խառնվիլ ու հեռըվանց թամաշ անել։ Լավ սիրտ պետք է՝ որ դիմանա, լավ աչք՝ որ տեսնի ու լաց չըլի։ Մեչդի աղոթարանի առաջին՝ մեծ բազմություն կա թոփ էլած․ թե նրանք, թե մյուսները էնպես են լալիս ու դոշըներին վեր հատում, որ հենց իմանաս՝ թե Հուսեյնի նահատակության օրը է՛ս ա, որ էս ա։ Ախունդը մեկ բարձր աթոռի վրա բազմել, մոլլեքը իր չորս կողմը բռնած, էնպես ա Ալու, Մահմադի ու Ալու որդի Հասան, Հուսեյնի պատմությունն անում, լալիս, իրան կտրատում, որ քարերն էլ ձեն են տալիս, մղկտում։ Նրա առաջին մեկ քանի ջահել աղչըկերք՝ մազըները ցրված, խճճած՝ կեսն երեսներին, կեսը դոշըներին քցած՝ մեկ ղրաղում կուչ են էկել ու իրանց մոր հետ սուք են անում։ Մեկ քանի ջահել տղա էլ՝ աղիողորմ ձենով իրանց խեղճ մոր մահվան սուքն են եդ ասում, մեկ քանի ձիավոր էլ՝ թուրըները հանած, պլոկած՝ ձի չափ քցում, նրանց վրա վազում, որ նրանց սպանեն։ Սրանք էլ Եզըդեքանց օրինակն են՝ որ վրա պրծած գալիս են, որ իրանց խալիֆի հրամանը կատարեն։ Ձիու վրա նստած՝ դես ու դեն են վազում ու կամենում են որպես թե Հուսեյնի ընտանիքը, կամ սուրը քաշեն, կամ եսիր անեն։ Բոլորն էլ խոսում են, բոլորն էլ է՛նպես կենդանի իրանց խաղը խաղում, որ տեսնողը հենց կիմանա՝ թե հենց է՛ս օր ա Հուսեյնը մեռել։ Օրինակի խաթեր մեկ քանի խոսք էստեղ գրենք, որ կարդացողն իմանա, թե ի՛նչպես են մեր համշարիքն իրանց սուքն ասում։
ՄՀԱՌԼԱՄԻ ՍՈՒՔԸ
Առաջին բոթաբերը
Աչքըս խավարի, լեզուս կարկամի,
Ոտներս կոտրվեր, ա՜խ՝ ջանըս դուս գար,
Որ սկի նաչարս ձեզ մոտ չգայի,
Ու ձեզ չտայի էս դառը խաբար։
Էլ ի՞նչ եք մնացել էս տեղ լուռ նստած,
Ձեր արևն հանգավ, ձեր աստղը թռավ։
Ճար ունիք, տեսե՛ք, ի՞նչ եք շվարած.
Թև առե՛ք, թռե՛ք, թշնամին հասավ։
Եզիդ խալիֆեն Դամասկոսի մեջ
Չի՛ ուզում գլուխ տա մեր սուրը իմամին,
Զորքն էկավ անթիվ, չորս կողմներս բռնեց,
Կրակ է տալիս մեզ չար հարամին։
Մեր քաջ Արաբի ազգի՝ էս յաղին
Շլինքը ծռեց, հրես մոտացավ.
Մեր զորքի տուտը Հալեբ հասցրին,
Իմամ Հուսեինն ղրղու չանկն ընկավ։
Երկրորդ գուժկան
Հարա՜յ, մադա՜թ վա՜յ՝ թուր խփի սրտիս.
Աման՝ Ֆաթմա ջան՝ քո գլխիդ ղուրբան․
Հասան, Հուսեյն վա՜յ, վա՜յ իմ արևիս.
Հասան, Հուսեյն վա՜յ․․․ վա՜յ․․․ վա՜յ, վայ, ա՜խ, ջան։
Աչքոս դուս գա՝ վա՜յ․․․ խանում ջան՝ վա՜յ․․․
Երեսիդ մեռնիմ՝ օ՜խ․․․ ըմբրիդ ղուրբան՝ ա՜խ․․․
Երկի՛նք քանդվիք՝ վա՜յ․․․ մեր գլուխը տարան՝ վա՜յ․․․
Գլխիդ ճարը տե՛ս՝ ա՜խ․․․ իմամին տարա՛ն․ Աստված ջան․․․
Վա՜յ՝ ես քոռանամ՝ վայ․․․ վա՜յ՝ ջանս դուս գա՝ վա՜յ․․․
Վա՜յ օրս խավարի՝ վա՜յ․․․ վա՜յ գետին պատռվի՛ր, վա՜յ․․․
Վա՜յ․․․ ամա՜ն... մադա՜թ․․․ հարա՜յ․․․ ջան ղուրբան․․․
Մերն ու դստերքը
Մերը
Ա՜խ՝ ի՞նչ եք ասում, էդ ի՞նչ եք պատմում,
Կրակ եք բերել որ օջաղս էրեք։
Լռվի էդ լեզուն, չորանա բերնումն։
Տունըս քանդեցին՝ ջիվա՛ն երեխեք։
Հող ըլի գլխիս, ըմբրիս, արևիս․
Վա՜յ իմ անցկացրած, իմ սև օրերիս․
Վա՜յ՝ ես ի՞նչ կանեմ, ո՞ր ջուրն ես ընկնիմ․
Ո՞ւմ դռանը մնամ, ո՜ւմ ձեռին նայիմ․
Յարադանդ խռով՝ իմ բա՛խտ անիրավ.
Ոտս ընչի՞ չկոտրվեց, էս ի՞նչ եմ լսում․
Ա՜խ՝ իմ ծուխս հատավ, օրս խավարեցավ․
Ինձ ո՞վ անիծեց էս դառն աշխարքումն։
Քո սուրբ իմամի նամազիդ ղուրբան՝ վա՜յ․․․
Քո Ալու փանջի գլխին ես մատաղ՝ ամա՜ն․․․
[23]Արդար պատկերիդ՝ ա՜խ ես մեռնիմ՝ ջան․․․
Ջանս քեզ ղուրբան, աղա ջա՛ն․․․
Երեսս ոտիդ տակը փիանդազ, մադա՜թ․․․
Եթմներիդ գլխովն պտիտ կտամ, ա՛ղա ջան․․․
Հասան, Հուսեյն՝ իմ սա՛ր, իմ գլուխ՝ ա՜խ․․․
Սրանց ի՞նչ ջուղաբ տամ՝ ջա՛նմ ջան՝ վա՜յ․․․
Ախր էս ի՞նչ բերիր էս օր մեր գլխին՝ ա՛զիզ ջա՜ն․․․
Կրակ ածեցիր մեր սրտին, ջանին, թա՛ռլան ջան․․․
Ի՞նչ կըլեր, մեկ ձենդ էլա լսեի, ա՜խ․․․
Ի՞նչ կըլեր մեկ երեսս երեսիդ դնեի, ա՜յ իմ օրս խավարի։
Ի՞նչ կըլեր հոգիս ոտիդ տակին
Քո հոտն առնեի, շունչս փչեի։
Ա՜յ իմ երկնքի հրեշտակ, իմամի որդի,
Երկրի թագավոր՝ Աստուծո՛ սիրելի։
Մեկ թևդ երկնքումն, մեկ թևդ գետնում,
Սարերն էին թրիդ առաջին դողում։
Արարած աշխար ոտի տակ տվիր.
Բյուր ջամհաթ, օլքյա ձեռիդ տակը բերիր։
Ոտդ փոխելիս՝ դող էին ընկնում,
Սարերն իրանց գլուխն, ու քեզ ցածացնում։
Ծով, գետ ու ցամաք երբ քո ձենն առան,
Իրանց ոտովն ա՜խ՝ քո դուռը եկան։
Աչքդ քցելիս՝ ամպերն էն սհաթին
Թև էին առնում, գոռում, սասանում։
Ոտդ թափ տալիս՝ գետինն իր տակին
Լերդը պատռում էր՝ սասանած մնում։
Արեգակն իրա գլուխը քեզ տվեց,
Լուսինն իր մազերն ոտիդ տակն փռեց.
Երկինքը քեզ համար ծոցը բաց արեց.
Ամպերով տարավ ու մեզ որբ թողեց։
Էլ ո՞վ աշխարիս տերություն կանի.
Էլ ո՞ւմ շվաքի տակին կհովանան։
Քյուլ աշխար, ջամհաթ քեզ կկարոտի,
Քո ձեռն էր պահում, էդ ձեռիդ ղուրբան։
Քյաբ ու Մեքեն մեր գլխները ծեծում.
Ծով, ցամաք, աշխար քո սուքն են անում.
Հող տալիս գլխին, հիմիկ էրվում են.
Անունդ հիշելիս՝ մաշվում, տոչորվում.
Քո եթմների պետք է ձեռը բռնած՝
Գլուխս առնիմ, կորչիմ, ես խեղդվիմ.
Անտեր մնացինք՝ սրտըներս մեռած,
Էս դառն աշխարքումն էլ ի՞նչ օր կտեսնիմ։
Իմ տե՛ր թագավոր, լուսին, արեգակ,
Իմ գլխի դու թագ, իմ հոգույս ճրագ.
Ամենն փչացան, բայղուշս մնացի,
Որ իր սև օրը՝ ա՜խ՝ միշտ լաց ըլի։
Թե թուր կոխեմ սիրտս, սրանց ո՞վ պահի.
Թե լերդս ճոթռեմ, սրանք ի՞նչ անեն.
Ո՞վ սրանց կաթ կտա, ո՞վ կմեծացնի.
Թե ծծերս էլ կտրեմ, սրանք ո՞ւր կորչին։
Աչքս սքալուցը քոռացավ, մաշվեց.
Շատ սքալուցը ջիգյարս խորովվեց։
Ա՜խ՝ ի՞նչ կըլեր՝ որ մեկ երեսդ տեսնեի,
Հետո հազար թուր սիրտըս խրեի։
Ընկե՛ք իմ գլխիս՝ սարեր ու ձորեր.
Ինձ տակով արե՛ք, կերե՛ք, մաշեցե՛ք.
Թո՛ղ՝ ես մեռնեի, չմնայի անտեր։
Ջա՛ն՝ դո՛ւս արի՝ ջան, դժո՛խք՝ ինձ կերեք։
Անհեր իմ եթիմ դստե՛րք խղճալի․
Ձեզ ո՞վ էլ դոշին, գոգումն կդնի.
Ա՜խ ո՞վ էլ սիրով ձեր խաթրն առնելով,
Ձեր դարդը կքաշի ղուրբան ասելով։
Ո՞ւր ա էն աչքը, որ ձեզ տեսնում էր,
Խնդում, զմայլում, ձեզանով փարվում։
Ու՞ր ա՜խ՝ էն ձեռքը, որ ձեզ գգվում էր,
Համբուրում, սիրում, ձեզ մխիթարում։
Ձեր ծովն հավիտյան ցամաքեցավ՝ վա՜յ․․․
Շլինքը ծուռը, ձեզ դարդավարամ
Թողեց ու գնաց, ձեռք վեր առավ՝ վա՜յ․․․
Ո՞ւր ա ձեր հերը՝ ո՞ւր էլ նրան ման գամ։
Սիրտս յարալու՝ կրակ է ընկել,
Ո՞ւր ա ձեր տերը՝ քա՛ղցր բալեք ջան.
Թախտը փուլ էկավ, ո՞ւր կտեսնիք էլ.
Որ քաղցր լեզվով ձեզ մեկ բարով տան։
Հուսեյն աղամ ջան՝ ջանս քեզ ղուրբան․
Մեր տունը քանդեցիր, մեր սիրտն էրեցիր․
Ո՞վ մեզ ճար կանի՝ գլխովդ տամ ման,
Ո՞ւմ դուռը գնանք, մեզ էլ տանեի՛ր...
Աղչկերք (դստերք)
Աթա՛մ, անա՛մ՝ վայ... բաբա՛մ, ջա՛նմ՝ վա՜յ...
Հերներս ո՞ւր ա՝ վա՜յ... նա ե՞րբ կգա՝ վա՜յ...
Ո՞ւր է գնացել՝ վա՜յ... էլ եդ չի՛ գալ՝ վա՜յ...
Աթամ, ջանմ՝ վա՜յ... նանա՜մ, գյոզմ՝ վա՜յ...
Ա՛խ՝ լաց մի՛ ըլիլ վա՜յ... Աչքիդ մեռնիմ՝ վա՜յ...
Մեզ տա՛ր, ջուրն ածի՛ր, մեզ եսիր տո՛ւր՝ վա՜յ.
Րիգունը կգա, օրը կբացվի,
Մեր դուռն բաց անող ա՜խ, էլ ո՞վ կըլի․
Մեզ բարով տվող՝ ա՜խ էլ ո՞վ կըլի․
Բաբա՛ ջան՝ վա՜յ... աղա ջան՝ վա՜յ․ վա՜յ...
Անա ջան՝ վա՜յ... գյոզմ, ջանմ՝ վա՜յ...
Մեր աղեն, խալիֆեն – էլ չի՛ գա՜լ...
Մեզ բարով ա՜խ՝ սիրով էլ չի՛ տալ...
Մեզանից խռովել ա, ձեռք վերցրե՜լ...
Մեր երեսն, մեր տունը չի՜ տեսնիլ...
Ախր ո՞ւր գնաց նա, մեկ բան էլ չասեց...
Ախր ի՞նչ արինք՝ որ մեզ դեն քցեց։
Մեր աչքը հանեիր՝ ախր ի՞նչ կըլեր։
Մեզ սաղ մորթեիր՝ քեզ ո՞վ բան կասեր,
Ղրղի ու ագռավ թող մեր միսն ուտեր.
Մեզ սուր քաշեին, մեզ կրակ քցեին,
Ախր ի՞նչ կըլեր, դու էն չար մարդին
Մեզ տայիր, որ ա՜խ՝ տարավ մեր աղին,
Բաս նա էլ չի՞ գալ, մեզ աչքից քցի՞լ․
Բաս նա մեր դարդը իմանալ չուզի՞լ.
Բաս որ լաց ըլինք, սիրտը չի՞ ցավիլ․
Մեռած վեր ընկնինք, չի՞ գալ, մեզ օգնիլ․
Մեզ եսիր տանին, չի՞ պրծացնիլ։
Որդիքը, աղչկերքը ի միասին
Ախր ի՞նչ արինք նրան, որ էսպես խռովեց,
Ընչո՞վ կոտրեցինք սիրտն՝ որ մեզ թողեց․
Էլի որ վազինք, եդևիցը հասնինք,
Ոտի տակն ընկնինք, սուրութմիշ ըլինք,
Փեշը համբուրենք, ոտները լիզենք,
Ծնկներն խտտենք, լանք ու վեր ընկնինք,
Ասենք՝ կմեռնինք, թե տուն չգաս, մեր շլինքն
Կտրի՛, դուս ճոթռի, էլ տուն մի ղրկի,
Էստեղ սպանի՛, մեր հոգին հանի՛,
Քեզ մատաղ կըլինք, ոտիդ հող կդառնանք,
Մեզ մի՛ կորցնի, գլխովդ ման տանք.
Բաս նրա սիրտը ա՜խ՝ գութ չի՛ ընկնիլ․
Բաս մեր սուքն ու լացն նրան քյա՞ր չանիլ․
Կասենք՝ հետդ տա՛ր, ուր որ գնում ես.
Մերներս մեռավ, բաս դու ցավում չե՞ս.
Բաս եդ չի՞ դառնալ, սիրտը չի՛ ցավիլ․
Բաս մեզ չի՞ խտտիլ, հողից վեր քաշիլ,
Երեսներս սրբի՞լ, աչքներս պաչի՞լ,
Գոգին նստացնիլ, դոշին կպցնի՞լ,
Ղանդ ու շաքար տալ, գուրգուրիլ, ասի՞լ․
«Գլխովդ ման տամ, երեսիդ մեռնիմ,
Էլ մի՛ լաց ըլիլ՝ քո չարը տանիմ,
Աղեն նոքարդ ա, քեզ դուրբան ըլիմ։
Սիրտը քեզ կուտա, անումիդ ղուրբան,
Դուք որ լաց եք ըլում, ձեզ մատաղ գնամ,
Աչքս փուշ ա ցցվում, ձեր փուշն աչքս ըլի»։
Բաս մեզ աղեն, էլ չի՞ գալ... վա՜յ...
Բաս մեզ բարով էլ չի՞ տալ... վա՜յ...
Բաս ձեն տալիս, ջա՞ն չասիլ... վա՜յ...
Մեռնում ըլինք, լաց չի՛ ըլիլ... վա՜յ...
Սոված ըլինք, դարդ չանիլ... վա՜յ...
Անումը տանք, տուն չի՛ գալ... վա՜յ...
Հետը վազինք, եդ չի՛ գալ... ա՜խ...
Բաս մեր աղեն ո՞վ կըլի... ա՜խ...
Բաս մեր տունը ո՞վ կպահի․․․ ա՜խ․․․
Ո՞վ մեր դարդին դարման կըլի․․․ ա՜խ․․․
Մեր հավարին ո՞վ կհասնի... ա՜խ․․․
Մեզ որ տանին, ո՞վ կփրկի... վա՜յ...
Չէ՛․ մեր աղեն բարի ա,
Դուս ա գնացել, տուն կգա․․․
Նրա ջիգյարն ազիզ ա.
Նրա սիրտը մեզ վրա յա,
Նա մեզ աչքից ավելի
Ուզում, սիրում, պաշտում ա,
Նա մեզ անտեր չի՛ թողա.
Մի՛ դարդ անիր՝ ջան Ա՛նա․
Քո ցավը տանինք՝ ա՜խ ա՛նա․
Մեզ մի՛ սպանիր՝ մատաղ գնամ․
Մեզ տա՛ր, թաղի՛ր՝ քեզ ղուրբան․
Ա՜խ՝ անա ջան՝ ջանմ ջան․
Մենք ո՞ւր կորչինք՝ ա՛զիզ ջան․
Ո՞ւմ ասենք, լաց մի՛ ըլիլ,
Քեզ ղուրբան՝ հողդ ըլինք,
Երեսիդ մենք մեռնինք․
Ձենդ թո՛ղ չլսենք, լացդ չտեսնինք,
Քեզ տխուր չիմանանք, քեզ դարդոտ չգտնինք․
Ջուրն ածի՛ր, մեզ խեղդի՛ր․
Սուրը քաշի՛ր, մեզ սպանի՛ր.
Առաջ մեզ քո ձեռովն
Հողը դի՛ր, դու պրծի՛ր,
Հետո դու մեր կշտին,
Մեզ վրա լաց ըլի՛ր.
Անա՛ ջան վա՜յ․․․ հրես էկան... վա՜յ...
Մեզ կտանին, կսպանեն․․․ վա՜յ․․․
Տարե՛ք տարե՛ք, անա՛ ջան — բաբա ջա՛ն. բա՛ջմ ջան, զովում ջան... Ալա՜հ, Ալա՜հ... վա՜յ... ա՜խ-վա՜խ․․․ մեռա՜... հասի՛ր, հասի՛ր․․․ հարա՜յ․․․ դա՜դ․․․ բեդատ․․․ վա՜յ․․․ վա՜յ․․ հը՜-հա՜, հը՜-հա՜․ հը՜ հը՜ հը՜ հը՜-հո՜․․․հը հո՞ւու։ Սասն քյաս — վե՛ր ջանն — իմամ ուշաղի. սանն նա՜ հադդն վար, քի դհա ուզըն բզդան դոնդարիսան, ադլիրսան, բազրիբսան, դո՛ւրն, դո՛ւրն դեդա՛խ (Ձենդ կտրի՛ր, ջանդ տուր, իմամի որդի, քո ի՛նչ հադդն ա, որ էլի երեսդ մեզանից քաշում ես, լալիս ես, ձեն տալիս)։
Հենց էն ա՝ սուքը պրծնելով էր, որ բեդաֆիլ թամաշաչոց աչքը մեկ կողմով ընկավ ու ամենն էլ սկսեցին փսփսալ, իրար երեսի մտիկ անիլ։ Ուչթափալարի (երեք սարի) գլխին հանկարծ մեկ քանի ղարալթու երևացին, որ ո՛չ Արախլվի (Պարսիկ) նման էին, ո՛չ հասարակ ճամփորթի։ Հենց իմանայիր՝ թե նրանք զու են բռնել, որ գան Երևան չափմիշ անեն, տանին։ Ձին քշելիս՝ սուր գտակների ծերերը բռանց էին երևում։ Էնպես գիտես՝ թե ամեն մեկի գլխից մեկ մեծ մահրամա կապած, ծերը մախսուս բաց թողած ըլի, որ քամու հետ խաղա, ու ամեն մեկը մեկ աժդհի նման էին աչքի առաջը գալիս, էնպես էր քամին նրանց ծոցը մտել, շորերը եդ տարել ու չափ քցելիս, ձիու վրիցը դես ու դեն տանում, ֆռռացնում։ Էն էլ էր լավ պարզ երևում, որ էս էկողներր ո՛չ թվանք ունեին, ո՛չ թուր, ո՛չ ջիրիդ։ Հենց ձիանը բաց էին թողել ու իրար եդևից՝ դարիվեր, դարիդուս իրանց քեֆին քշում։ Տեսնողը մնում էր սառած՝ թե ի՛նչպես են նրանք սիրտ անում՝ էն սուր սարերի ծերիցր դարիվեր էնպես չափ քցում, որ մարդ ոտով էլ չի՛ կարող վազիլ, էնպես դիբ ա էն սարերը32)։ Փոքր ժամանակից հետո բոլորն էլ գյում էլան ու ընկան Դալմեքանց ձորերի, բաղերի մեջը։ Ամենն էլ ուզում էին իմանալ թե էս զարմանալի ճամփորթները ո՞վ պետք է ըլեին։ Կարծեմ, որ մինչև չասեմ, դու էլ չե՛ս իմանալ։ Մեր երկրացոնց աչքը էնպես սուր ա, որ շատ հեռու տեղից՝ ղարալթուն իր շարժմունքիցն են ճանաչում, բայց էս միջոցին՝ հենց բռնի՛ր՝ բոլորի աչքերն էլ կապվել էին։ Ով ա գիտում, բալքի թե շատ էին լաց էլել։
Կես սհաթ[24] չքաշեց՝23) Գյորխանեքանց կողմիցը վեղարների սուր սուր ծերերը ափաշկարա ցույց տվին, որ էն Ուչթափալարի՝ ղոչաղ ձի խաղացողները մեր սուրբ Աթոռից էկող եպիսկոպոս, վարդապետներն էին, որ էսպես հանդիսավոր օրերը միշտ պետք է գային, լավ լավ փեշքաշներ բերեին, որ Երևանի Սարդարի, Խաների խաթրը առնեն, տոնըները շնորհավորեն ու իրանց ծառայությունը ցույց տան, որ նրանց աչքը մեր ազգի ու մեր աշխարքի վրա քաղցր ըլի։ Իրանք էլ՝ ղորդ ա, խալաթ էին ստանում էնպես եդ գնում, ամա մեկին տասը քթըներիցը, ջանըներիցը հանում էին հետո ու շատ անգամ շաբթով, էրկու, իրեք հարիր մարդով գնում Էջմիածին՝ նստում, քեֆ անում, վարդապետներին մզում, քամում, էնպես դուս գալիս։ Ցավն էս ա, որ Սարդարը կամ Հասան-խանը գալիս՝ բոլոր միաբանքը պետք է խաչով, խաչվառով, զանգակ տալով, շարական ասելով, առաջ գնային ու նրանց տուն տանեին։
Քյահլան ձիան ոնց վրա նստած՝ մեր փառահեղ հոգևորականքը, փոքրավոր, տիրացու, թվանքչի՝ եդևներին քցած՝ մեկի ձեռին գավազանը բարձր բռնած՝ մյուսները՝ որը առաջ էր վազում, որ ճամփա բաց անի, տեղ պատրաստի, որը աչքը իր մեծավորի աչքին քցած՝ մտիկ էր անում, որ[25] նա աչքը թերթելիս՝ իսկույն հրամանը կատարի։ Կոնդի, Շհաբի տերտերներն էլ որ տիրացըվերով, խաչով, խաչվառով՝ դուս էին էկել ու սաղ օրը բերդի մոտին չորացել, սպասում էին, որ նրանց առոք, փառոք տուն բերեն, էնքան ահ ու դող էին քաշել անց կենող անհավատների ձեռիցը, որ թուքները բերնըներումը սառել էր։ Ամեն անց կենող մեկ բան էր ասում՝ որը մատներն էր իրար վրա խաչաձև դնում, ափեղցփեղ գլխիցը դուս տալիս, բերանը հոտացնում, որը շարականի հանքով բան էր ասում, մռռում, տերտերների վրա ծիծաղում, որը դունչը ծռում, ձեն տալիս՝ «քեշիշ բելա ի՞շ» (տերտերն ու էսպես գո՞րծ)։ Բազի թաջիբ ու ախունդ էլ անց կենալիս հո՝ Աստված ազատի, աչքերը առաջը քցած, նոթերը կիտած, էնպես մեկ խորդ ձևով տակնըհանց նրանց վրա քիթ ու պռունգը հավաքում, խոժոռած, քափը բերանը կոխած՝ մտիկ էր տալիս, որ թե ձեռին ճար ըլեր՝ կուզեր, որ հենց է՛ն րոպեին նրանց արինը ծծի, սաղ սաղ ուտի։ Էս էր, որ հենց էս օր էլ Երևանումը՝ շատ եկեղեցու սրբերի՝ որի աչքերն ա հանած, որի բերանն ա քերած, որի կես երեսը պոկած, շատ եկեղեցում գլուխը քանդած, դռներն ու սեղանը խարաբա, շատի միջում ոչխարի տարթը՝ մեկ գազ բարձրացել բեմ ու դուռը ծածկել ա, ամեն ծունր դնողի, յա մեջը մտնողի հոգին էրվում, խորովվում ա, որ միտք ա անում, թե որ անշունչ պատկերների, քարերի գլխին էս օյինն են բերել, տե՛ս՝ թե կենդանի քրիստոնեից հալը ի՞նչ կըլեր։ Անտեր երկրի, անօգնական ազգի կամ անճար մարդի՝ ցավն ո՞վ կքաշի, թե ինքը չքաշի։
Եպիսկոպոսին տեսան թե չէ՝ խեղճ տերտերները դողդողալով՝ ամենը մեկ պուճախից դուս էկան, շուրջառները քցեցին, տիրացուքը շապիկ հագան, խաչփառները բարձրացրին, գդակները վերցրին, խոր խոր գլուխ տվին, եպիսկոպոսն էլ մեկ ծանր ծանր խաչակնքեց ու հետո առոք, փառոք շարական ասելով, երեսները դեպի Անապատը34) շուռ տվին, ուրտեղ որ Երևանու առաջնորդը նստում ա։ Հայոց միջումը, ինչպես որ հայտնի ա, ամեն տեղ էս սովորությանը կա, որ նվիրակին, յա եպիսկոպոսին էսպես պատվով ներս տանին։ Շատ անգամ խալխն էլ ա առաջները դուս գալիս, փեշերը, աջը համբուրում, օրհնություն առնում ու էսպես ճամփից էկած բեզարած էկողին մեկ քանի վախտ էլ քաղաքիցը դուս կանգնացնում, որ ինչ ա, իր մուրազն առնի, բայց փառք Աստուծո՝ որ էսպես անկարգ սովորությունները հմիկ քիչ քիչ վերանում են ու էլ եկողին չեն ինջմիշ անում։
Մեր եպիսկոպոսունքն էլ խոր հոգոց քաշելով, մեկ աչքըները քցեցին Մերըդի կողմն ու անսաս գնացին Անապատը, ուր քեդխուդեքը, իշխանք էկան, հավաքվեցան, ձեռըները համբուրեցին՝ գդակերը վեր կալած, օթախը ներս գնացին․ մեկ քանի աղքատուղքուտ էլ տերտերների ու թվանքչոց հետ մնացին դռանը ու փիլոնները կռնատակներին զրից էին անում, իրանց աղի հրամանին սպասում։ Եպիսկոպոսունքը հենց ներս մտան, չաքմեքները հանեցին, շորըները փոխեցին, վեղարների ծերը եդ քաշեցին, խալըչի վրա նստեցին, բարձին թինգը տվին, իշխանաց որը երևելիքն էին, էս կողմն, էն կողմը պատի տակին չոքեցին, վարդապետ, տիրացու, փոքրավոր՝ աչքըները իրանց աղի աչքին քցած՝ ձեռըները դոշներին առաջին կանգնած, իշխանների համար յա արաղ էին բերում, յա մազա թավազա անում։ Ամենի աչքն էլ էկողների բերնի վրա էր, նրանք եռալիս՝ իրանք էլ բարձր ու ցածր էին անում, նրանք երեսները շրջելիս՝ իրանք էլ հետըները շրջում, մեկ բառով՝ էնքան էր իշխանաց պատիվ տալը ու եպիսկոպոսաց ահարկությունը, որ հենց կիմանայիր՝ թե նրանց հոգին սրանք ձեռին ա։
«Հլա գալուստդ շնհավոր՝[26] հայր սուրբ՝ մեր գլխին, մեր երեսին, Աստված ձեզ՝ մեր գլխիցը չի՛ պակսացնի։ Մեր աչքը հենց միշտ ձեր ճամփին ա․ Աստված մեր սուրբ Աթոռը ղադմի հաստատ ու պայծառ պահի», սկսեց իշխանների մեկը գլուխ տալով ու տեղը դրստելով՝ բերանը բաց անիլ։ «Ծառա եմ աջիդ, ի՞նչպես ա մեր հոգևոր տիրոնչ քեֆը, ջանը սա՞ղ ա, գամաղը չա՞ղ ա, լավ դռի՞ ա, թե ոտից ձեռից ընկել ա։ Աստված նրան իր թախտին հաստատ պահի,[27] նրա սուրբ աղոթքը մեր գլխիցը անպակաս ըլի․ քանի որ նրա շունչը կա, Աստված մեր ռզղը միշտ կհասցնի։ Մեկ Աթոռ ունինք, մեկ Հոգևոր տեր, էլ հո ուրիշ բան էս աշխարքումը չունինք։ Գշեր, ցերեկ մեր խնդիրքն է՛ն ա, որ Աստված մեր Աթոռը շեն ու պայծառ պահի, մեր հոգևոր տիրոնչ կյանքը երկար անի, ինչ ունինք, ձերն ա, մեր որդիքն էլ տեղն ընկած տեղը ձեր ուղուրին կծախենք, թաք ըլի ձեր աչքը մեզ վրա քաղցր ըլի»։
«Օրհնյալ լինիք, Աստված ձեր հավատն օրհնի, Աստված Հայոց ազգը միշտ շեն ու պայծառ պահի», պատասխանեց եպիսկոպոսը, «դուք որ կաք, Լուսավորիչ պապի գառներն եք, հալբաթ, որ ձեր եղը պետք է ուտենք, ձեր կաթը կթենք, ձեր բուրդը խուզենք, շոր կարենք, թե չէ հո՝ մերն ա էն սև քարը, ո՛չ թուր ունինք, որ չափմիշ անենք, ո՛չ իշխանություն, որ զոռով խլենք։ Ինչ որ կտաք, մենք էլ պետք է աչքըներս խփենք, ձեռըներս դեմ անենք, էն առնինք, ձեզ օրհնող ըլինք, ընդով յոլա գնանք։ Վաճառականություն ասես՝ թե ռաչպարություն, ջուհլակություն, թե բազմանչություն՝ դուք էլ գիտեք՝ որ մեր ձեռիցը չի՛ գալ։ Սևագլխի փիրն իրան խռով ըլի, ընչի՞ ա պետքը էս աշխարքումս, օղլուշաղի երես չի տեսնում, մարդամեջ չի դուս գալիս, ի՞նչ ա մեր կյանքը, մենք հո մարդի կարգում չենք։ Դուք մեզ կտաք, Աստված էլ ձեզ կտա, մենք էլ մեր մեղավոր բերնովը Աստված կաղաղակենք՝ գշեր ցերեկ, որ դուք միշտ բախտավոր ըլիք, ձեր մինը հազար ըլի, ու որդով, զավակով ծաղկիք, ծլիք, զորանաք»։
«Հա՛յր սուրբ՝ գլխիդ ղուրբան, քո ոտի հողն եմ, լավ ես հրամանք անում, ամա ի՞նչ անես՝ որ ընչանք բանը բանին ա հասնում, դանակն ոսկորին դեմ ա ըլում, էլ հանիլ չի կարելի», էն դհիցը քյոնդալանա մեկը ձեն ուզեց ու փափախը դզեց։ «Մենք էլ <ենք> լավ գիտում՝ որ խաչն էլ ա մերը, ավետարանն էլ, մենք էլ գիտենք՝ որ տասն էրկու խաչապաշտի եթմիշ իքի միլլեթի գլուխն Հայն ա, Հայի ժամի արարողությունն ու շարականը, Հայի մեռոնն ու Հավատամքը՝ մեկ ազգ էլա չունի, ամա էս անօրենքները մեզ հավատից էլ են քցել, հալից էլ, մալ են տեսնում մեզանում՝ խլում են, աղչիկ են գտնում՝ քաշում են, մեզ կրակն են դրել, սաղ սաղ էրում են, փոթոթում, թե մեկ խոսք էլ ասում ես հո՝ վա՛յ քո օրին, արևին՝ գլխիդ էնքան բոնցկում են (մուշտում), որ աչքդ բուռդ ա ընկնում։ Տունդ էլ որ քանդեն, ձեն չպետք է տաս. ախր որ մեր միսն էսպես գազանի պես ուտում են, սրա չարեն ի՞նչ կըլի։ Տեղից վեր կենողը ոտը մեզ վրա յա բարձրացնում։ Չիլում՝ որ մեկ օր գնանք, ջուրը թափինք, պրծնինք։ Ախր էս հո օր չի՝ որ մենք քաշում ենք։ Մնացել ենք եթմի պես շլինքներս ծռած. սրա վերջն ախր ի՞նչ պետք է ըլի, գիր չե՞ք բաց արել, ի՞նչ ա ասում․ էս աշխարքս քանի՞ տարի էլ պտի մնա, վախտը հասել չի՞, որ մեկ Գաբրիելյան փողը փչեր, աշխարքս հայլու պես դզվեր, էնպես որ մեկ պստիկ ասեղ էլ՝ մեկ օրվան ճամփից էրևեր, աճուճ պաճուճը, Եղիա մարգարեն գային, մարդիկ մեկ թզի չափ դառնային, մեր սուրբ Էջմիածինը ու Երուսաղեմը մնային, մեր ազգը զորանար, էս անհավատ անօրենքները մի կորչեին, ջնջվեին ու մենք սկսեինք երկնքի ու երկրի փառքը վայելիլ, ինչպես որ հրեշտակը երազումը մեր սուրբ Լուսավորչին պատմել ա։ Մենք էլ ասողից ենք լսել, հո մեր գլխիցը չենք ասում։ Ախր աթադան, բաբադան էսպես ենք իմացել՝ թե Աստված պետականը՝ որ մեր սուրբ Լուսավորչուն էնքան չարչարեց, տասնը չորս տանջանք տալ տվեց, տասնը չորս տարի Խոր Վիրաբումը35) ծառա եմ նրա սուրբ զորությունին՝ (ասեց ու երեսին խաչ հանեց) պահեց, մե՛ր խաթեր էնպես արավ, որ մեր ազգն էլ տանջվի, չարչարվի, էլ էս աշխարքին թամահ չանի, որ Աստուծո մոտ պարզերես գտնվի ու երկնային թագավորությանը վայելի։ Ա՜խ՝ ի՞նչ կրլեր որ էս օրը մի շուտով գար, մեր աչքն էլ մի լիս տեսներ․ երկրի թագավորությունը մեր ընչի՞ն ա պետքը, երկնքումը պտի մեր աստղը բանի, որ ամեն ազգ էլ տեսնին ու մեզ էրնակ տան։ Մեր գլխին թագ, իրանցը բաց տեսնին ու ամաչին, փոշմանին, որ երկրիս մեծությանը էնքան եսիր էին էլել։ Տերտե<րներ>ն էլ են գիր բաց անում, ղորդ ա, ամա շատը իրանցից են ասում՝ նրանց ասածը ո՞վ մեկ չվանի կդնի․ սուրբ աթոռն էնտեղ էլած տեղը, մենք նրանց մուննաթը պտի ընկնինք։ Մեկ ջուղաբ տո՛ւր՝ է․ աչիդ ղուրբան գնամ․ ձեր ոտը շատ գիտի, քանց մեր գլուխը։ Մենք որ կանք՝ սարի հայվանի պես առավոտները վեր ենք կենում, երեսներս լվանում, խաչ հանում, մեկ քանի խոսք էլ գլխըներիցս դուս տալիս, ու գնում մեր բանը։ Գիրն էլ ա ձեր ձեռին, գրի բալանիքն էլ։ Ձեր մեկ մազը աշխարքի բարեբար բան գիտի։ Ասում են՝ թե ընչանք աշխարքս չվերջանա, մեր ազգին ո՛չ թագավորություն կըլի, ո՛չ թախտ, հենց էսպես պտի չարչարվինք, մենք դատենք, ուրիշներն ուտեն։ Ղորդն ու սուտն Աստված գիտի, պարտական մնա ասողն էլ, գրողն էլ։ Ասում ա՝ մեկ գիժ մեկ կարաս կոտրեց, հարիր խելոք վրա թափեցին, չկարացին սաղացնիլ։ Բանն ընկել ա բերնեբերան, ասածդ հո չե՛ս կարալ եդ ուտիլ։ Մեր պապերիցը մեր անկաջն ա ընկել, մեզանից մեր որդիքը կիմանան։ Վա՜յ հախին, վա՜յ նհախին։ Լավ արիններս էլ եռ ա գալիս, լավ սիրտ էլ ունինք, տղամարդություն էլ՝ որ մեր դուշմանի հախիցը վեր գանք։ Մէկ Հայ՝ տեղն ընկած վախտը՝ լավ տասը Թուրքի էլ տակն ա դնում ու միսըները բերանները տալիս։ Ղորդ ա, նրանք պաս չեն պահում, միշտ եղ ու կարաք ուտում, ու մենք շատ վախտ շաբթով, ամսով՝ հենց ցամաք հացով, ու խոտով, բանջարով ենք յոլա գնում, ամա՝ ղուրբան ըլիմ մեր սուրբ մեռոնի ու Լուսավորչի լիս հավատին, նրանց զորությունը շատ շատ ա։ Փի՛ր ըլին մեր սրբերն ու մեր ամենափրկիչ սուրբ Գեղարդը․ մեկ բան ըլելիս, յա ղոնշուն դուս գնալիս, մեր մի Հայի մեկ դագանակով էլ շատ անգամ տասը Թուրքի գլուխը կջարդի, մեկ մատով որ խփի, տեղնուտեղը բանհոգի կըլին, Հայի փիրն ու սոյը Ա՛ստված օրհնի։ Ամա ի՞նչ անենք, որ մեզ հրաման չկա թուր բանացնել։ Քրիստոս ինքը Պետրոսի ձեռիցը թուրն առավ, որ Հայ քրիստոնեն՝ էլ թուր չի վերցնի։ Քրիստոնեի թուրը՝ աղոթքն ա, ժամը, պատարագը, պասը, ծոմը, ողորմություն տալը։ Ասիլը հեշտ ա, անիլը դժար։ Թո՛ղ ժամ, պատարագն էլ ըլին, ո՞վ ասում չըլի, լեզուն քրքրվի ասողի. ամա թրի ու թվանքի փիրն օրհնած ա, թեկուզ բողազս էլ դուս կտրեն, ես դրուստն եմ ասում։ Թուր որ չունիս՝ գլուխդ կտրում են, օղլուշաղդ քաշում, կերածդ հարամ անում, դատածդ խլում, քեզ էլ եսիր անում, աշխարքն էսպես ա, ի՞նչ կարաս անիլ։ Տո՛ւր էն աչը, որ բռնի էն խաչը։ Աղոթքն իր տեղը, թուրն իրը։ Աստված ղշին, հայվանին էլ յա չանկ ա տվել, յա պոզ, յա ատամ, որ չանկռի, հարու տա, կծի, իր գլուխը պահի։ Ես մեղա Աստծու։ Սիրտս էրվում ա, էնդուր համար եմ ասում, թե չէ ինձ նման շատերն էկել, ա՜խ, վա՜խ քաշել, իրանց սև օրը լաց էլել ու էլ եդ ա՜խ, վա՜խ քաշելով հողը մտել, ես էլ նրանց մեկը, թե մենակ իմ դարդն ըլիմ քաշում, թո՛ղ աչքս հանեն։ Թողության արա՛, ծառա եմ սուրբ աջիդ, գիտում եմ՝ որ դուք էլ կցավիք, էնդուր համար եմ ասում, թե չէ մեկ պուճախ էլ ե՛ս կճարեմ, որ միջումը ձգվեմ, մեկ բուռը հող էլ հալբաթ կըլի, որ մեկ օր՝ աչքս խփելիս՝ երեսիս քցեն»։
«Լա՛վ ես հրամայում, լա՛վ՝ Ա՛ղա Պետրոս, պատասխանեց սրբազանը, ամա ի՞նչ անես, որ մենք Քրիստոսի ծառեն ենք, և ո՛չ աշխարքի։ Երկնքի որդին ենք և ո՛չ երկրի։ Քրիստոս Տերն մեր՝ սիրելի (երեսներին խաչակնքեցին), երկնի և երկրի Արարիչը եթե կամենար, որ իր սուրբ տնօրենությունը հեշտությամբ անց կենար, ու ինքը չչարչարվեր, չխաչվեր, էլ չէր գալ էս փուչ աշխարքը ու մարմին առնիլ, որ մեզ ազատի։ Մեկ որ հրամայել էր, ամեն բանը թամամ կըլեր։ Ամա չէ՛. Ադամա մեղքը մնացել էր մեր վրա, մինչև էն մեղքը չջնջվեր, դժոխքը չքանդվեր, մեզ ազատություն չէ՛ր ըլիլ։ Մենք սուրբ ավետարանի աշակերտն ենք. սուրբ ավագանի որդիքը, էդպես մտքերը չար սատանեն ա ձեր սիրտն ածում, որ գիշեր ցերեկ մեր շվաքի եդևիցը ման ա գալիս։ Ինքն տերն մեր էկավ մեր մեջը, խոնարհեցավ, մեր մարմինն ու արինն առավ, մեր խաթեր խաչվեցավ, մեռավ, թաղվեցավ, որ մեզ, մեզ օրինակ ըլի, թե ով կամենում ա երկնային փառացը, Քրիստոսի սուրբ արքայությանը արժանանա, ընչանք չխաչվի, չչարչարվի, չտանջվի, իր գլուխը մահու չտա, Աստուծո սուրբ տեսուն չի՛ կարող արժանանալ։ Ավետարանն ինքն ա ասում. Որ ո՛չ առնու զխաչ և ոչ եկեսցե զկնի, որ ո՛չ թողցէ զհայր, զմայր, զկին, զորդիս և ո՛չ եկեսցե զկնի իմ՝ նա չէ՛ ինձ արժանի։ Եվ թէ՝ յարիցեն ազգ յազգի վերայ և թագաւորութիւն ի թագաւորութեան վերայ, նեղեսցեն․ տանջեսցեն, հալածեսցեն զձեզ վասն իմ, այլ դուք ուրախ լերուք, զի վարձք ձեր բազում են յերկինս և մազ մի ի գլխոյ ձերմե ո՛չ կորիցե առանց հօր իմոյ՝ որ յերկինս է։ Այսպես հալածեցին զմարգարէս՝ որք առաջ քան զձեզ էին և այլն։ Տեսե՛ք սի՛րելիք՝ էս էլ ավետարանի խոսքը, ինչ գրվածն ա, պտի կատարենք։ Առաքյալք, Մարգարեք, Մարտիրոսք էսպես արին, իրանց արինը թափեցին, ինչպես ամեն օր լսում, կարդում ենք, որ այժմ Աստուծո աջակողմյան դասումը նստած, իրանց վարձքն ստացել, փառավորվել, երկնային ուրախությունը վայելում են, մենք մեկ սհաթի հետ՝ հավիտենական կյանքը պտի փոխե՞նք։ Էդ ո՞ր գիժը կանի։ Փառք աշխարհիս իբրև զծաղիկ խոտո, այսօր է և ի վաղիվն ցամաքի։ Մեզ պես մեղավոր անարժան մարդիկը պետք է Աստծուն ընդիմանա՞նք։ Էդպես սարսափելի չար միտքը ձեր սրտըներովն էլ չի պտի անց կենա, ո՞ւր մնա բերան բերեք, յա լեզվով էլ ասեք։ Ինչ Աստուծո կամքն ա, էն պտի ըլի։ Պողոս Առաքյալը չի՞ ասում, թե «հնազանդ լերուք թագաւորաց, զի յԱստուծոյ են կարգեալ». պրծա՛նք, գնաց, ով այլ տեսակ կմտածի, անհավատ ա ու դժոխքի բաժին, մեր պարտականությունն ա՝ որ ասենք, ձերը՝ որ լսեք։ Չե՛ք լսիլ, պարտականը դուք մնաք»։
«Բաս թե իմանաք՝ մեր գլուխն ի՞նչ են բերում՝ էս հավատի թշնամիքը, էն ժամանակը դուք ձերը կմոռանաք։ Ամեն մեկ բեկ, մեկ խան սուրբ Աթոոը գալիս, մեզ կրակն ա գնում, էրում, շամփրի պես պտտում։ Ո՛չ հաց ու ջուրն ա նրանց փորը կշտացնում, ո՛չ պատիվն ու փեշքաշները նրանց աչքը բռնում։ Շաբթով նստում են մեզ վրա, ինչ որ ուզում են, տալիս ենք, էլի ռազի չեն ըլում։ Սարդարն ու Հասան-խանը գալիս հո՝ երկինքը մեր գլխին փուլ ա գալիս, աշխարքն աշխարքով դիպչում. էլ շունը տերը չի՛ ճանաչում, էնքան գել են մեր գլխին թոփ ըլում։ Քչիցը, քչիցը, ամեն մեկ գալիս՝ չորս, հինգ հարիր մարդ եդևիցն ընկած՝ տուն են թափում, ում ո՞ւմ առաջը բռնես։ Խան, բեկ, ծառա, մեհտար, աշչի, ղուշչի, ղայլաչի, էրկու էնքան էլ ձի, ջորի, ուղտ, բարդ, բարխանա՝ հետըները քցած՝ գալիս են մտնում վանքը. դե արի՛, նրանց կառավարի։ Ինչ օր որ նրանց ոտքը մեզ մոտ պետք է մտնի, հացըներս էլ ա հարամ ըլում, ժամըներս էլ։ Սաղ օրը յա ժամի ծերին, յա ճամփի մեջտեղը՝ շոքում, անձրևում, թողում պտի կանգնինք, մտիկ տանք, որ նրանք գան։ Երեք, չորս եպիսկոպոս պտին առաջը գնալ։ Բոլոր միաբանությունը դուս ա գալիս, մեկ վերստաչափ տեղ էլ՝ գլխաբաց, խաչով, խաչվառով, շուրջառով, բուրվառով, խնկով, մմով առաջ գնում ու շարական ասելով, վազելով, ձիանոնց առաջին քափ ու քրտինքները կոխած՝ նրանց ներս բերում։ Շատ անգամ վանքի դուռը մտնելիս՝ պետք է զառ ճոթից, ղումաշից, խասից փիանդազ քցած՝ որ էս անօրենների ոտը խերով ըլի, մեկ վնաս մեզ չհասնի, թե չէ ամենիս էլ կկոտորեն։ Փիանդազը ֆառաշների փայն ա, դե արի՛, նրանց սիրտը շահի։ Էսպես գալիս են վանքը լցվում։ Վեհարան, խցեր, Ղազարապատ, էլ տեղ չի՛ մնում, որ միջումը կուչ գանք։ Հլա սարդարի, խաների սիրտը փեշքաշներով, փողով առնում, ու կաթողիկոս, եպիսկոպոս՝ գիշեր ցերեկ գլխըներովը պտիտ գալիս։ Ամա ինչ որ մեր խեղճ միաբանի ու նոքարների գլխին ա գալիս, դուշմանդ չտեսնի։ Փետի, թրի առաջ արած, սաղ օրը ուշունց տալով, ծեծելով՝ հազար մեկ բան են ուզում։ Յա ձիանոնց տեղն ու խոռակը լավ չի՛․ յա իրանց սրտի ուզածը բանի պետքը չի։ Մեր ձիանքն էլ են դուս անում, տավարն էլ։ Խոզերին հո՝ վա՜յ նրանց օրին, որտեղ որ տեսնում են, թրատում, միջիցը կես են անում, ախր խոզի թշնամի են, բաս ի՞նչ կըլի։ Մեր թխած հացը, էփած կերակուրը, մորթած միսը՝ ձեռը տված զատը հարամ ա ու հարամ։ Իրանք են ամպարը մտնում, մառանը ընկնում, դռները կոտրատում ու ինչ սիրտըներն ուզում ա, շատ փայը շաղ տալով, ոտի տակ քցելով, կոտրելով, ջարդելով, փչացնելով՝ իրանց ձեռովը դուս բերում, ուզածները շինում, էլի ձեր յախիցը կպչում։
«Էսպես՝ մոյդա ասես՝ ղարաչի, քյամանչի, սազանդար՝ սաղ գիշերը որը պար ա գալիս, որը ֆալ բաց անում, որը բերնին զոռ տալիս, որը գլխին, որ էս անիրավի սիրտը շահվի։ Գինի խմիլն էլ հո՝ նոր են սովորել, էլ ի՞նչն ա պակաս։ Աստված ո՛չ շհանց տա, մենք էլ ձեռըներս դոշներիս՝ սաղ գիշերը նրանց առաջին, յա պետք է չոքենք, յա կանգնինք, որ քեֆըները թամամ ըլի։ Շատ անգամ վարդապետ էլ ա թրատվում, յարալու ըլում։ Էսպես ընչանք մենք նրանց մեր հասաբիցը դուս ենք տանում․ մերը մեզ ա հասնում»։
«Ախր մեզ որ է՛ս են անում, ձեզ ի՞նչ կանեն։ Պտի համբերենք, համբերությունը կյանք ա։ Կարելի ա, որ մեկ օր Աստուծո ողորմության դուռը բացվի, յա էն ա, բոլորս էլ կկոտորվինք, կփչանանք ու Աստուծո սուրբ տեսությանը կարժանանանք, կամ թե չէ մեկ ճար կըլի մեզ։ Քրիստոնեն սրով չի՛ պետք է՝ իր բանը յոլա տանի։ Նրա թուրը իր համբերությունն ու հավատն ա։ Էսպես արեց մեր էն էշ գեղըցի հիմար Աղասին էլ, որ մեկ աղչկա խաթեր սուր քաշեց ու խեղճ քանաքռցիք էնքան ջառըմա տվին ու նրա հալևոր հերը ու գեղի քեդխուդեքն՝ էս ա, հինգ տարի ա, բանդումը քոթկումը չորանում, մաշվում են ու Աստված գիտի՝ թե վերջըները ի՞նչ կըլի։ Ո՛չ մելիք Սհակի, ո՛չ Կաթողիկոսի մունաթը մեկ օգնություն չարին։ Ինքն էլ գժի պես ընկել ա սարեսար, չափմիշ անում, ճամփա կտրում ու իր թշվառ օրը էսպես անց կացնում։ Ով ա գիտում, թե ո՞ր քարի վրա գլուխը վեր կդնի ու ի՞նչ տեղ շներոց, գելերոց կըլի։ Լավն է՞ն չի, որ մարդ գլուխն իրան քաշի ու տազ անի։ Չէ՛, չէ՛՝ սիրելիք, քանի կարանք, մեր գլուխը պահենք, հա կասեն, հա ասենք, չէ կասեն, չէ ասենք, չէ՛ կասեն, չէ՛ ասենք, կասեն՝ նստի՛ր, նստի՛նք, վե՛ր կաց՝ վե՛ր կենանք, մինչև տեսնինք՝ թե բանն ի՞նչ տեղ կհասնի։ Ասում են՝ թե Ռսներն էկել՝ Աբարան են հասել, ո՞վ ա խաբար, բալքի նրանցից մեկ ումուդ ըլի, Աստուծո բանն անքննելի ա։ Աստված նրանց թուրը կտրուկ անի, թե մեկ նրանց ոտը մեր հողը կմտնի − էն ժամանակը թո՛ղ մեզ էլ տանին, մատաղ անեն։ Շտապիլ հարկավոր չի՛։ Ցիցիանովն ու Գդովիչը Երևան չառան, բալքի թե Աստված չէ՛ր կամեցել, որ մեզ էլի փորձի։ Շատը տարել ենք, քչին էլ համբերենք, տեսնինք, վերջներս ի՞նչ կըլի։ Ամա էլի եմ ասում, քրիստոնեն թրի կոթն էլ ձեռ չի՛ պետք է առնի, կարճ, որ քար էլ աղան գլխին[28])։ Իրիգնաժամի զանգակը տվին, գնա՛նք ժամ, աղեթք անենք, հլա շատ կխոսանք. ա՛յ տղա՝ վեղարս տո՛ւր, մաշիքս դի՛ր, ժամիցը եդը՝ գիշերն երկար, մենք պարապ, էնքան խոսանք, որ քուններդ տանի»։ «Աստված բարի ճամփա տա՛, հա՛յր սուրբ, էդ բերանդ լիս դառնա, էդպե՛ս պետք է քարոզել խալխին։ Աշխարքումը կենալը ի՞նչ լազաթ ունի․ Անապա՛տը պետք է գնացած՝ Անապա՛տը, որ Աստված երկընքիցն ուրախանա, երկիրս քիչ քիչ քանդվի, Սատանեն ճաքի, տրաքի, հրեշտակները մեզ շուտով տանին, մեր փառքին հասցնեն։ Ազգն ի՞նչ ա, աշխարքն ի՞նչ։ Բոլոր սուտ բան ա։ Ամեն մարդ իր հոգու ճամփեն պտի գտնի։ Քանի կարաս, օր առաջ թադարեքդ տես, որ եդ չընկնիս»։
Տիրացուն իսկույն վեղարը տվեց, ֆարաջեն հաքցրեց, վարդապետը մաշիքը դրստեց, առաջը դրեց, իշխանքը գլխըները տմբացնելով, քուրք ու աբա ուսըներին քաշելով, գդակները դզելով՝ եդ կանգնեցին ու սրբազանը դուս էկավ։ Նրանք էլ եդևիցը մեկ մեկ ճամփու ընկան, քոշըները հաքան, որ դռանը թողել էին, մեկ սարկավագ փիլոնը վերցրեց, մեկ վարդապետ գավազանը ու դռանը ձեռը տվեց․ տերտերները հո՝ փիլոնները ուսըներին դռանը էնքան կանգնել, վրվրթացել, դողացել էին, որ դատաստանի օրն էլ՝ էն մահվան քրտինքը չեն տեսնիլ։ Եպիսկոպոսը դուս էկավ թե չէ, երկու կարգ դառան, փիլոնները քցեցին ու եպիսկոպոսին հանդիսով՝ տիրացու, սարկավագ, վարդապետ, իշխան, թվանքչի քամակիցն ընկած՝ տարան ժամը։ Ներս մտնելիս՝ տիրացուն հողաթափը առաջը դրեց, սարկավագը փիլոնը քցեց, մեկ տերտեր էլ՝ մեկ խալիչա ծալած՝ ձեռին բռնած՝ հենց եպիսկոպոսը ժամը մտավ, սեղանի առաջը հասավ, մեկ քանի խաչ հանեց երեսին, մեկ խոր գլուխ տվեց, խալիչեն բաց արեց եդ, կանգնեցավ, եպիսկոպոսը մեկ քանի խոսք իր մտքումն ասեց, սուրբ սեղանին գլուխ, երկրպագություն տվեց ու փառահեղ կերպով գնաց ձախու դասումը, իր աթոռումը բազմեց. ժամն օրհնեց, Հայր մերն ասեց, ժամը կանգնեց։
Ժամը դեռ կես չէ՛ր էլել, հարայ հրոցն աշխարքս բռնեց, սար ու ձոր իրարոցով ընկան։ Թուրք, Սարվազ, Արախլու եկեղեցին լցվեցին՝ ժամ ասողների ձենը փորըներումը մնաց․ էլի մեծի, պսակի չի՛ մտիկ արին. ով ոտումը հարաքաթ ուներ ու ջանումը ղվաթ՝ դուս թռավ, գլուխն առավ, կորավ․ ով չէ՝ տեղն ու տեղը մնաց քարացած՝ սառած։ Գլուխ ասես՝ որ պատռվում էր, ատամ ասես՝ որ ջարդվում էր։ Անիրավ Արախլուն ո՛չ ժամի էր խնայում, ո՛չ մարդի. թվանքի ոռքով ամեն մեկին մեկ պատի կպցրին, վրա թռան, եկեղեցու ինչ զարդ, զին զինաթ, խաչ, ավետարան կար դես ու դեն դաղթմիշ արին26), շուրջառ, բուրվառ, ինչ տեղ մեկ էրծաթի նշան էր երևում, բոլոր քանդում, ջախըփուրթ էին անում, վերցնում, ոտի տակ տալիս։ Մեկ քանիսն էլ եկեղեցու դուռն ու շեմը բռնեցին, որ դուս գնացողին ձեռք քցեն, թալանեն։ Էսպես՝ ում վրա մեկ նոր շոր էլ որ տեսան, հանեցին, զավթեցին։ Ինչ կնանոնց հալն էր, Աստված ո՛չ շհանց տա՝ երեսի ոսկի ասես, ձեռի մատանիք, դոշի շարք ու քորոց, զառ մինթանա (լեհին), դիբա արխալուղ, սամուր քուրք, ինչ կար չկար՝ բռնցկելով, ոտի տակ տալով էին հաքըներիցը հանում։ Ծերունի եպիսկոպոսը մեջ ընկավ, որ մեկ քոմակ անի, բռնեցին, կռները կապեցին․ տերտեր<ներ>ն էկան, ամեն մեկին մեկ պատի զարկեցին, ու ով կար չկար՝ ոչխարի պես թրի առաջն արած՝ դուս քշեցին, հետ ածեցին։ Լացի, սքի ձենը երկինքն էր հասել, բայց էս անողորմ ազգի համար՝ հենց իմանաս քյամանչի, սազի ձեն ըլեր՝ եկեղեցուցը դուս էկան թե չէ՛, աչքդ ո՛չ տեսնի էն օրը։ Մհառլամի ձենն էլ էր կտրվել, Հասան Հյուսեյնինն էլ․ սար ու ձոր ոտն էր առել՝ փախչում էր, աչք առել՝ լալիս էր՝ Ձորագեղի ու Կոնդի քուչեքումը որ ասեղ քցեիր՝ գետինը չէ՛ր հասնիլ, էնքան Արախլու, Ղարափափախ, Քուրդ, Սարվազ էին լցվել, որ գետինը սևացել էր։ Բերդի չորս կողմն էլ տեղ չկար․ դուքան էր՝ որ թաբաշ էին տալիս, տուն էր՝ որ թալանում, կրակ տալիս ու տան տիրոնչը չիփ չիփլախ իր ողորմելի օղլուշաղի ձեռը բռնած, դառ ու դարդակ դուս խռկում, թրի, թվանքի առաջն առնում։ Ով շուտով մեկ բան տեսել, թաղել էր, յա հացի, ալրի ջվալում մեկ բան թաքցրել, էն մնաց իրան։ Քուչեքանց միջին՝ երեխեքանց, հարսների ու աղջկերանց ձենը՝ քարերը մղկտացնում էր, լացացնում։ Շատը ձիու ոտի տակին էր հոգին տալիս, շատը ահիցն ու դողիցն էր լեղապատառ ըլում, շատին երեսի վրա էին քաշ տալիս, որին մազերիցն էին ձիու եդևիցը սուրութմիշ անում, քարեքար տալիս, էն օրը գնա, ո՛չ եդ գա, ինչ Երևանի հալն էր։
Շատ հեր, շատ տղամարդ կամ հանդումն էր, կամ բաղումը, կամ ուրիշ տեղ գնացել ու չիմացել, թե ի՞նչ կրակ ա գալու իր տան ու աշխարքի վրա։ Նորագեղի դուզն ու կարմնջի ճամփեն, Կուզեռան դոշը ձիավորներով խլխլում էր։ Մեկի տեղակ, հազարն էին դուս թափել որ գնան՝ խեղճ գեղցոնց էլ էս դառն ավետիքը տան։ Հուշը գլխըներովն անց կենալիս՝ վեր էին քցում, թեբռում, պլոկում․ մարդ չէ՛ր կարում՝ տեղիցը եռա։ Էսպես որը ունևոր էր ու ջահել՝ շոր ու փալաս, բուրդ ու բարխանա շալակները տվին, տարան, բերդն ածեցին, որը հալևոր էր ու աղքատ՝ օրվան հացի կարոտ՝ ծեծելով, ջարդելով տանից դուս արին, որ հենց էն սհաթին տունը, տեղը թողան, երըմիշ ըլին, որ գնան, գնան, մյուս գեղցոնց հետ խառնըվին, որ քոչեն, չունքի ղալաբանդլղ էր, Ռուսը գալիս էր։ Երանի նրան, որ մեկ սել, ձի, կով, եզը կամ մեկ էշ էլա ուներ։ Էնքան կարացին՝ որ մեկ քանի կարպետ, խալիչա, յորղան, դոշակ, աման, մի քիչ ալիր, յա չալթուկ հետըները վերցրին, որ անձրևի ու արևի տակին՝ սովի ձեռիցը չմեռնին։ Բայց քաղաքումը շատը ո՛չ գրաստ ուներ, ո՛չ մարդ, սել հո սկի լսված չի՛։ Անիրավ թշնամին էնքան ժամանակ էլա չէ՛ր տալիս՝ որ էստոնք էլա վերցընեն։ Ինչ ուտելիք կար՝ ձուկն ասես՝ եղ, պանիր, հաց, գինի, տան բոլոր տարվան թադարեքը՝ կամ ջարդում էին, դեն ածում, կամ էրում, ջուրը քցում, տնները կրակ տալիս, փետ ու միս անում, որ շուտով ճամփա ընկնին, քոչին։ Եկեղեցքանց, տների, ջաղացների դռները մնացին կրնգների վրա բաց կանգնած։ Տանող տանողի էր, քաշող քաշողի, շունը տեր չէ՛ր ճանաչում, հերը որդուն ուրացել էր։ Էս սարսափելի ձևովն ընկան գեջդան գեջ ճամփա, օձերը ծնեցին, քարերը պատռվեցին, քոչը երմիշ էլավ։
Շատ ողորմելի՝ երկու հոգիս մեր կինարմադ՝ շունչը բերնին դեմ առած, մեկ քոռփա ծծին ուներ բռնած, մեկը քամակին կապած, որի էլ ձեռիցը բռնած՝ հազար տեղ չոքում, հոգին՝ ուզում էր՝ տա ու իր սև սհաթիցը պրծնի։ Չէ՛ր գիտում, ի՛ր գլուխը լաց ըլի՝ թե ողորմելի երեխեքանց ձենը կտրի, որ սոված, ծարավ, շոքի ձեռիցը թուլացած, ոտները յարալու, փարալու, չունքի շատը բոբիկ էր գնում, իրանց մոր ծնկներովն էին փաթաթվում, ճտովն ընկնում, որ իրանց կտոր հաց, յա մեկ պուտ ջուր հասցնի։ Շատ հեր՝ երեխեն ուսին, յա շալակին, խալիչա, խուրջին քամակին՝ դեմը գնում, դեմը լալիս․ հենց որ ուզում էր՝ մի քիչ նստի, շունչ քաշի, թրի ոռքն, յա թվանքի լուլեն էին աչքը բուռը քցում, որ տեղիցը վեր կենա, վազի, որ եդ չմնա։ Որի հերն էր մերձիմահ տանը մնացել ընկած, որի հարսը կամ կնիկը, կամ պարկած ծննդկանը, կամ ծծկեր երեխեն օրորոցումը։ Տեսնողի սիրտը կրակ էր ընկնում, բայց անողորմ ղզլբաշի թուրն ու արինաթաթախ ձեռը՝ ո՛չ հեր էր հարցնում, ո՛չ հիվանդ, ո՛չ ծեր, ո՛չ տղա, ո՛չ մեր, ո՛չ աղջիկ։ Որին քարով էին սպանում, որին թրով, որի ոտիցը քաշում, ջուրը քցում, որին բանհոգի անում, որ մնացողները ձեռք վերցնեն, գնան։ Անբան հայվան շները շատ էին ցավում, կսկծում էս դառն, սոսկալի տեսարանի վրա, քանց բանական մարդիկը։ Ա՜խ՝ ո՞վ կարա՝ էն ողբը, էն կսկիծը, էն սուքն ու արտասունքը պատմիչ, ինչ որ էս ողորմելի խալխը վեր էին ածում ու քաշում։ Մարդի սիրտ պատռվում ա, բայց երկինք, գետինք, մեկ փուլ էլ չէին գալիս՝ որ նրանց տակով անեն, մեկ չէին էլա[29] ճաքում, սիրտըները բաց անում՝ որ նրանց կուլ տան, պրծացնեն։
Ինչ որ գեղցոնց հալն էր, Աստված հեռու տանի։ Շատի տավարը հանդումը մնաց, մալը չոլումը, ոչխարը սարումը։ Ում ձեռը հասավ, էնքան արեց՝ որ արաբեն լծեց, երեխեքը մեջն ածեց, մեկ քանի փալաս փուլուս էլ վրեն քցեց․ ու լալով, աղի արտասնքով ճամբա ընկավ։ Տուն, տեղ, բաղ, մասիլ՝ մնացին Աստուծո ապով։ Որդին հորն ուրացել էր, բայց էլի էս օրհնած գեղցիքն էին, որ ճամփի կիսին բազի քաղաքացու երեխա, բարդ, օղլուշաղ իրանց սելումն էին դնում, կամ նրանց հիվանդներին տիրություն անում, չունքի լավ օսալ՝ էլի գրաստ, ուտելիք, տավար՝ սրանք ունեին, նրանց ո՞վ կտար, ու ինչքան ձեռըներիցը գալիս էր, քոմակ էին անում նրանց։ Շատ ողորմելի հերնըմերն հենց ճամփին՝ մեկ սովամահ, ծծկեր երեխա՝ էրկու, երեք օր ձեռըներին պահում, ուզում էին՝ որ մեկ էնպես տեղ հողի տակովն անեն, որ բալքի թե գազան չդիպչի ու իրանք՝ էլի եդ գան, իըանց ջրատար մեռելի ոսկոռները հանեն ու տանին իրանց հետ, ժամով, պատարագով թաղեն։ Բայց որ ճարըները կտրվում էր, գլխըներին կրակ էին վառում, երեխեն կամ ջուրն էին քցում, կամ մեկ քարի տակ դնում, իրանք էլ վրեն էրվում, խորովվում ու մյուս օրը լալով կիսամահ ճամփա ընկնում։ Շատ հղի մեր՝ հենց ճանապարհին՝ կամ մեռած էր ծնում իր ինն ամիս դառը ցավով արգանդումը պահած, հասցրած մանուկը, կամ թե չէ՝ սաղ էլ որ ըլում էր, մերը բարուրում, ուզում էր, որ կամ ինքն էլ հետը մեռնի, կամ մանուկը չթողա, տանի, բայց ա՜խ՝ անաստված Ղզլբաշի թրի բերանը կամ երկսին էլ ի միասին էր կտրատում, կամ բարուրը մոր ձեռիցն առնում, կամ սպանում, կամ ջուրը քցում, կամ քարին տալիս փչացնում։
Շատ հալևոր կամ ոտից, ձեռից ընկած պառավ՝ որ էլ չէին կարում ոտը ոտի առաջ դնեն ու կիսաշունչ մեկ քարի տակի նստում էին, որ բալքի թե գազանք գան, նրանց կտրատեն, ուտեն, որ գլխըները բաց չէին անում, լալիս, մղկտում ու իրանց որդոցը օրհնում, բարի ճամփա, բարով մնա ասում ու ձեռաց գնում, յա արախլվի ոտներն ընկնում, աղաչում, պաղատում, որ իրանց էնտեղ թողա, հենց խոսքը բերնըներումն էին թրախորով ըլում, ոչ որդու ձեն լսում, ո՛չ թոռի երես տեսնում ու թամարզու աչքը խփում։ Շատ որդի՝ իր հալևոր հորնըմոր՝ շատ փեսա՝ իր նշանածի, կամ նորահարսի, շատ ախպեր՝ իր քվոր, աներ զոքանչի՝ հալը տեսնելով՝ որ էլ ջան չունին, որ տեղըներիցը շարժին, իրանք էլ կիսաջան՝ էլած ղվաթներն էլ որ ատամների տակը չէին առնում ու իրանց անգին բեռը շալակում, որ յա իրանք էլ մեռնին, յա նրանց չթողան, մեկ էլ էն էին տեսնում, որ քամակները թեթևացավ ու իրանց քաղցր, ազիզ բեռան արինը՝ շլընքներով շռռալով ծոր ընկավ, գետինը ժաժ էկավ, իրանց գլխըները, աչք ու լիս, ուշ ու միտք կորցրեց, ղժժաց։ Շատի բախտն էնքան բանում էր, որ թուրը իրան էլ էր զոռը ցույց տալիս, իր սիրելու հետը տանում, պրծացնում։ Բայց ա՜խ՝ իրանք՝ ղորդ ա պրծնում էին՝ բաս իրանց քոռփա մանուկների՝ էրեխեքանց ցավն ու հոքսը ո՞վ պետք էր քաշեր, ո՞վ նրանց մեկ պուտ ջուր, մեկ կտոր հաց տար, սովից, մահից ազատեր։ Վա՜յ նրանց օրին՝ յա անիրավ Արախլուն էր նրանց զավթում, յա սովը իր ճանկը քցում։ Բոբիկ ոտները քարերն էին ճղում, բաց գլխըները արեգակը էրում, փոթոթում։ Շատ մոր երեխեն գրկիցը խլում էին ու կտոր կտոր անում, որ եգին գնա։ Ո՛վ՝ երկինքը աչքը բաց[30], հանդարտ՝ մտիկ էր տալիս, երկիրը բերանը փակ՝ անկաջ էր դնում, ում տալիս էին էնպես անմեղ քոռփին, դեն էր քցում, մեկ բուռը հողի էլա արժան չէ՛ր տեսնում։ Վա՜յ նրան՝ որ կամ սելի ակն էր կոտրվում, յա ձին սովի ձեռիցը բեզարում, կամ գրաստը ծարավի, շոքի ձեռիցը թուլանում, վեր ընկնում, կամ տիրոնչն էլ անասունի հետ էին սպանում, կամ սել, մանր երեխեք, միջումը վեր ընկած, յա քնած թողում ու տիրոնչը թրածեծ անելով, առաջ բզում, հետ ածում, շատը ղորդ ա՝ վազում գնում էր, չունքի ջանն ազիզ ա, բայց՝ շատը գլուխը դնում սելի վրա, աղաչանք էր անում, որ կտրեն, մեռնի, պրծնի ու իր ողորմելի զավակները չոլումը չթողա։
Ա՜խ՝ ո՞ր մեկն ասեմ․ սիրտս արին ա դառնում, ձեռներս դող ընկնում, աչքերս սևանում։ Երանի՛ նրան, որ էսպես բան ո՛չ տեսել, լսել ա, ո՛չ էլ կտեսնի, կլսի, բայց մեր ողորմելի ազգը հազար անգամ ա տեսել, լսել, քաշել։ Քար չկա մեր երկրումը, քոլ չկա, որ Հայի արնով ներկած չըլի։ Դու էլ սրանց հետ գնացիր, սիրելի եղբայր իմ Մոսի27), իմ գառնուկ աղպեր։ Ա՜խ՝ հենց մանուկ երեսիդ էի կարոտ, էն էլ չտեսա։ Մորս ծոցին, իրեք տարեկան՝ սովը քեզ տարավ՝ էդ լիս երեսիդ ղուրբան։ Գերեզմանդ ինչ տեղ ա, չգիտեմ, բայց երկնքումն էլա երաբ մի քեզ կտեսնի՞մ, մի ճտովդ կընկնի՞մ, ա՜յ քո անմեղ ջանին մեռնիմ»։
Ա՜խ՝ սիրելի Հայ՝ էս բաները լսելիս, ինչ ունիս չունիս, տուր, որ քո ազգը քիչ քիչ մեկ լավ օր քաշի։ Սրանք են՝ որ դռնեդուռը ման են գալիս, ողորմություն խնդրում, որ գնան՝ իրանց գերիքն ազատեն, որ էս դառն ժամանակին Բայազիդ կամ Ղարս ծախել են, որ մյուսներին պահեն։ Որդուդ նայի՛ր, Աստծուն փառք տո՛ւր, որ քո առաջին խնդալով, խայտալով խաղում են․ ա՜խ՝ քո դուռն էկողի ցավն իմացի՛ր, մի՛ երեսդ դարձնի՛ր։ Սրանք տանից, տեղից ընկած, որդուց, օղլուշաղից զրկված՝ սոված, ծարավ՝ քե՛զ են ապավինել։ Մի՛ ասիր՝ թե թամբալ են, բանից փախչում են, սրանց ամեն մեկի սրտումը հազար թուր կա ցցված։ Սրանց ուտելիքն էր խոտը, ծառերի կճեպը, թուփը ու իրանց սատկած տավարի ջամդաքը, չունքի մորթիլ չէ՛ր կարելի էսպես ժամանակին։ Մեկ արտ ռաստ գալիս, կամ մեկ խարաբա գեղ տեսնելիս՝ հենց իմանում էին՝ թե դրախտն են գնում, չունքի լավ օսալ՝ էլի մեկ բուռը ցորեն, յա մեկ պտղունց գարի ճարում էին ու հենց էնպես բովում, աղանձում, հատիկ անում․ աղը հո զհաթ էր։ Էսպես էին քոչում մեր խեղճ, ողորմելի խալխը, չունքի Ղզլբաշն իմացել էր, կամ ինքն էր ուզում Ռսի հետ կռիվ բաց անի, ուզում էր՝ որ թե երկիրն առնեն, խալխն էլա չի կորցնի․ որ տանեն Թեհրան, իրանց ծառա շինեն, յա թուրքացնեն, յա հողի հետ հավասար անեն։ Ա՜խ՝ հոգիս դուս ա գալիս, ընչի՞ դարդերս էլի նորոգեցի, ընչի՞ էս բանին ձեռք տվի։
Էսպես տասը տասնը հինգ օր քաշեց՝ որ Երևանու էլլիզը կեսվեկես էլած, ծեծված, ջարդված, կոտորված՝ որը Քրդի, որը՝ Ղարափափախի ձեռը եսիր գնացած՝ կեսը Ղարսա հողը մտավ, կեսն էլ Մասսա սարի էն կողմն անցկացավ, Բայազիդ գնաց, բայց ո՞ւմ մոտ, ո՞ւմ տունը, Աստված ո՛չ գիտե։ Էջմիածնա միաբանքն էլ ցրվեցան։ Առաջին եպիսկոպոսքը՝ Եփրեմ, Բարսեղ, Հովհաննես՝ այժմյան կաթողիկոսը ու այլք՝ վանքի զարդն առան էկան բերդը։ Հինգ վեց օր էլ է՛ս քաշեց, ընչանք Թուրքի մհասիլը նրանց կցրվեր։ Գրքատուն, ամբար՝ որը դարդակեցին, որը փակեցին։ Էրկու հարյուր ջանիցը հինգն էլա չմնացին,28) որ սուրբ տաճարին ու աթոռին պահպանություն անեն, էն էլ ծերացած, ոտից, ձեռից ընկած հաբեղա, վարդապետ էին, որ լավ համարեցին՝ իրանց չոր գլուխը էնտեղ վեր դնեն, ուր տեղ որ էնքան տարի ծառայություն էին արել, քանց աշխարքե աշխարք ընկնին, կամ ճամփին մնռնին։
Բազի խեղճ մարդ էլ՝ էսքան հեռու տեղիցն ու էնքան վտանգավոր ճամփերով՝ գլուխը փեշն էր դնում, օղլուշաղն ուրշի, յա Աստծուն պահ տալիս, եդ դառնում, գալիս, որ համ իր բաղերին ու հանդին, համ իր հարևանների մլքին, օրոն անի, ջրի, պահի, որ չի՛ չորանան։ Էս[31] խեղճերն էլ՝ ցերեկը փշերի տակին, քոլերի միջումն, յա քարափներումն էին տափ կացած, ու գիշերը մութը գետինն առնելիս, ոտ ու շփլթու կտրվելիս, մահվան դողով ու քրտնքով դուս էին գալիս, իրանց բաղերը, հանդերը ջրում, իրանք էստեղ հալվում, մաշվում ա՜խ ու վա՜խ քաշելով, իրանց ողորմելի օղլուշաղն էն ղարիբ երկրներումը։ Շատը հենց իմանալով՝ թե ոտը խաղաղվել ա, որ դուս չէին գալիս, իսկույն հարամին բգին չոքում, գլուխը կտրում, հոգին առնում էր։ Գլուխը դառել էր մեկ սոխի գլուխ, ինչպես որ ասում են։ Սար ու ձոր հարամով, գողով, ավազակով լցվել էին․ ղուշը երկնքիցը վեր էին բերում։ Օդը ապականվել էր ջամդաքի հոտով, ու հարամի ղշերը, որ աշխարքի տակիցն ասես՝ թռել, էստեղ էին հավաքվել՝ որ իրանց փորը կըշտացնեն։ Ջուր ասես՝ մարդ էր բերում, քամի ասես՝ մարդահոտ, քար չկար, որ արինաթաթախ չըլեր էլած, երկինքը պելացել՝ մտիկ էր անում, որ տեսնի, թե ի՞նչքան չարություն մարդ կարա անիլ՝ որ էնը գյորա նրա պատիժը տա։
Էս ժամանակին էր հունիսի −ին 1825-ին՝Վերտողային տեքստ29) որ արինակեր Հասան խանը, սարդարի փոքր ախպերը՝ որ հազար անմեղ գլուխ կերել, հազար տուն քանդել, քաղաք, գեղ ավերել, Ղարս ու Բայազիդ հինգ վեց անգամ ոտի տակ տվել, Արզրումա սարասկյարին խղճացրել՝ աշխարհ ձեռին գվիրն էր բերել, ոտը բարձրացրեց՝ որ գնա՝ Պետերբուրգն էլ առնի, ավերի, Թիֆլիսի սիրուն օղլուշաղը՝ իրան գազան զորացը մատաղ անի, հրամայեց Նաղի-խանին՝ որ իր Ղարափափախները և Մսկլուն վերցնի, գնա Ղազախու բերանը բռնի. Քրդերի գլխավոր Օքյուզ աղին էլ ղրկեց Ղարսա սնըռը, ու ինքը իր սարվազներովը, ղոնշունովը գնաց Ապարան՝ որ Փամբակու վրովը՝ փռսանդ ճարածին պես՝ Ռուսի սահմանը անց կենա։ Բերդերը բոլոր ղայիմացրին, Երևանումն ու Սարդարաբադումը՝ որքան հարկավոր է՝ զորք ու ջաբախանա թողին, ու մնացածը հետները վերցրին։
Ով էս սհաթը Երևան էր մտել՝ հենց կիմանար՝ թե ջրհեղեղը նոր ա էկել, աշխարհս քանդել։ Ապարան դառել էր ղասաբխանա։ Օր չէր ըլում՝ որ սարից, չոլից մարդ չի բռնեն ու Հասան-խանի առաջը չբերեն։ Ամեն գլուխ բերող՝ նրա աջու ձեռն էր դառնում, փեշքաշի տուտը Ղարս էր հասել։ Առանց մարդ սպանելու մեկ օր աչքը չէր կպցնում։ Տեղիցը վեր կենալիս՝ նամազը պրծածին պես՝ առաջին գործն էն էր՝ որ ջրատար, մոլորած եսրների՝ որ էստեղ էնտեղ ճանկում, բերում էին՝ կամ աչքըները հանի, քիթ ու պռունկը կտրի կամ ոտն ու ձեռները կտրիլ տա, կամ կտրատած ձեռները դաղած եղի պղնձի մեջը կոխել տա, որ արինը կտրվի, կամ իրանց սաղ սաղ փարչալամիշ անի։ Նաղի-խանի ու Օքյուզի ղոչախ ծառեքը հրաշք էին գործում։ Բոլոր Ղազախ, Բոռչալու դոնմիշ էր էլել, շատ եսիր սրանք էին բռնում, իրանց միջիցը ու Ղզլբաշի ձեռը տալիս. ճամփա ասես, վելադություն ասես՝ սրանք էին անում, ու թշնամուն կամ իրանց մեջը բերում, կամ իրանք խեղճ Հայերի տունն ու տեղը թալանում։ Շատ անգամ էն մարդի, որի հետ որ աթադան բաբադան մուղարար տարերով հետըները նստել, վեր էին կացել, հացը կերել, հարևանություն արել, գալիս էին ափաշկարա օրը ճաշին տունը կտրում, ունեցած չունեցածը վերցնում ու հետն էլ ասում, որ «մենք տանինք լավ ա, քանց թշնամին, մենք ձեր դոսթն ենք, մենք ուտենք ձեր մալը, թե չէ՛ թշնամին կգա, կտանի»։
Է՛սքան բանն անց էր կացել, խորամանկ Պարսիկքը իրանց բանը էնպես էին գողի պես սկսել, որ մեր կողմը ոչինչ խաբար չկար։ Էսպես անօրենություն շատ էր պատահում։ Շատ տարի՝ Ղարսա կամ Բայազդու վրա գնալիս՝ էս օրը հազիր էր։ Աբարանը ամեն տարի էր դուս գալիս Սարդարը իր ղոնշունովը, իրեք ամիս մնում, Փամբակու մեծավորին փեշքաշ ուղարկում, իր մոտ հրավիրում ու հազար օրթումով հավատացնում՝ թե Ռուսը քանց նրան էլ մեծ բարեկամ չունի։ Էս էր պատճառը՝ որ Փամբակու իշխող մեծավոր իշխանն և զորապետն Սավարզամիրզա՝ ո՛չինչ կասկած չէ՛ր տանում։ Ղորդ ա, էս տեղ, էն տեղ տավար, եսիր տանում էին, ամա էս բարի սովորությունը՝ էս օր էլ ունին մեր պատվական դրացի Ղազախ, Բոռչալուն։ Էս օր էլ են մարդ սպանում, թալնում, կոտորում, նրանց բան ու գործն՝ է՛ս ա միշտ։ Էստուր համար զարմանք չի՝ որ ոչ ոք մեկ չար բան չէ՛ր մտածում՝ թե Երևանը քոչում էր, նրանք հավատացնում էին՝ թե Սարդարը ուզում ա գնա Արզրումու վրա։ Ղալաբանթլղ հազար անգամ էր պատահել, էս նոր բան չէ՛ր ու նրանց Աղալարները էնպես էին Սավարզամիրզի սիրտը ձեռ քցել՝ որ ինչպես ուզում էին էնպես էին շուռ տալիս։ Բազի Հայ էլ որ Երևանիցը իր բարեկամներիցը գիր էր ստանում ու գիտեր՝ թե բանի զորությունն ի՞նչ ա՝ ձեն հանելիս՝ Ղարաքիլիսումը վրեն ծիծաղում, ռխին խփում էին ու վախլուկ Հայ կանչում։ Աղալարները մեծավորի դուռն ու շեմը էնպես էին բռնել՝ որ մեկ Հայի չէին էլ թողում՝ որ շունչ էլա հանի։ Էլ Փամբակու Հայերը Պարսից խորամանկությունը լավ իմանալով և իրանց քաշած դառն օրերը միտք բերելով՝ ամեն տեղ պատրաստություն էին տեսել։ Պարնի գեղը, Գյումրի՝ որը բերդ ուներ, պատերը շինել, մեջն էին մտել։ Խլղարաքիլիսեն բերդ ու էր չունենալով՝ սելեր ու քութան իրար վրա էր դրել՝ սանգար կապել, ունեցած չունեցած էնտեղ ղայիմացրել՝ գեղարենքն էլ իրանց մեջ առել․ ինչ հին ժամանակից թուր, թվանք ունեին՝ հավաքհլ, տղամարրիքը գիշեր, ցերեկ ասպաբավորած, օղլուշաղը էնտեղ էին հավաքել, տավարը բերդի տակն արել, որովհետև նրանց մեծ հարստությունը տավարն ա, գիշեր, ցերեկ ղարավուլ էին քաշում։ Հանդն էլ բազմությունով էին գնում. ճամբեքը՝ համարյա թե՝ փակվել էին․ շատ գիշեր, շատ վախտ էլ՝ Քրիստոսի խոսքին չէին մտիկ անում, մեկ Թուրք աչքը թեքելիս, գլուխը հետն էր թեքվում։ Չունքի յայլաղի ժամանակն էլ էր, Թուրքերը լավ էին իմանում՝ թե էշը ո՞րտեղ ա կորել, ու ինչ տեղ ուզում էին՝ որ իրանց գազանությունը բանեցնեն, իրանց արինը իրանց սիրտն էր թափում, չունքի թե քիչ՝ թե շատ՝ էլի Փամբակու, Լոռվա, Ղարաբաղու, Մշու, Բայազդի Հայերը՝ սարում, չոլում մեծանալով, շատ տերտերի ու ժամի ձեն չլսելով՝ մինչև էս օր էլ իրանց սոպռության հետ՝ էն քաջ տղամարդության հոգին էլ ունին, որը որ ունեցել են մեր անհաղթելի նախնիքը։ Ու տեղն ընկած վախտը՝ էլ ավետարանի ու վարդապետի խոսք նրանց չէր վախացնում՝ թե որ արին վեր ածեն, դժոխքը կերթան, ու մատը բարձրացնողի՝ սաղ ձեռն էին բերանը կոխում, հավ թռցնողի՝ գլուխը թռցնում։ Էս էր պատճառը՝ որ Թուրքերը՝ էս օր էլ էս ձորերովը անց կենալիս՝ էնքան քարափի լեռ քարիցը չեն վախում ու գետի կատաղությունիցը որքան քարափների բերնիցը՝ որդիանց որ լոռըցոնց թվանքի գյուլեն, կամ մեկ լդրանի թուրը անցկենողի գլուխը սոխի պես էին թողնում, ու իրանց թշնամու մարմինը, իրանց ձորերին մատաղ անում։
Մենակ Դսեղեցի Մեհրաբյան Թումանյան Հովակիմի անունը քարերը սասանացնում էին։ Սարերի, ձորերի միջում մեծացած, գազանի ու հարամու արինը թափելով էր նրա ոսկոռները հաստացել։ Երկու տղամարդ նրա մեջքը չէին կարող խտտել, հինգ մարդ նրա մեկ ձեռը չէին կարող ոլորել, նրա գլուխը մեկ օր չէր ցավել։ Կերածը մեղր ու կարաք էր, հաքածը շալ, կոխածը ծաղիկ ու չիման․ աղբրների վրա, մեշի միջումն էր նա օրորոցումը աչքը բաց արել։ Նրան ի՞նչ կդիմանար։ Աժդհա, ու ոչ տղամարդ։ Չորս գազ ու կես բոյն էր, գազ ու կես թիկունքի լենությունը, դոշը ապառաժի պես հաստ, ամեն մեկ ձեռը մեկ սնի դադար, ամեն մեկ ոտքը մեկ կաղնու ճուխկը, շլինքը մեկ ծառի քոքի հաստությունով, երեսը՝ մազն էկել, կոխել՝ երկու թիզ ճակատի տակին՝ սև սև ունքերն էնպես էին բռնել ու նրա արծվի աչքերն ու քիթը կոխել, ինչպես կարկտախառը ամպը՝ գիշերվան աստղերը։ Քիթ ու պռունկն էնպես էին մազի միջումը կորել՝ ինչպես մեկ ապառաժ քար ջանջալի, թփի միջումն։ Ութ ախպեր ուներ, մեկը քանց մեկը աժդհա, ամեն մեկը հինգ, վեց որդի ունեին, շատի չէ թե հարսանիքն էին մենակ նրանք տեսել, թոռներն էլ մեծացել, առաջներին խաղում, սարն էին գնում։ Վաթսուն ջանից ավելի հոգի՝ հարս, փեսա, թոռը, ծուռը՝ առավոտը՝ նրանց տանիցը դուս էին գալիս, րիգունը մթանը նրանց օճորքի տակին քնում ու նրանց հարյուր տարեկան հերը դեռ երեկվան երեխի պես՝ բեղերն օլորում, միրուքը սանդրում, փափախը կոտրում, նրանց հետ պար գալի, խաղալիս՝ խաղում, սազ ածելիս՝ շատ անգամ ինքը սազը ձեռներից խլում, ածում, խաղում, քսան տարեկանի պես ձիու վրա նըստում, ասպաբը գցում ու սարերում, ձորերում, չադրի տակին՝ պարզիկա, գիշերը՝ որդվոցը իրան արած քաջությունները, լոռըցոնց տղամարդությունը, հին հին բաներից, Լազգուց, Թուրքից հազար բաներ պատմում ու նրանց էլ ասում, որ քնած վախտին էլ թուրը ու թվանքը բարձի տակին, ոտը գերեզմանումը՝ թուրը կոխքին քաշ, յա պատանի հետ՝ պե՛տք է հողը տարած՝ որ անբան քարն էլ իմանա՝ թե ո՞վ ա իրան տակին թաղած։
Էն Հովակիմը՝ որ մեկ օր լեղանալիս՝ մեշիցը հանկարծ՝ որ տասնը հինգ Լազգի չեն դուս գալիս, ինքն էլ կամաց կամաց ջրիցն ա դուս գալիս, ու որպես թե նրանց բանի տեղ չի՛ քցում, սկսում ա շորերը հաքնիլ։ Լազգիքը սովորաբար մարդ չեն սպանիլ, սաղ սաղ կբռնեն, որ տանին, ծախեն։ Հենց որ մոտանում են, ձեն ա տալիս էս աժգհեն՝ որ կանգնին, ու ասում, որ տղամարդություն է՛ն չի՝ որ տասնըհինգ մարդ մեկի վրա թափին, բռնեն. թե սիրտ ունին՝ իրանք մեկ կողմը կանգնին ու ինքը մեն մենակ, թե որ հաղթեն, թո՛ղ էն ժամանակը բռնեն տանին։ Լազգիքն էլ իրանց գլուխը էնքան ցած չհամարելով, համաձայնում են։ Ասլան Հովակիմը թվանքը քցիլն ու առաջի մարդին սպանիլը մեկ ա անում։ Էս ղզղուն վախտը՝ էլ գյուլին չի մտիկ անում, թուրը հանում ա, մեջներն ընկնում, թշնամին երեսը եդ ա շուռ տալիս, տասնըչորսին էստեղ, էնտեդ որը թրով, որը փշտովով սպանում, աղցան անում։ Վերջին տասնը հինգերորդն էլ՝ որ էսրի պես չոքում, գլուխը դեմ չի անում քաջին՝ նա թևիցը բռնում, վեր ա կացնում ու ասում. «քեզ քո կյանքը կբաշխեմ, որ գնաս ձեր երկիրն ու ձեր քաջ ազգին պատմես, որ իմանան՝ թե մենակ իրանք չի թուր խփիլ գիտեն, թե Լոռու Դսեղ գեղումը էսպես ինձ նման հազարավորները կան, որ թե ուզենան, ձեր երկիրը ոտի տակ կտան, կջնջեն։ Ամա Հայ քրիստոնեին մեղք ա էսպես բանը, մեր օրենքը չի՛ հրամայում»։
Է՛ս Հովակիմը, է՛ս Լոռու ձորերի Աստվածը, է՛ս սարերի արծիվը, է՛ս մեշեքանց ասլանը՝ մենակ հերիք էր՝ որ մեկ քարի քամակից ձեն տալիս, մեկ չոլում ռաստ գալիս՝ հարյուր Թուրքի լեղին ջուր կտրի, աքերը սևանա։ Էն սևացած, արևի, անձրևի տակի մուր դառած՝ ունքերի տակիցը՝ որ աչքը չէ՛ր ընկնում մարդի երեսի՝ էնպես էր իմանում, թե կայծակն ա խփում, ու սար ու ձոր սևանում էր գլխին, գետինը պտտում, ու ինքը քար դառած մնում առաջին կանգնած։ Քանի՜ քանի էսպես ղոչաղ տղերք քամակին քցած՝ գիշեր ցերեկ՝ էս ահագին հսկայն վիշապի պես պտտում ու Լոռվա ձորերումը ու սարերի գլխին ղուշը երկնքիցը վեր էր բերում, ձիավորի ոտի իզը բռնած՝ ձորե ձոր ընկխոլմ, ֆորսի քամակիցը հասնում, ու տասը ձիավորով՝ հարյուր ձիավորի մեջը ճղում, ջախըփուրթ անում, ու էլի Թուրքերի օրեքանց միջովն անց կենալիս՝ մեկն էլա չէ՛ր սիրտ անում, որ աչքն էլա խեթի։ Ինչպես ինքն էր մեծացել, էնպես էլ իր բոլոր ընկերքը, ամեն մեկ տան հինգ վեց տղամարդ կար, զարթնե մեծն ու պստիկը ու սարի չայիր չիման ծաղիկն, աղբյուրը, ձոր ու էրն էին նրանց ջանը, նրանց հոգին, նրանց կյանքը։ Տաք յորղան դոշակում, բուխարու առաջի, շկոլում կամ եկեղեցում մեծացել՝ որ նրանց սիրտը կամ ահ ունենա կամ թուլություն։ Շատ անգամ անձրև, կարկուտ գալիս էլ նրանք չոլումը, կամ սարումը քնած տեղը՝ գլուխ չէին բարձրացնում, որ քունը չփախչի։ Նրանց բուխարին, նրանց փեչը իրանց տան մեջտեղն էր, ուր տեղ որ երկու, երեք ահագին ծառ իրար վրա քցած, առավոտեց մինչև մութն էրվում ա, ու իրանք էլ դռները բաց՝ շատ անգամ շապկանց, գլխաբաց՝ կրակի չորս կողմը կտրում, խմորը գունդ են անում, միջումը թխում, միս են խորովում, հաց են ուտում ու իրանց ձորերի պատմությունն են անում ու որդին հոր ճտովն, ախպերը քվորը խտտած՝ անմեղ գառի պես բոլորեշուրջը վեր թափվում քնում։ Մեկ ղալմաղալ ընկնելիս՝ իրանց ապրանքը, օղլուշաղը տանում էին էնպես քարափների մեջ պահում, որ ղուշը սիրտ չէր անիլ՝ մոտ գա։ Հազար գազ բարձր, սուր քարափների դոշին մարդ մտիկ անելիս՝ սևանում էր, սրանք էնպես էին ման գալիս, էնպես էին էս քարափի ծերիցը էն քարափի ծերին թռչում, որ հեռըվանց տեսնողն էլ մնում էր քար դառած, աչքերը կալնում էր ու դուզ գետնի վրա չէր կարում ահիցը կանգնիլ, նստում։ Տավար, ոչխար, իլխի մեշեն էին քշում ու իրանք թվանքները ուսըներին՝ սար ու ձոր ոտի տակ տալիս։
Ա՜խ՝ ի՞նչ տեղ են կենում՝ որ էսպես չանեն, էս սիրտը չունենան, վարժատան չէին՝ մեռած բառով, անհոգի շնչով, թույլ լեզվով լսել՝ թե Հայք էլ վաղ թագավորություն ունեին, որ կամ չհավատային, կամ քունները վարպետի անսիրտ պատմության վրա տաներ։ Ամեն քար նրանց համար գիրք ա, ամեն ապառաժ նրանց համար պատմություն, ամեն հին բերդ, քանդված մատուռ կամ եկեղեցի, որ սար ու ձոր լիքն են էս տեղ, նրանց համար կենդանի վարժապետ։ Ամեն գերեզման, ամեն արձան նրանց համար կենդանի վկա, ու պատմագիր։ Լոռվա անառիկ բերդը, Սանահնա և Հախպատի վանքերի պատերը, տաճարները, սրահները, նրանց համար վարժատուն։ Իրանք ղորթ ա՝ կարթալ չեն գիտիլ, ամա սրտներումը երկաթի պես ա գրված՝ թե էս է՛ն սուրբ հողերն են, է՛ն սուրբ դաշտերն են, ուր մեծն Շահն-շահ, Աշոտ Բագրատունի, Սմբատ․․․ Զաքարե սպասալար, Արղությանց երկայնաբազուկ նախնիք, Հովհան Օձնեցի իմաստասեր, Հովհան Երզնկացի՝ արծվի պես խոյանային, առյուծի պես մռնչային ու հրեղեն սերովբեի ու քերովբեի պես թուրը ձեռ առած՝ երկրումս Օմարի, Հոնաց, Չինգիզխանի, Թամուրլանգի հոգին քաղեին, երկնքումը իրանց համար անմահության բրաբիոն, անթառամ պսակ պատրաստեին։ Նրանց ծնկները՝ սրանց գերեզմանի վրա չոքում, նրանց երեսը սրանց սուրբ հողին ա քսվում, նրանց ոտը՝ սրանց երեսին ա կանգնում, նրանց արտասունքը՝ սրանց հողի հետ ա խառնվում։ Նրանց սերմը՝ սրանց հողիցը դուս գալիս, իրանց պահում, նրանց տան հիմքը՝ սրանց գերեզմանի վրա շինած։ Նրանց մեռելը սրանց միջումը պառկած։
Քնից են վեր կենում, սրա՛նց գերեզմանը տեսնում,
Թե քուն են մտնում, սրանց երազումը տեսնում,
Թե օրթում ուտում, նրանց անունը տալիս,
Թե ճամփա գնում, նրանց աղոթքն հիշում,
Թե կռիվ անում, նրանց հիշում, հաշտվում։
Ո՛վ սուրբ լերինք, ձորը, Հախպատ, ՍանաՀին,
Ձեր սուրբ դաշտերումը, սարերի գլխին,
Հազար արձաններ անմռունչ կանգնին։
Կենդանի լեզվով խեղճ անցավորին
Կանգնացնեն, ասեն, էլ լռվին կրկին,
Լա՛ց քո տարաբախտ արևդ ու օրերդ,
Լա՛ց քո խեղճ գլուխը՝ բա՛ց էդ ձեռներդ.
Տո՛ւր հոգիդ անտեր, ողորմելի Հայ՝
Էլ ո՞ւր ես գնում, գլխիդ չտալիս վայ,
Կա՛ց, մեռի՛ր էստեղ, թո՛ղ քո ոսկերքն էլ
Էս սուրբ հողումը կարենաս թաղել,
Որ մարմինդ էլա էս աշխարքումը
Քո թագավորաց հետ ու միջումը
էս տեղ դինջանա, չունքի քո աչքը
Կարոտ մնաց, տեսնի քո ազգի փառքը։
Նրանց սուրբ հողն էլա՝ թո՛ղ երեսդ ծածկի.
Նրանց կոխած թուփը՝ քո գլխիդ ծաղկի,
Թողեք սրբազան նախնիք մեր հզոր՝
Ձեր սուրբ երեսին զոհ լինիմ մեկ օր։
Ա՜խ՝ շունչս քաշելիս՝ կրակ է դուս գալիս,
Աչքս խփելիս, բերանս բանալիս՝
Ա՜խ ու ո՛խն ու լաց ամպի պես խառնվում՝
Էրում, խորովում, օրս խավարացնում,
Ա՜խ՝ ի՞նչ օգուտ՝ որ սիրտս ա իմանում,
Աչքս չի՛ տեսնում, հոգիս մխիթարվում․
Ընչի՞ ձեր թևի տակին չծնեցի,
Ընչի՞ ձեր շունչը ես էլ չլսեցի,
Որ վեհ Շահն-շահն, կամ մեծն Սմբատ
Ինձ էլ ասեր թե՝ որդի հարազատ,
Տես՝ է՛ս հողումը ես քեզ պահեցի.
Տես՝ է՛ս հողումը քեզ մեծացրի.
Շունչդ տո՛ւր, հոգիդ, բայց քո այրենիք
Մի՛ տար թշնամյաց, ու անաշխարհիկ
Ընկնիլ սարե սար, լինիլ չարաչար
Ծառա օտարաց, կամ գերի անճար.
Փակիր երեսդ՝ Աստվածասեր Հայ,
Վա՛յ մեր խեղճ օրին, մեր արևին վա՜յ,
Ամպել ա երկինքը, կայծակին տալիս,
Սար ու ձոր գոռում, հառաչում, լալիս։
Էլ ի՞նչ ես կանգնել՝ ձեռդ ծոցումդ.
Մնացել շվարած շունչդ բերնումդ։
Փախի՛ր, ա՜խ՝ գլուխդ ա՛ռ, կորի՛, որ պրծնիս։
Էս հեղեղին դու ի՞նչպես դեմ կընկնիս․
Ա՜խ՝ ի՞նչպես էս օր դու գլուխ բարձրացրիր՝
Բարի՛ արեգակ՝ երեսդ հանեցիր։
Ա՜խ՝ ի՞նչպես սիրուն աչքդ չխփեցիր,
Ու էդպես հանդարտ էկար, կանգնեցիր,
Որ վկա լինիս անիրավ գործքի,
Որ լիս տաս խավար, անողորմ սրտի
Ու խեղճ Հայերի արինն ու ջանը,
Էրված տան ծուխը, փակված բերանը,
Կտրատված լաշը, սուգ ու շիվանը
Լսես, տեսնես, գնաս էլ եդ քո բանը։
Անողո՛րմ երկինք՝ ի՞նչպես դուք թողիք,
Ո՞ւր ձեր ամպ, կայծակն էսօր պահեցիք,
Չարի սուրը տեսած՝ դուք պապանձվեցիք,
Ու փուլ չի՛ էկաք, ձեր տակով չարիք․
Ապառա՛ժ, գետին, անկուշտ հողի փոր՝
Հենց անմե՛ղ արին կուզեիր էս օր՝
Հենց անշո՜ւնչ մեռել ծոցդ կտանիս,
Ծնողաց սուգ, շիվան ո՞չինչ համարիս։
Աչքերդ կխփես, բերանդ կբանաս՝
Թշվառ դու գազան՝ որ ոչ կշտանաս․
Ի՞նչ կըլեր՝ էս օր մեկ գութ շարժեիր,
Անմեղի լացն, սուգն դու մեկ լսեիր,
Քո չար որդիքը հրով խրատեիր,
Բարի որդիքդ սիրով պահեիր,
Քեզ քանդողի դու տունը քանդեիր,
Քեզ շինողի դու տունը շինեիր
Ու հազար անմեղ հոգի գառի պես
Սրի չտայիր, խնամեիր մոր պես։
Եդ դառ՝ անցավոր՝ ա՜խ՝ ո՞ւր ես գնում,
Մի՞թե արյան ծովն՝ առաջիդ չտեսնում,
Քո խեղճ ազգի ջանն առաջիդ ընկած,
Արինաշաղախ հողումը քցած։
Մանուկն մոր դոշին, մոր ծծին
Կաթը բերնումը ձեռը նրա ծոցին,
Արինն, արտասուք, մազ ու հող, երես
Իրար շաղաղված՝ հնձած ծաղկի պես
Քուչա, ճանապարհ բռնել են, փակել,
թար ու դաշտ ու Հող արնով լվացել*
Քեզ ձեն են տալիս՝ թե որ անց կենաս
Խլղարաքիլիսեն մտնես, կամ դուս գաս,
Աչքդ մեկ գետնին քցի՛ր ու ասա՛,
Աղլուխն ա՛ռ, ձեռդ սրբի՛ր ու մեկ լա՛,
Չոքի՛ր էն հողի, էն դաշտի վրա,
Նայի՛ր երկինքը ու լա՛ց, սուգ արա՛,
Հիշի՛ր նրանց հոգին, պահի՛ր քո մտքում,
Թե մեկ ազգ իրան որ էա աշխարքում
Չի՛ պահի, թշնամուն ինքը գերի կըլի,
Աստված էլ նրան աչքից կըքցի։
«Տղե՛րք՝ օյաղ կացե՛ք, թվանքգներդ հազրեցե՛ք, երեխեք, օղլուշաղ բերեք՝ մեր տունն ածեցեք»։ Ասեց Խլղարաքիլիսի իշխան պարոն Աղա Սարքիսը։
«Փառք Աստուծո՝ տունս հացով լիքն ա, գոմեշներս կթի. ինչ ունիմ ձերն ա, ձեր տավարն էլ՝ որքան կարեք՝ գեղին մոտացրեք, սիրտըներդ պինդ պահեցե՜ք, քանի իմ ծուխս չի՛ կտրվել ու շունչս բերնումս, ջանս ձեր ուղուրին դրած ա։ Մենք Քրդերի ու Օսմանլվի հետ ենք քյալլա տվել, էս անսիրտ Աջամն ի՞նչ ա, որ մեր առաջին դիմանա։ Երկինքն էլ որ թըռչին, տեղվետեղ կրակ դառնան, մեր մազին չեն կարող դիպչիլ։ Մեր ոսկոռները Ղարսա սարերումն ա պնդացել, սրանք ո՞վ են, որ մեզ դեմ կենան։ Թո՛ղ մեզ բարութ ու թվանք չտան, մեր տղամարդությունը մեզ համար բարութ էլ ա, պարիսպ էլ։ Լավ նայեցե՛ք, որ սելերը ղայիմ ըլին։ Մեկ դասթեդ գնա գեղի էն կողմը, մեկ էս կողմը, թե կարաք՝ մեծ ու պստիկ խառը կանգնեցեք, որ թշնամին հենց իմանա, թե մենք շատվոր ենք ու սիրտ չի անի մոտանա։ Ես իմ դասթովը ճամբի առաջը կկտրեմ, առաջի դուս էկողի ճակատը՝ էս գյուլին ղուրբան կանեմ, որ հրես քցում եմ։ Ղորդ ա, շատ օր մտիկ արինք, չեկան, ամա էս գիշեր ինձ սուրբ Սարքիսն երևաց՝ ծառա եմ նրա սուրբ զորությունին ու ինձ ասեց՝ որ մեր գլխի թադարեքը տեսնինք։ Սուրբ Սարքսի անունը տվե՛ք, աղոթք արե՛ք, հրես աղոթարանը որտեղ որ ա, կբացվի։ Նրանք մեր ազգի արինը շատ են վեր ածել, մեկ օր էլ մենք նրանց արինը վեր ածենք։ Հայ չե՞նք, Հայի Արարչին մեռնիմ, նրա ամեն մեկը մեկ սարի բարեբար ա։ Էլ վախտ մեք կորցնիլ, կապրինք, էլի մեր հողումը, մեր օղլուշաղի հետ կխնդանք. էլի մեր ննջեցելոց հողի վրա արին կթափենք։ Վարթանա թոռները չե՞նք. Տրդատա արինը չի՞ մեր սրտումը․ Տիգրանի շո՞ւնչը չի մեր բերնումը։ Սար ըլեր կհալչեր, էլի մենք, Հայերս չե՞նք, որ ամեն տեղ անուն ունինք, մեր հավատը ամեն տեղ գոված ա․ մեռնի՛մ ձեր արևին՝ էնպես մեկ քաջություն անենք էս օր, որ աշխար ամենայն իմանա։ Դե՝ էլե՛ք, Սմբա՛տ, Աշո՛տ, Տիգրա՛ն, էլե՛ք՝ ձեր խոքուն (հոգուն) ղուրբան՝ տեսնիմ՝ թե ինչպես էս օր ձեր անունի լայաղ՝ ձեր հունարը նշանց կտաք։ Էդպես անուն ունեցողը՝ սար ըլի առաջին, պտի վրովը թռչի․ ծով ըլի՝ պտի ոտնակոխ տա՝ ո՞ւր մնա էս քյամալսզ, թուլ Աջամը, որ ո՛չ հոգի ունի, ո՛չ հավատ, ո՛չ օրենք։ Մեկ մարդ որ մեռոն չունենա ճակատին, նրանում ի՞նչ զորություն կըլի։ Մեր ձեռը որ թուլանա, Աստուծո հրեշտակը, սուրբ Լուսավորչու բարեխոսությունը մեզ քոմակ կըլին, է՛նքան ա մեր հավատի զորությունը։ Տե՛րտեր ջան՝ վեր կա՛ց, ամենին էլ սրբություն տո՛ւր, դրա զորությունին ղուրբան, մեռնինք, հոգու փրկություն ա, ապրինք, մարմնի առողջություն։ Խոստովանության վախտը չի՛. Աստված ինքը գիտի, որ մեր սիրտն արդար ա։ Թե մեռնիմ, ինձ թաղեցե՛ք, իմ հոգուս հացը տվե՛ք ու էս ջիվան որդուս պահեցե՛ք։ Հինգ որդի ունիմ, իրեք ախպեր, վեց, օխտը՝ ախպոր զավակներ, հարսն ու թոռը, ամա իմ աչքի լիսը սա յա էլել։ Ամենից ավելի սրան եմ ուզել, սիրել։ Ա՜խ՝ թե գիտենաք՝ սա ի՞նչ ցեղից ա։ Վա՜յ ի՞նչ ասեցի, դուք լավ գիտեք։ Սա մեր քաջ Վարդանի Մամիկոնյանի արնիցն ա։ Երեխա էր, որ հերնըմերը մեռան, ես սրան վեր առա, ինձ որդի շինեցի, ու ինձ որդուց ավելի համ տվեց։ Ջուրը որ քցեի, կընկներ, կրակը քցեի, երեսը եդ չէ՛ր դարձնիլ։ Տեսնո՞ւմ եք էս լեն ճակատը, էս պարթև բոյը, էս արծվի աչքերը, էս գեղեցիկ պատկերը՝ լսե՞լ եք սրա անուշ լեզուն։ Եկեղեցին մտնելիս՝ հենց իմանաս՝ հրեշտակ ա մտնում. մեր մեջը դուս գալիս՝ հենց բռնես՝ արեգակ ա ծագում։ Ա՜խ՝ ամեն մեկ սրան մտիկ տալիս, ամեն մեկ սրա ձենը լսելիս, էնպես եմ իմացել՝ թե սուրբ Վարդանն ա առաջիս կանգնած։ Տե՛րտեր ջան՝ սրան օրհնի՛ր, ձեռդ դիր գլխին․ ո՞վ ա խաբար, աղոթարանը բացվում ա, արնով լցված, սրտովս դառը մտքեր շատ ա անց կենում, ամա մեր հավատը զորավոր ա»։
«Վարդիկ ջան՝ արևիդ մեռնիմ՝ քանի շունչս վրես ա, արի՛, մեկ քեզ համբուրեմ, արի՛, էդ սուրբ երեսիդ ղուրբան ըլիմ։ Թե հողն էլ մտնիմ, էդ արդար ձեռովդ իմ աչքս խփի՛ր, իմ հողը դո՛ւ քցի՛ր, իմ մեծ որդին դո՛ւ ըլի՛ր, իմ տեղը դո՛ւ բռնիր, իմ տունը դո՛ւ հովվի՛ր։ Քանի ոտդ իմ շեմումն ըլի, իմ տունը կծաղկի, քարերն էլ ինձ պտուղ կտան։ Արի՛, երեսիդ մեռնիմ, իմ երկրո՛րդ Վարդան, իմ ազի՛զ Վարդան. գերեզմանումն էլ որ ըլիմ, որ դու գաս, երեսս կոխես, հենց կիմանամ՝ հրեշտակ ա թևերն վրես փռել։ Արի՛, արի՛, երեսս ոտիդ տակը․ բալքի թե՝ էս ձեռը՝ որ հիմիկ քեզ խտտում ա, էս աչքը՝ որ սուրբ երեսդ տեսնում, էս լեզուն՝ որ հետդ խոսում, էս օր բոլորն էլ լռվին, ու մարմինս քո առաջին՝ անշունչ, անլեզու ընկած ըլի։ Լաս՝ ես չլսեմ, սքաս՝ ես չտեսնիմ, չիմանամ։ Վարդանի՛ Աստված, Վահանի՛ Աստված, ո՜վ սուրբ Լուսավորիչ՝ թե էս ծերացած գլուխը՝ էլ ջեր օր չի՛ պտի տեսնի, թո՛ղ սրա ոտի տակին մեռնիմ։ Թե էս հալիվոր աչքը՝ էլ արեգակի լիս չի պտի տեսնի, ա՜խ՝ Աստված — Քո հողն եմ ու մոխիրը, թո՛ղ՝ սրա ձեռն իմ երեսիս մեկ բուռը հող քցի։ Վա՛րդան ջան՝ արևիդ մեռնիմ, մի լար, քո արտասունքը սիրտս էրում, խորովում ա։ Մի՛ լար՝ էդ քո հրեշտակի աչքերիդ ղուրբան. քո սուրբ պապի օրհնությունը մեզ վրա յա, սրբի՛ր աչքերդ։ Մկամ քեզ որ օրհնեմ, ես պտի մեռնի՛մ, քեզ ո՞ր օրը չեմ օրհնել, ո՞ր օրը չե՛մ գովել ու երեսդ երեսիս՝ աչքերս երկինքը քցել, քեզ ումբր ու արև խնդրել։ Արի՛՝ որդյակ իմ. արի՛՝ հո՛գի իմ. իմ տան սին, իմ կենաց գավազան, իմ օրհնությունը՝ հոր օրհնություն ա։ Հոր ձենն Աստված թեզ կլսի։ Արի՛՝ քեզ օրհնեմ. վախտը հասել ա, գնա՛ մորդ մոտը. մյուս տղերքանցս սիրտն ա՛ռ, քեզ պահիր։ Աստված էս ձեռը՝ որ մինչև էսօր մեկի մազի չի դիպել, չի՛ թուլացնիլ։ Դուք ինձ համար աղոթք արեք ձեր արդար բերնովը։ Էս տղերքանց ջանն ըլի սաղ․ առծիվը երկնքիցը վեր կբերենք։ Տերտեր ջան՝ Պահպանիչդ ասա՛, ավետարանը կարդա, մեկ կարճ աղոթք անե՛նք, Աստուծո էս սուրբ երկնքի տակին, բալքի թե դհա շուտով մեր ձենը առ Աստված հասնի։ Երեխե՛ք, չոքեցե՛ք. ծունր դրե՛ք, ձեր՝ էս սհաթի ամեն մի շունչը՝ Աբելյան պատարագի պես երկինքը կվերանա. հանեցեք թրըներդ, թո՛ղ տեր հայրն օրհնի»։
Տան կտրներին, հայաթի միջին, դաշտի երեսին, հողի բաց դոշին, երկնից առաջին, աստղերի տակին նրանք չոքեցին, նրանք կանգնեցին։ Էրեխանց ձենը, տղայոց լացը, ծնողաց սուքը, նրանց մաղթանքը, իրար հետ խառը երկինքն վերացան։ Հերը որդին օրհներ, մերը զավակն հանձներ։ Մութն ու խավարը քիչ քիչ հեռանար, լիսն ու արևը՝ ծանր մոտանար։ Երկիրը նրանց արտասունքը սրբեց, երկինքը նրանց աղոթքը լսեց, ուրախ երեսոք տեղից վեր կացան․ տերտերի ձեռը, խաչն, ավետարան ճակատին դրին նրանք, համբուրեցին, ձեռ ձեռի տված՝ իրար սիրտ գրին, աչքները սիրով երկինքը քցեցին․ թե մահ էլ, թե կյանք նրանց հանդիպին, իրար հետ ապրին, իրար հետ մեռնին, իրար հետ արին թափեն ու կռվին, իրար հետ թաղվին, իրար հետ պսակվին։ Ահ ու տխրություն էլ չէ՛ր երևում. երեսն արև, լիս դառած՝ փայլում, արինն սրտիցը կրակի պես վառվում, հոգին մարմնիցը ձեն տալիս, ասում․ էլ մի՛ կորցնեք դուք ձեր ժամանակն, գրվեց երկնքումը ձեր սուրբ հիշատակն։ Սար ու ձոր հրեն ոտն են վերցրել, գալիս ձեզ վրա՝ ոտնատակ անել, բայց ձեր քաջությունն՝ երկնից զորությունն կարեն աշխարքումս թողալ ձեր անունն, թե սերն ու հավատն, հայրենյաց նախանձն, որքան զորավոր են ու շնորհապանծ, որ մինն հազարին կարա խորտակիլ, երկուսը բյուրին կոտրիլ, նվաճիլ։ Ձեն տվին միմյանց, սիրտ տվին միմյանց՝ օրհնության առան, գնացին ի բաց։
Բայց անմեղ Վարդանն մինչև էն վախտը, շլինքը ծուռը, աչքերը գետնին՝ մեկ հորը նայելով, մեկ լացը սրբելով, մեկ ախ քաշելով, մեկ սիրտը բռնելով, խալխին նայելով, սուքը կուլ տալով, երկնքին աղոթքը, երկրին արտասունքը տալով, հանելով։ Մեկ ձեռը թրին, մյուսը հոր ուսին, հոր ճտովն ընկած՝ լար ու մղկտար՝ աչքերը լցրած։ «Անուշ իմ դու հա՛յր, անգին բարերար, իմ կենաց տվող, իմ հոգուս դու ճար։ Մկամ տո՞ւնն կարա իմ ոտը փակել, մկամ չի՞մ կարա իմ աչքը կապել։ Մի՞թե էս արինն՝ ինձ դո՞ւ չես տվել, մի՞թե էս ջան՝ ինձ դո՞ւ չես բաշխել. կարե՞ն դինջանալ, ինձ հանդարտ թողալ։ Բանդումն էլ ըլիմ՝ ոտս բխովումն, մահն իմ առաջիս, սուրն իմ դոշումս, էլ քեզ կուզեմ, որ ես իմ հոգիս տամ, քո վոտիդ տակին մեռնիմ, հող դառնամ, որ ես քո կոխկումն ա՜խ՝ չըլիմ կանգնած, իմ կյանքը քեզ չտամ, հոգիս քեզ առաջ։ Հետո քո ոտը երեսս կոխի, հետո բերանդ իմ հոգիս օրհնի։ Ա խ՝ հայր իմ, հմայր իմ՝ քո րրէղ մեռնիմ, առանց քեզ մեկ օր թող ես լիս չտեսնիմ. մեռնիմ՝ ինձ թաղի՛ր, ապրիմ՝ ինձ պահի՛ր. ինձ տա՛ր քո հետը, ինձ մի՛ սպանի՛ր։ Տե՛ս՝ էս սուրը որ ձեռիս բռնած եմ, առանց թշնամու՝ իմ սիրտս կխրեմ, մինչև քո աչքի, քո տան առաջին հարիր թշնամի քեզ մատաղ չըլին․ մինչև էս ձեռը՝ քեզ գյուլա քցողին՝ հավի պես չմորթի քո ոտիդ տակին, մինչև էս թուրը հարիր թրավորի՝ շլինքն առաջին կամ ձիու փորի տակին չջարդի էլ ո՞ւր մնա. իմ կերած քթովս չի՞ դուս գա»։
«Չէ՝ հա՛յր իմ, հա՛յր իմ՝ քեզ մատաղ ըլիմ, ինձ էլ տա՛ր հետդ՝ որ ես էլ կռվիմ։ Աշխարք իմանա՝ թե քաջ Վարդանի ցեղն ու բոլոր ազգն՝ անմահ, անվանի՝ Հայրենյաց սիրուն, հավատի խաթեր, պատրաստ են զոհ աալ իրանց կյանքն, օրեր»։
«Սելավն վրա պրծավ, գլուխդ պահի՛ր, Վարդ ջան, տուտը բաց էլավ՝ մնաս բարով՝ ղո՛ւրբան»։ «Ինձ ո՛չ սելավի, ո՛չ թրի, թվանքի, ո՛չ ամպի կայծակ, ո՛չ ֆրթնա ծովի՝ չե՛ն կարող հաղթել, քեզանից խլել։ Տե՛ս՝ սֆթա էկողն ի՛մ ֆորսս պտի ըլիլ․ թե սելի տակիցն՝ չե՛ս ուզում՝ կռվիմ՝ դուս կգամ դաշտը, մենակ կկանգնիմ, կընկնիմ նրանց մեջը կեծակի նման, դաղըթմիշ կանեմ, ինձ կտամ ղուրբան։ Յա՛ արագահաս զինավոր Սարքիս՝ քեզ եմ կանչել, դու ղվաթ տո՛ւր ձեռիս»։ Ասեց պատանին Վարդիկն Հայկազուն, ոտը վեր քաշեց թվանքի ու իսկույն ական թոթափել՝ թշնամու գլուխն ձիու ճտովն ընկավ, լիսը բացվեցավ։
Կամեցավ երկինքն՝ ամպերն հավաքի, որ էս դառն վիճակն բնավ չտեսնի, բայց արեգակի լիսն, քամու թևն[32] առան, տարան նրանց սարերի եդևն, որ տեսնին Հայոց քաջության հանդեսն, թշնամու հաղթվիլն ու նրանց սև երեսն։ Ինչպես կատաղի գազան՝ Հասան-խանն՝ թափի տակիցն դուս պրծավ, հասավ․ Շորագյալի դոշն մթնեց, սևացավ. Խլղարաքիլիսեն մխումը կորավ. հենց բռնես՝ երկինքն հանկարծ փուլ էկավ, ամպ ու կայծակով քանդեց սար ու ձոր․ էսպես էր նրանց խեղճ հալը էս օր։ Տավարը մեկ կողմից քշեցին, տարան․ գեղը մեկ կողմից կրակ տվին, առան։ Ինչպես մեկ կաթիլ գարնան անձրևի՝ սաստիկ մրրկի, քամու ձեռ ընկնի, կամ մեկ անմեղ գառը հարիր գազանի ռաստ գա ու մնա կանգնած նրանց միջի, էնպես մնացին չորս կողմը պատած, վերևն երկինքը, ներքևն հողը սառած։ Բայց քաջ Հայկազունք սիրտ սրտի տվին, Վարդանն մեջ արած՝ իրար կանչեցին. «Մեռնինք, թո՛ղ էս օր մենք էլ միասին, որ սուրբ Վարդանի հասնինք ա՜խ՝ փառքին։ Ընկե՛րք՝ մի՛ վախիք, դուք ղոչաղ կացե՛ք, քամակ քամակի տվե՛ք, միացե՛ք, թո՛ղ՝ մեկ հող, մեկ սուր փրթի, մեզ թաղի, մինչև եդին մարդն, մեկն էլա չփախչի»։
Արեգակը կրակ դառած՝ Ալագյազի կողքիցը բարձրացավ։ Աչքերը սրել՝ երկրի մեջն էր ուզում մտնի, քարերը ճոթռի, որ պարզ տեսնի մեր ազգի քաջահաղթությունն ու տղամարդությունը։ Ամպերի գլխին բոց էր վերածում, որ չհամարձակին նրա երեսը կախին ու իրանց տեղը տազարած մնան։ Սար ու ձոր սիրտ ու գլուխ բաց էին արել, ու իրանց խոնարհությունը, իրանց ծառայությունը ցույց տալիս։ Բայց Խլղարաքիլիսեն՝ էն խավարն էր բռնել, էն շամանդաղն էր պատել, որ աչքը իր առաջը բռանց էր տեսնում։ Թվանքի ձենը՝ թշնամու գոռոցը, ձիանոնց խրխինջը, տավարի բառանչը, գետնի թոզը ու տումանը Շորագյալու դաշտը բռնել՝ կապել էին։ Քրիստոսի խաչի ու Ալու փանջի հոգին ո՛չինչ օր էնպես իրար չէին դիպել՝ ինչպես էս սհաթը։ Հարյուր անգամ Պարսից սևագունդ զորքը զու արին. երիշ քաշեցին, ամեն անգամ էլ հարյուրով կոտորվեցան. իրանք իրանց լաշերի վրովը էլի եդ փախան. շունչ առան՝ էլի կրկին էկան, էլ կրկին մեկ բուռը խալխի թվանքի համն առան, էլի ամոթով եդ դարձան։ Ո՛չ Նազի-խանն էր կարում իր հունարը ցույց տալ, ո՛չ Օքյուզ աղեն, ո՛չ Սվանղուլի-խանը։ Ղազախ, Քուրդ, սարվազ ինչ տղամարդություն ունեին՝՛ թափեցին՝ ո՛չ նիզամով կարացին, ո՛չ երշով մեկ քանի հողագործի տուն առնեն։ Որտեղ մոտանում էին՝ տան դռներիցը, սելի արանքներիցը թվանքները էնպես էին ճռռում, որ շատ Պարսիկ իր ընկերին էր ոտնատակ տալիս։ Տավար, ոչխար գնացին, արտերի կրակի բոցը և ծուխն երկինքն էր հասել։ Հասան-խանը հուսակտուր սկսեց Սահակ Աղին ղրկել, որ նրանց սիրով հորդորի, գան, նրան գլուխ վեր բերեն, Ռսիցը դոնմիշ ըլին, իրան հնազանդին, նա նրանց մազին չէր դիպչիլ․ բայց Սահակ Աղեն՝ էս Երևանցվոց փրկիչը որ օրը հարիր մարդի գլուխ պրծացնում, գազանի ձեռիցը իր ազգին խլում, պահում էր՝ օրը հարիր աղքատ Հայի՝ դարդին հասնում ու Թուրքիցն ազատում էր, ի՞նչ սրտով պետք էր նրանց խրատ տա, որ Աստված թողան, սատանին հնազանդին։ Բայց հրամանը ծանր էր, չաներ, հազար Հայի սարվազ ու ձիավոր՝ որ ղոնշունումն էին, մեկ րոպեումը սուրը կքաշեին։ Աղլուխը աչքին դրած՝ մոտացավ էս պաշտելի իշխանը։ Նա չէ՛ր արտասվում, թե գան հնազանդին, նա լաց էր ըլում՝ թե իրանց գլխի ճարը տեսնին ու գազանի ձեռը չընկնին։ Հենց Հայի ղոնշունը մոտացավ՝ Սահակ Աղեն նրանց գլխին։ Հենց բերանը բաց արեց՝ որ խոսի, ոչ թե նրանց դարցնի, այլ խրատ տա ու մխիթարի, հարիր թվանքի բերանը ցցվեց․ «Գնա՛՝ Աջամի Հայ, էդ երեսիդ մեռոնին ենք խաթր անում, թե չէ՝ վաղուց ձեր արյունը մեր հողը կներկեր, վաղուց ձեր հողին մեզ ղուրբան կըլեր։ Լուսավորչուն գնացե՛ք խունկ ու մոմ վառեցե՛ք՝ որ ձեզ սաղ սաղ եդ ենք դարձնում։ Մենք Աջամի հացը չենք կերել, Աջամի ձեռի տակին չենք մեծացել՝ որ նոքար դառնանք։ Դուք մեր թրի հունարը լավ գիտեք, դուք ղրաղ կացե՛ք․ ձեր ի՞նչ գործն ա. թող մեր թշնամին մեր առաջը գա, սիրտ ունի՝ մոտանա, սովորել ա գողի պես գեղեր քանդի, տավար հետ ածի, թե կտրիչ ա, թող իր հունարը ցույց տա։ Մենք հազար մարդ չենք ըլիլ, ձեր ղոնշունը քսան հազարից էլ ավելի ա. քանի շունչ ունինք մեր հողն ու օղլուշաղը ձեզ չենք տալ, ե՛դ դառ»։
Ինչպես մեկ կատաղած ղաբլան (վագր)՝ էս բանը որ լսեց Հասան-խանը՝ հրամայեց զորացը՝ որ թրի, թվանքի մտիկ չանեն, յա էն օրը մեռնին, յա՛ իրանց ամոթը ծածկեն, յա՛ Խլղարաքիլիսեն տակն ու վեր անեն, յա՛ իրանք տակովն ըլին՝ ինքը թուրը հանած՝ ուզում էր՝ որ նրանց առաջին գնա ու առաջին թուրը ինքը խփի, սելի սանգարը ինքը կոտրի, ավալի եսրի գլուխն՝ ինքը թռցնի, Օքյուզ-խանը մեկ կողմից, Նազի-խանը մյուսից՝ հազար մուննաթով նրան կակղացրին՝ որ իր անօրեն կենացը խնայի, իր գլխի պատիվը չկորցնի. ինքը չադրումը նստի, սարիցը նայի՝ տեսնի թե ի՞նչ հրաշք կգործեն նրա ծառեքը. երբ իրանք կմեռնին, էն ժամանակը թող գա՝ որ նրանց արընի ջառմեն հանի։ Խնդրները կատարվեցավ, երկաթի երեսը մի քիչ դինջացրեց, քոստ միրուքը սղալեց ու քավթառքոսի աչքերը դես ու դեն քցելով, անատամ չանեքը իրար խփելով՝ նոթերը կիտեց, ղայլանը քաշեց, որ քիթ ու պռունկը դեռ ծխով լիքը՝ դժոխքի բերանը բաց արեց, որ ինչ Հայի ձիավոր ու սարվազ կան՝ առաջ քցեն, իրանք եդևիցը գնան՝ որ սրանք կոտորվին, փարութը հատնի, որն էլ եդևիցը սպանեն՝ թե իրան հավատակցին ղիմիշ անի ու երըմիշ չըլի, կամ թե Խլղարաքիլիսեցիք՝ իրանց դավանակիցը տեսնելով՝ թուլանան, թվանք չքցեն՝ որ հետո իրանք հանկարծ վրա թափին, սելերը գաղթմիշ անեն ու նրանց ապավինողներին կամ սրով ջարդեն կամ սաղ սաղ կրակը դնեն, էրեն։
Հասան-խանը մեկ քանի ձիավորով նի էլավ սարը, դուրբինը առավ ձեռքը, մեկ քարի վրա պըպզեց ու ձեռով արեց։ Օքյուզ Աղեն իր քրդերովը, Նազի-խանը ղազախները աջ ու ձախ բռնած, Սվանղուլի-խանը իր սարվազներովը, Ջավար-խանը, սարդարի մեծացրած փեշղսմաթը (փոքրավորը) իր ղոնշունովը՝ Հայերին ինչպես մեկ սուրու, ոչխար մեջ արած՝ ծեծելով, ջարդելով՝ սկսեցին առաջ խաղալ։ Քաջածաղիկ պատանին Վարդան՝ որ հինգ սհաթումը քառասնից ավելի մարդ կամ սպանել էր կամ յարալու արել, որ արծվի պես էս կտրից էն կտուրն էր ընկնում ու որին բարութ, որին սիրտ տալիս՝ մխիթարում, լեղապատառ վազեց, հոր ականջը մտավ ու լացակըկնած՝ մազերը պոկելով հորն ցույց տվեց, ճտովն ընկավ, երեսը համբուրեց, ոտները պաչեց՝ որ չունքի մեկ օր պետք է մեռնեին, սել ու տուն կրակ տային, օղլուշաղներն էրեին ու իրանք ընկնեին թշնամու մեջը, որ որտեղ թուրը կոտրվեր, բարութը հատներ, իրանք էլ էնտեղ նահատակվեին, որ իրանց ազգի վրա ո՛չ թուր քաշենք ո՛չ թվանք քցեն։
«Ամեն մարդ իր գլխի տերն ա». գոռաց էս անսիրտ հալևորը էնպես՝ որ աչքերիցը կրակ էր վեր թափում․ «ընչի՞ են էսքան խղճացել, որ իրանց թուրը իրանց սիրտն են կոխում։ Մարդ որ իր տանը, իր աշխարքին մուղայթ չի կենա, իր հողի ղադրը չգիտենա, մեռնի մեկ օր հառաջ լա՛վ ա, քան սաղ մնա. հողն էլա հո կդինջանա։ Նրանք էն վախտը կըլին մեր ազգը, Հայ քրիստոնյա, որ թե էս սհաթին դոնմիշ կըլին ու համ իրանց կազատեն, համ մեզ քոմակ կանեն։ Գլխիցս ձեռք վերցրո՛ւ, դու դեռ ջահել ես, հալա մեծացիր՝ եդո ինձ խրատ տո՛ւր։ Աշխարքը դեռ փակ ա քո աչքին»։ «Հա՛յր, հա՛յր, նրանք ի՞նչ մեղավոր են, գլխիդ մեռնիմ, էդ սիրտը մի ունենար, մեր ազգին խեղճ արի․ թո՛ղ մենք մեռնինք, նրանք ապրին։ Մեր օղլուշաղը մեր մոտին ա, նրանց աչքը ճամփի, մի՛ անիլ»։ «Ձեռք վերցրո՛ւ ասում եմ՝ հրես էկան․ տղե՛րք, էլ մե՛ք[33] մտիկ անիլ»։ «Աղա, ձեր ազգն ենք. Աղա, քո արևի սադաղին ամեն մեկս տասը քսան գլուխ քյուլֆաթ տանը վեր ածած թողել՝ էկել ենք․ թրով են բերել՝ մենք չէինք գալիս։ Ա՛ղա, գլխիդ ղուրբան՝ տեսնում ես, որ մեզ զոռով կրակն են ածում, յա՛ բաց արեք ձեր սանգարը, որ մենք էլ ձեր մեջը գանք, ձեզ հետ թուր տանք, մեր օղլուշաղի տերն էլ Աստված, յա՛ թող Հայի թրով մենք չմեռնինք։ Մեզ մորթի՛ր՝ գլխիդ մեռնիմ, չէ՞ մենք էլ քո ազգն ենք, մեկ ավազանում ծնված, մեկ խաչի պաշտող, մեզ ջուրն ածի՛ր, խեղդի՛ր, մեզ մի սպանի՛ր, մեր դառն օրը մեզ հերիք ա։ Մեր փրկիչն էս օր դու դառի՛ր։ Թուր էլ ունինք, թվանք էլ․ ամա հազար թուր մեր գլխին սրած, հազար գազան չորս կողմներս բռնած։ Ի՞նչ անենք, ո՞ր ջուրն ընկնինք»։
Ամպերն սկսեցին սարերիցը գոռալով բարձրանալ․ երկինքը երեսը եդ դարցրեց, արեգակը աչքը խփեց։ Արին էին ուզում Հայոց հսկայքը պրծացնիլ. իրանց ազգի արինը պետք է թափեին. հազար մարդ էին ուզում պահպանել, հինգ հազար ջիվան տղերք սրախորով անիլ․ տասը հազար մանր երեխա, մեծ, պզտիկ, անհեր, անախպեր թողալ։ Մեկ գեղ էին ուզում շինիլ, մեկ սաղ աշխար քանղիլ. իրանք բոլոր մեռնեին, եդի էկողները կասեին՝ թե թշնամին նրանց կոտորեց, բայց թե իրանք իրանց ազգի վրա սուր քաշեին, հազար բերան ազգե ազգս պետք է նրանց անիծեր՝ թե Հայը Հայի տունը քանդեց, Հայը Հային կոտորեց։ Տղամարդություն էին ջանք անում ճարեն, ամոթ նախատինք պետք է նրանց հավիտյանս հավիտենից մնար։ Շատ էլ ուզեց, որ Աղա Սարգիսը աչքին սրտին հուփ տա, բայց արինը եդ դառավ, արտասունքն եկավ լցվեց, կրակը հանգավ, դող ու սրսուռ ընկավ ջանը։ Առաջին էր նայում՝ իր ազգն[34] էր լալիս, եդևն էր նայում՝ գեղը վայ տալիս, երեխեն գոռում, օղլուշաղը մեռնում, «էկան, էկան՝ վայ մեր օրին»։ Բայց ո՛չ էրեխեքանց սուգը, ո՛չ կնանոնց լացը, ո՛չ մահն ու կյանքը՝ էլ նրանց աչքին չէկան։ Երկնային հրեշտակն անմահության պսակը ձեռին՝ էկավ նրանց վրա կանգնեց, նրանց ձեն տվեց. «Հազար ու բիլոն ձեր ազգիցը էս օրը քաշեցին, թե ազգ եք ուզում պահել, ահա՛ ձեր առաջին, մեռեք նրանց ուղուրին, որ քանի աշխարհս կա, ձեր անունն հիշվի՝ թե դուք ձեր ազգի արինը լավ համարեցիք, քանց ձեր իսկ կյանքը, քանց ձեր որդիքը։ Էլ ի՞նչ եք կանգնել, կրակ տվե՛ք, տուն, օղլուշաղ էրեցե՛ք ու վրա թափեցե՛ք»։
«Կրա՛կ տվեք, տուն օղլուշաղ էրեցե՛ք, վրա թափեցե՛ք, տղերք-էրեխեք — մնաք բարով, ամպեր թափեցե՛ք, երկինք գոռացե՛ք, հողե՛ր, դաշտե՛ր, ձորե՛ր, սարե՛ր, սուգ արե՛ք, վկա կացե՛ք։ Ո՛վ անց կենա էստեղ՝ ասեցեք՝ թե մենք մեր ազգի համար մեզ մատաղ արինք, մեզ գերի տվինք, սուրը քաշվեցինք, սելավ ըլեր՝ մեզ տանիլ չէ՛ր․ դժոխք ըլեր՝ մեզ մոտանալ կարող չէ՛ր․ երկիր բացվեր՝ մեզ կուլ տալ կարող չէ՛ր, սաղ Պարսկաստան պոկ գար՝ մեր մեկ մազը թեքել չէ՛ր․ Հասան-խան՝ քո ամեն մեկ թիքեդ հազար սատանի ձեռք ընկնի. քո ջիդեն սրտումդ ցցվի։ Որդիք, բալա, օղուլ,[35] զովում, զարդաշ՝ էլ սուգ մե՛ք[36] անիլ։ Մեր տները թո՛ղ մեզ գերեզման ըլին, մեր արինը մեզ մեռլաջուր, մեր հողը մեզ պատան, մեր ձենը մեզ ժամ, պատարագ։ Սուրբդ Վարդան քաջ նահատակ՝ դո՛ւ տուր մեզ պսակ»։
Խոտի դեզերի կրակն ու բոցը՝ խեղճ օղլուշաղի հարայ հրոցը, դարմանի ծուխը, կալերի մուխը՝ ամպի պես ելին, օրը խավարացրին, գեղի չորս կողմը առավ ալավը, տների մեջ ծով դարձավ լացը, էլ ո՛չ հեր կարաց որդուն համբուրի, էլ ո՛չ մեր կարաց տղին մեկ տեսնի։ Հարսի սրտումը իր սերը մեռավ, փեսի բերնումը լեզուն չորացավ։ Քիրն ուզեց ախպորն ջան էլ ա ասի, ախպերն քվորը իր խտիտն առնի։ Մեր ու խեղճ հարսներ՝ իրանց էրեխեքն՝ տղերք ծերունիք իրանց սուրն ու զենքն դոշին կպցրին, երկինքը նայեցինք աչքները խփեցին ու ա՜խ քաշեցին։ Մեկը դուռը փակեց՝ որ կրակումն էրվի, մեկն աչքը խփեց՝ որ ցավ չտեսնի։ Տղերքը գեղիցը դուս թռան դաշտը, տանըցիք փախան՝ որ ընկնին կրակը։ Էլ լաց չէր գալիս նրանց կարոտ աչքը, նրանց բուրջ, բադան մնաց երկինքը։ Տունը քանդեցին տանըցոնց գլխին, սելը քանդեցին, վրա թափեցին։ Ձայն տվեց Վարդանն հզոր պատանին, Աշոտն քաջասիրտ, Մուշեղ Արծրունին՝ մեկն Նազի-խանի, մեկն Օքյուզ Աղի[37], մեկն Ջաֆար-խանի քամակը բռնեցին, երկուսն հրեշտակի պես թռան, գնացին, բայց սուրն Վարդանի Օքյուզ աժդհին, որ սաղ առյուծին թե խփեր գլխին, իսկույն կսատկեր, կճապաղեր գետնին, երկու կես արեց էն սհաթին․ կեսն ձիու էս կողմը քաշ էլավ, կեսն մյուս կողմին դիպավ ու կպավ։ Իսկույն սարիցը ամպը տրաքեց, երկինքը բաց էլավ, թե հողը պատռվեց․ քսան ձիավորով հսկայն Աղասի Ղարսի սարերիցն թռած իր ղշի ձիու անկաջումն մտած՝ վեր էկավ։ Քրդի շորերով սարին վրա պրծավ։ Գազան Հասան-խան, նրանց քուրդ կարծելով՝ հենց որ մոտացան, ընկավ քարերով։ Փեշղսմաթքյարի, խանի, բեկերի գլխներն՝ ինչպես մեկ անջան ծտի՝ թռան առաջները, ձիանոնց տակերը։ Հարամու գլխին ջուր, կրակ մաղվեց, ձին էլ տիրոջ վրա ոտը բարձրացրեց։ Գյումրու դզիցը Ռուսի բալաբան, քաջ սալդաթների դաստեն, կապիտանն Արծվի պես հասան, թշնամուն մեջ առան։ Թոփը մեկ կողմիցն, թուրը մյուսիցն, մինը առաջիցն, մինը եդևիցն հնձեցին թշվառ թշնամու զորքը, ջարդեցին, բերին էլ թոփի կողքը։ Արինը ծովի պես գնում էր, կանգնում, Հայերն լաշերի վրեն անց կենում՝ նոր հոգի առած՝ իրա՛նց տունն ընկան․ հեր ու մեր, որդի՝ դոշ դոշի կպան, հարսն ու փեսայի ջուր դառած աչքը երկինքն վերացած հոգին ու կյանքը՝ էլ աշխարհ էկան, էլ իրար քթան, իրար գրկեցին, իրար մոռացան, իրար ձեռք տվին, բայց դեռ չիմացան՝ երկնքո՞ւմն են՝ թե աշխարքիս վրա, երազո՞ւմ քնած՝ թե աչքները բաց։ Հազար անգամ էն սուրբ հողին, գետնին ընկան, համբուրեցին ու ծունր դրեցին, աղոթք, պաղատանք Աստծուն[38] մատուցին։ Սար ու ձոր նրանց վրա խնդային, դեզերի բոցը դառավ չրաղդան։ Որդի ու ծնող իրար ճտով ընկան, ինչ որ ունեին՝ առան ու էկան՝ որ թոփի տակին սալդաթի մոտին հավաքվին՝ որ էլ վնաս չտեսնին, մինչև թշնամիքն գնան ու կորչին․ բայց էս հադաղին Աղասին հազար աչք ուզեց՝ որ տեսնի նրան, գյում էլավ իսպառ, կորավ նա անձայն։
Արեգակը դեռ երկնքի մեջտեղը չհասած՝ ուզում էր, որ կրակ վեր ածի, սար ու ձոր խորովի։ Հյուսիսային կողմիցը մեկ մթնած, սևակոլոլ ամպ, երկնքի երեսը ջարդելով՝ վազում էր՝ որ նրա առաջ բռնի։ Ալագյազի գլխիցը մեկ դառնաշունչ բորյազ վեր կացավ ու քար ու հող իրար գլխի տալով՝ էկավ Խլղարաքիլիսի վրա դահիճի պես բռնեց։ Արինակեր Հասան-խանը՝ որ էս օր ավելի իր ձիուն30) քանց իր քաջության հունարովը գլուխը պրծացրեց՝ կատաղած գազանի պես հոգին բերանն առած՝ որ ետ չի մտիկ արեց, Աստված ո՛չ շհանց տա[39]․ զորքը ամեն մեկը սար ու ձոր ընկած, շատի ձիանն՝ որը լկամը կոտրած, որի թամքը փորի տակին, որն էլ իր տերը էնքան էր գլխի վրա քաշ տվել, քարեքար տվել, որ գլուխ, երես ջարդվել, կոտրատվել՝ ոտներն էին օրզանկումը մնացել ոլորված՝ կախ ընկած, կամ կես մարմինը ջախըփուրթ ելել, սիրտն ու թոքը արինքամ էլել, փորիցը դուս թափել, ու խրտնած ձին քանի ոտներին էր դիպչում՝ էնքան խրխնջում, սար ու ձոր ընկնում։ Ղուլ ու նոքար Աղասու թրին էին ղուրբան էլել, որ էս միջոցումը Ղարսա սարերի վրա՝ մեկ քանի ղոչաղ քրդստանցի Հայ եդևն էր քցել՝ ու արծվի պես՝ որտեղ մեկ ֆորս ճանկում էր՝ ական թոթափել վրա էր հասնում, ցրվում, փարա փարա անում։ Հարիր տեղ նրան Ղզլբաշի ղոնշունը՝ Մաստարա, Ղոշավանքի դզերումն ռաստ էին բերել, հինգ հարիր մարդով վրա տվել ու քառասունով, հիսունով ջարդվել՝ էլ եդ դառել։ Սուդագյան[40] մեկ օր Նազի-խանին՝ էս ահագին գազանին՝ որ հարիր մարդի չէ՛ր ասիլ թե՝ Աստված ա ստեղծել, էն տեղը քցեց՝ որ իր մարդկերանցովը մեկ բարձր թափից վեր ընկավ ու ղզլբաշի հողը մտավ՝ որ պրծավ․ թե չէ՝ Աղասու ձեռին պետք է իր բոլոր սպանած անմեղ Հայերի արնի ջառըմեն տար։ Բայց Աղասու արածները թողանք ուրիշ ժամանակի ու գնանք մեր բանը։ Հասան-խանը՝ որ աչքը չի՛ բարձրացրեց ու Աղասուն ձիու անկաճը մտած եդևիցը քշելիս տեսավ, ոտն ու ձեռքը թուլացան, ուզում էր՝ ձին բաց թողի ու քարափնիվեր՝ Արփաչայի ձորն ընկնի, ուզում էր՝ որ ինքը իր թուրը իր սիրտը խրի, որ չասեն՝ թե Հասան-խանին սպանեցին, քարին իր գլուխը մատաղ տա, քանց մեկ սհաթ Հայի՝ որ հազարներով հենց էն տեղարենքն էր սուրը քաշել, տանով, տեղով էրել, գերի արել, բայց էլի ռաշդի սիրտը ոչի՜նչ տեղ էնքան ղայիմ չի՛ ըլիլ՝ որքան եդին սհաթումը, կյանք ու մահ կռվելիս։ Մեկ չարեք վերստաչափ տեղ էր մնացել, որ շունչը քամուն տա, հենց էն ա՝ թուր, ասպաբ ուզում էր՝ որ եդ անի, ձին բաց թողա, մեկ քարի տակ չոքի ու բալքի իր թշնամուն գյուլով էլա վախացնի կամ սպանի՝ վախտն անց էր կացել։ Հսկայն Աղասի թուրը սրտին դեմ արեց․ «վե՛ր քցի թուր ու թվանք ձեռիցդ՝ որ էս սհաթիս փարչալամիշ կանեմ։ Դու էստեղ չի՛ պետք է սատկիս՝ Հայակեր շո՛ւն. իմ թուրն ափսո՛ս ա, որ քեզ պես թշվառ ճիճուն սպանի, չէ՛, ամոթ ա իմ տղամարդությանը, որ քեզ քարի տակի կամ չոլումն սատկացնեմ՝ որ ղշերը ջամդաքդ ուտեն, քարերն ու հողը քո մուռտառ արինդ ծծեն, ու լսողը էնպես կարծի, թե կռվումը մեռար, էդ անիրավ լաշդ չի գտնի, մեռած հողիդ վրա էլ չի՛ թքի, ու ամեն անց կենող մեկ քար չի վրեդ քցի ու գյոռիդ ուշունց տա՝ թե քո անաստված ոսկերքն են էնտեղ հող դառել։ Հլա քանի Երևան չե՛ն31) առել, քեզ հետս շան պես քաշ կտամ, սարե սար կքցեմ։ Ճանճը սպանիլ ի՞նչ տղամարդություն ա։ Հլա շատ օր պետք է Հայի հաց, խոզի միս ուտես, Հայի մեծահոգությունը ու մարդասիրությունը տեսնիս, որ նեղ օրվան ղադրը իմանաս, իմանաս՝ թե տնաքանդությունը, մարդասպանությունը ի՞նչ զատ ա, իմանաս՝ թե Քրիստոսի օրենքն ո՛րքան սուրբ ա, ու կամ մեր խաչին ղուլ դառնաս, մեր հավատը պաշտես, որ հոգուդ փրկություն ըլի, յա թե չէ՝ որ էդ արյունաթաթախ ձեռներովդ, էդ սատանի փայ հոգվովդ ուզենաս ձեր ջհանդամը գնալ՝ քեզ էն Հայերին տամ, որի որդիքը կոտորել, տները քանդել, աչքերը քոռացրել, որ միսդ զիմա զիմա, արինդ շանը տան ու գլուխդ գեղե գեղ, աշխարքե աշխարհ ման ածեն, առաջիդ մատաղ մորթեն Աստծու համար. չունքի մատաղի ու մարդի արնի էդքան ծարավ էր քո հարամ սիրտը, որ բալքի թե իմ խեղճ ազգի սիրտը հովանա։ Հազար հազար գլուխ ես կտրել, Ղարս ու Բայազիդ քանդել, ավերել, ափսո՜ս չի՞ էդ ղոչ գլուխդ քարի տակի մնա։ Չէ՛, չէ՛, Հասան շուն, Հայի սիրտը մեծ ա. քեզ վրա պետք է գյոռ շինած, քար կագնացրած, անունդ ու պատմությունդ վրեն գրած, որ մեր որդիքն էլ քո տղամարդությունն իմանան, ու քեզ պես շան ձեռին գերի չընկնին, ձեզ գերի անեն, ձեզ կոտորեն, ձեր հոգին հանեն։ Էս էն քարերն են, որ ոտնատակ էիր տալիս ու հազար գերի վրներովը տանում կամ սպանում. որ հմիկ ոտդ բռնել են, քեղ ուզում են կուլ տան, քեզանից վրեժ պահանջեն, բայց ես չե՛մ տալ, ես քո արինը էդպես էժան չեմ ծախիլ, էդ թանգ ջանդ ի՞նչպես շուտով վարթարաֆ կանեմ․ հլա ինձ շատ պետք է տեսնիս, որ արածներդ միտքդ բերես դու, ամաչիս,[41] որ Հայի ղուլ ես դառել, ես ուրախանամ, որ քեզ լավություն կարողացա անիլ, ու մեկ քանի ժամանակ էլ կյանքդ երկարացրի։ Երեսիդ խաչ հանի՛ր, երեսդ մեր աղոթարանը դարձրո՛ւ, դու մեր անտեր Հայերին շատ ես Քո քյաբի կողմը դարձրել, ու շլինքը կտրել, էս օր էլ դու մեր աղոթարանը ճանաչի՛ր, մերիցն արեգակն ա դուս գալիս, մեր դաշտերը ծաղկացնում, ձերիցը տաք քամի գալիս, հանդերը էրում, չորացնում։ Չոքի՛ր, Հասան-խան՝ տերտեր չե՛մ, ամա գետը մոտիկ ա, ջուրը կքաշեմ, Հասան անունդ կդնենք Օհան։ Մեր պասը դեռ չես պահել, չունքի միս ուտելու սովոր ես։ Օ՜՝ մեր սրբությունը, որ էնքան ոտի տակ ես տվել թե որ Աստված տա՝ համն առնես՝ էն ժամանակը էդ սև երեսդ կսպիտակի, էդ գելի աչքերըդ գառնի կդառնա, էդ հոտած բերանդ կըդառնա Աստուծո տաճար․ մինչև մեր Քրիստոսին չպաշտես, մեր սրբերի առաջին հազար անգամ չչոքես, մեր մեռոնը երեսիդ չքսվի, մեր տերտերի ձեռը չաղաչես, Աստված երկնքիցը ձեն տա, քեզ չէ թե բաց կթողում, փառչա փառչա կանեմ, էդ փիս հոգիդ սատանեքանցը կտամ։ Շուտ չոքի՛ր, չոքի՛ր, թե չէ տեսնո՞ւմ ես էս թուրը, գլուխդ սոխի պես կթռցնեմ − չոքի՛ր»։
Քար ըլեր՝ կպատռվեր էս խոսքերիցը, ի՞նչ թե Հասան-խանը, աշխարքի տերը, երկրի քանդողը․ ամեն բանը տարավ համբերությամբ, ձեն չի՛ հանեց։ Քուրդ ասեր, Օսմանցի ասեր նրան էս խոսքերը՝ ե՞րբ էնքան կցավեր․ Հայից էսպես թուք և մուր ստանա, որ մինչև էն օրը խոտ, աղբ էր համարում։ Հայը նրա հավատը ոտի տակ տա՞։ Արինը կոխեց աչքերը, մեռած հոգին՝ հենց գիտես՝ նոր շունչ առավ, ատամները ղրճտացրեց, աչքերը կայծակին տալով՝ տեղիցը վեր թռավ ու կատաղածի պես ղամեն հանեց, վրա պրծավ՝ «Հայի շուն՝ դո՞ւ մնացիր, Հասան-խանի վրա ոտք բարձրացնես, դո՞ւ մնացիր՝ ձեր հոտած հավատի լափն իմ գլխիս ածես․ գյոռդ պատռվի, Հասա՛ն-խան, հողը գլխիդ՝ էս ի՞նչ ես լսում։ Գլխիդ փափախը քամին տանի, քառանայիր, ո՛չ լսեիր․ էս ի՞նչ իմացար։ Հազար հազար մարդի փոր վեր ածես, մեկ Հայի կտորի առաջին էսպես կո՞ւչ գաս, էլ ո՞ւր եմ ուզում աշխարհներ առնեմ, որ էս խոսքը պետք է լսեի։ Ընչի՞ չի պետք է՝ ես Հայ օլանի քոքը կտրեի, որ ձեր անհավատ հոգին երկրի վրա էլ չըլեր», ասաց ու կատաղությամբ ղամեն էնպես Աղասու վրա շպրտեց՝ որ թե ձին չէ՛ր խրտնել, ու Աղասին գլուխը կռացրել, ղամեն սրտի մեջտեղը պետք է ցցվեր։ Աղասին քարիցը կկարծեր, նրանից չէ՛ր կարծիլ էս բանը։ «Խա՛ն՝ կատաղած գիլի կերած մսի համը դեռ ատամների տակը կըլի, արինակե՛ր գազան՝ էդպես հո չեն խփիլ, կամ գողի պես վրա պրծնիլ, ձեռս ափսոս ա՝ որ քեզ դիպչի, գազանին գազանով պետք է պատժած։ Խան՝ հլա ձիուս հունարը տե՛ս, հետո կիմանաս, թե ի՛նչ թուր ա վրեդ խաղում», ասաց հսկայն ու ձիուն ղամշեց, կատաղած ձին բերանը փրփուրը լիքը՝ առաջին ոտները որ չի բարձրացրեց ու թռավ Հասան-խանի լեղին ջուր կտրեց․ բայց բաղդը բանեց, ձին որ թռավ, նա մնաց մեջ տեղը անվնաս, մինչև Աղասին ձիու ջիլավը կքաշեր ու եդ կդառնար, Հասան-խանը հոգի առավ, փշտովը հանեց, ձիու ճակատը եդ դարձնիլը ու փշտովի տրաքիլը մեկ էլավ. հայվանը փռնչաց, երկու քթիցը արինը պրծավ, առաջի ոտների վրա էնպես չոքեց ու գետնին դիպավ՝ որ Աղասու ոտի մատները օրզանգվին կպավ, աչքը կեծակին տվեց, սևացավ, արինը սրտումը թան դառավ։ Մինչև Աղասին ոտը օրզանգվիցը կհաներ, մինչև ձեռը թրին կհասներ, ու ձիու տակիցը կբարձրանար, Ասլան Հասան-խանը վրա հասավ, երկու լտրանոց թուրը շողաց. քար ու ձոր սկսեցին էն ա՝ էլ իրանց գլուխը լալ — Ասլան Աղասին գլուխը որ սաստիկ թափ չի՛ տվեց, էլ եդ փոքր արինը տաքացավ, մեկ ոտը օրզանգվումը, ձախու ձեռը թրին ղուրբան տալով, թշնամու դեմը բռնելով, աջու ձեռը որ Հասան-խանի գլխովը չի պտտեց, քաքուլի կամ միրքի մազի տեղ՝ չանեն ընկավ ձեռքը. մատները բերնումը, քիթը բողազի տակին՝ չանեն որ հուփ չտվեց, էն թաք թաք հին ատամներն էլ որ էստեղ, էնտեղ երևում էին՝ ճռռացին, իրար կպան ու փշուր, փշուր էլան, գլուխը հավի գլխի պես պտտելով էնպես սաստիկ ոլորեց, որ բոլոր տամարները ճռճռացին ու Երևանու Աստծու գլուխը Աղասու մեկ ոտի տակին մնաց, փորը մյուս, ու էսպես կագնած վրեն՝ ինչպես սուրբ Գեվորգ իր վիշապի գլխին՝ սկսեց մեր հսկայն մուշամբեն հանել, որ միշտ հետը ման էր ածում, դեմն ատամով ու աջու ձեռով յարեն կապիլ, դեմը էլ հավատի քարոզ կարթալ։ «Հայի ձեռի դու չե՛ս արժան, ոտը համբուրի՛ր՝ հայակե՛ր գազան. Հայի արնի ծարավ էիր, դե՝ կշտացի՛ր, ա՛նհոգի», ասաց ու մինչև կուռը կկապեր, արինն էնպես էր վեր ածում, որ խանի աչքին ու բերնին թափի, «Քեզ ասում եմ, մինչև Հայ չի՛ դառնաս, մինչև երեսիդ խաչ չի հանես, չե՛ս պրծնիլ, չե՛ս, ի՞նչ ես մտածում. ես էս օր քո լուսավորիչը պետք է դառնամ»։
Բայց ա՜խ, երանի թե հավատը էսքան չըլեր մեր Աղասուն մոլորացրել ու վիշապն ընկել էր ձեռքը, տար, վարթարաֆ աներ։ Սատանեն իր պոչը մի բանում չի խառնի, մինչև դու խաչը կհանես, նա իրան բանը կհոգա։ Հենց յարեն կապեց, պրծավ, մեր կտրիչը ու ձեռը շարժեց՝ որ արինը էլ եդ իր տեղը գնա ու ուզում էր՝ որ թշնամու չար ձեռները կապի, ու էնպես նրան հավատ բերի, աչքը որ բարձրացրեց՝ Աստված ո՛չ շհանց տա․ իր ընկերտիքը ամեն մեկը մեկ սարի ծերից թռած էկան, վրա հասան, «Աղասի ջան՝ գլխիդ ճարը տես, քեզ ման գալով հոգիքս թռավ, ախր ո՞ւր մնացիր. Հասան-խանը նոր ղոնշուն ա հավաքել գալիս ա, Խլղարաքիլիսեն էլ եդ կոխեցին. Բորչալվի թուրքերը կապիտանին գլխից հանեցին՝ թե ղզլբաշը Գյումրու բերդը կառնի, թոփ ու թոփխանա հետըներն առան, եդ դառան, ջրատար, ողորմելի խալխը մնաց չոլումը ոչխարի պես սառած, ոտը ո՛չ առաջ կարաց փոխել, ո՛չ եդը. որը ձի ուներ, էլ ո՛չ բարեկամի մտիկ արեց, ո՛չ ազգականի, վեր էլավ, փախավ. Գյումրի մնացածները՝ Աստված ո՛չ շհանց տա՝ իրար ճտով ընկած՝ մնացին գառն ու ոխարի պես բղղալով կանգնած։ Ի՛նչ նրանց հալն ա, Աստված ո՛չ նշանց տա․ սար ու ձոր սուգ են անում, լալիս»։
«Ձեր տունը չքանդվի՝ ի՞նչ եք ասում։ Հասա՛ն-խան, տասը Հասան-խան հո չկա աշխարքումս․ հրես ոտիս տակին ընկած է, հոգին տալիս ա․ դուք երազ եք պատմում, թե գինովացել եք։ Հասա՛ն-խան, Հասա՛ն-խան, տո հրես գլուխը ճտի պես ձեռումս, դուք ինձ պառավի հեքա՞թ եք ասում։ Ամոթ ձեր փափախներին, տո մեկ մտիկ արե՛ք, է՜»։ Ո՞վ կհավատար ապա, թե էն ահագին ասլանը՝ մեկ գառի ոտի տակի ըլի․ որ աչքըները չի առավ նրա զարհուրելի կերպարանքին, արինն աչքըները կոխեց․ բոլոր էլ թուր հանեցին՝ որ նրան թիքա թիքա անեն․ էլի մեր խաչապաշտ Հսկայն իր սազն ածեց․ «Ո՛վ իմ գլուխը կսիրի, թուրը էլ տեղը դնի․ էդ ոչինչ տղամարդություն չի՝ չոլումը մեկ ուլ մորթել։ Թողե՛ք՝ հալա սրան մեկ հավատ բերենք, ետո ի՞նչ ուզում ա ամեն մարդ՝ թող է՛ն անի»։ Տո տո՛ւր, գլուխը ջնջխի՛ր, դրա հոգին Աստված առնի, դրա ամեն մեկ շունչը յաղու ա․ օձը քանի շուտ սպանես, էնքան քո խերդ ա։ Դա էլ օ՞ր պիտի տեսնի․ չէ՛, դրա օրը պտի խավարի, դրա գլխին քար ընկնի։ Քարը քցի՛ր գլխին՝ դրա արինը մեր վզին։ Տո մեր ազգի տունը քանդողին՝ էլ րոպպե պետք է կյա՞նք տված, շունչը բերնումը թողա՞ծ․ սպանի՛ր ասում ենք, թե չէ՝ քեզ էլ հետը կսպանենք»։
«Ինձ սպանեցե՛ք, սրան ձեռը մեք[42] տալ, թո՛ղ[43] սրա մահը մեկ քանի մարդ էլա տեսնի, որ սրտները հովանա»։ Էս խոսք ու զրուցումն էին՝ որ բիրդանբիր ձիավորի տուտը նրանց վրա բաց էլավ։ Ընկերքը վրա թափեցին՝ որ անօրենի թոզը քամուն տան, անփորձ Աղասին՝ որ մինչև էն օրը նհախ տեղը մեկ արին չէ՛ր վեր ածել, նրանց դեն արեց, խանին քաշեց մեկ քարափի գլուխ ինքը գլխին կանգնեց՝ խանի ձեռները կապած ոչխարի պես առաջին վեր դրեց, ընկերներին հրամայեց՝ որ ձիանը ձորն անեն ու թվանքները հազրած ձորի բերնումը կանգնին, ու երեք գազաչափ խանիցը հեռու կանգնած՝ դոշը քարափին դեմ տված՝ էնքան մնաց՝ որ ձիավորների տուտը մեկ թվանքի մանգզիլ էկավ մոտացավ։ «Գլխներդ ոտիս տակին ա, ա՜յ Թուրքեր՝ ձեր ճակատը գյուլիս առաջին, քսան ինձ նման իգիթ (ղոչաղ) տղերք քամակիս, ամեն մեկս մինչև ձեզանից քսանը չսպանենք, մինչև մեր բարութը չհատնի, կրակ դառնաք, մեզ չե՛ք կարալ մոտանալ։ Հինգ սհաթ ա ձեր հոգին, ձեր գլուխը իմ ձեռիս ա էլել․ էն Հասան-խանը՝ որ սարեր էր դողացնում՝ ոտիս տակին ընկած, սրան նայեցեք, ձեր սև օրը լաց էլեք։ Խա՛ն՝ հրամայի՛ր՝ որ Խլղարաքիլիսեն ազատեն՝ կյանքդ էլ ազատ ա, թե չէ՝ հավի պես կմորթեմ, իմ ձեռի հունարը դու լավ փորձեցիր։ Մարդ ղրկի՛ր, որ ղոնշունդ եդ դառնա, թե չէ՝ քարափիցը վեր կքցեմ, հազար թիքա կըլիս։ Ինչքան որ ըլի՝ մեկ հողում ենք մեծացել․ Խա՛ն՝ կռիվ ունիս՝ դուշմանիդ հետ արա՛, խեղճ Հայերը քեզ ի՞նչ են արել։ Էն ժամանակը քեզ խան կասեմ, թե որ էս տղամարդությունն անես։ Մեծություն ունիս, բանացրո՛ւ»։
Ջանն ազիզ ա։ Հասան-խանի նամազն էլ էս էր՝ որ մեկ պրծնի. հազար Արախլու ու Թուրք սպանեին նրանք, ի՞նչ հաջաթ։ Իրան դարտը քաշելով՝ իսկույն հրաման տվեց, որ մեկ քանի ձիավոր հասնեն, ղոնշունը եդ քաշել տան, մինչև ինքն էլ գա։ Բայց դեռ կիսաճամբի՝ Աղասու սիրտը գնաց, քաջ հսկայն չէ՛ր իմացել՝ թե մհլամը յարի վրա կդնեն։ Կտրած տեղը մնացել էր բոշ, արինը թևերովը գնացել՝ ջանը բռնել էր. արեգակի շոքը մեկ կողմիցը, սովածությունը մյուս, արինն էլ հո՝ հենց բռնի ցամաքվել էր էն հադաղին՝ որ զորքը եդ դառան, ու նա էլ սկսեց կրկին Հասան-խանին հավատ բերի, քիչ քիչ աչքերը շաղվեցավ, գլուխը պտտեց, ուզեց՝ որ՝ մեկ գլուխը բարձրացնի, տեղիցը վեր կենա ու ընկերներին իր գլխի էկածը պատմի, թուլացավ, քամակի վերա վեր ընկավ, աչքերը խփեց, մեկ բարակ ախից ավելի՝ էլ ոչինչ չկարաց ասել։ Սար ու ձոր ձեն տվին, Աղասու անունը որ տվին, քարափները զարզանդեցին, ողորմելի ընկերքը քար ու հող գլխներին տալով՝ որ վրա չի թափեցին ու հարայ տվին, ձենն ընկավ ձիավորների անկաջը. լացի, սգի ձենը որ իմացան՝ հենց գիտես՝ արեգակը նոր ծագեց. ական թոթափել թև առած՝ եդ դառան. էլ ո՞ւմ գլխումն էր մնացել խելք։ Թշնամին էն ա մեկ թվանքի մանգզիլ մոտացել էր. հարիր տեղից թվանքները բաց էլավ. Աղասին աչքը բաց արեց կամաց, ա՜խ քաշեց ու ձեռով իշարաթ արեց՝ որ ձորը թափին, ընկերքը իմացան նրա միտքը, ուսըներին դրին իրանց թանկագին բեռը[44] ու ձորը թափեցին։ Հենց ոտն ու ձեռ բաց էլած որ տեսավ իրան՝ արինակեր Հասան-խանը թուրը ավալ ինքը ձեռն առավ, մինչև ղոնշունը ձորի բերանը կհասներ, Աղասու ընկերքը Անի քաղաքի բուրջը մտան, ու էնտեղ, ուր հարյուրավոր եկեղեցի, հազարավոր տներ, քոշք ու սարեք՝ դիմացի սարերին ամաչացնում՝ վախացնում էին, ուր ըստ ասության ռամկին՝ այնքան էր հարստություն և ճոխություն <դիզել>, մինչև մեկ հովիվ տեսնելով մեկ զատկի՝ թե կնիկը եկեղեցումը տեղ չէր ճարել, էս պատճառով էլ մեկ ահագին տաճար շինեց, ու մեկ անսիրտ վանքականի խաթեր՝ Աստված Հայոց վերջին կենաց ճրագը փչեց, թագավորաց թախտը կործանեց, իրանց սրո, հրո գերի արավ. ա՜խ՝ անմեղ սնապաշտություն, թագավորաց աբեղայից մատաղ տվինք, որ էստեղ ընկա՛նք, է՛։ Ու էն հիանալի ավերակքը, եկեղեցիքը թողեց մեզ սգո և լացի տեղեր, էս բրջերի ծոցն էր, էն սրբոց աղոթքը, ու մեր թագավորաց Գագկի... երկնային հոգին՝ որ Աղասուն պահեցին։ Մինչև նրան հինգ ընկերքը խտտած գետնի տակի ճամփովը գետի ղրաղը հանեցին, մինչև ընկերտանց հինգը թագուն էս կողմից, հինգը էն՝ անց կացան, որ ձորից, սարից ձեն տան, հարայ հրոց անեն, մյուս հինգը բրջի ծակերիցը քսան ավել մարդ սպանեցին։ Նրանք լավ գիտեին՝ թե հենց էս օր էլ Թուրք, Քուրդ, Հայ ո՛չ ոք սիրտ չի անում Անու միջովն անց կենա, որովհետև կարծում են՝ թե քաջքերով լիքն ա, որովհետև Աստված մեկ անգամ անիծեց, էս իրանց պատճառ շինեցին, առաջուց էլ էնտեղ էին նրանք շատ Քրդի ու Թուրքի միսը խորովել ու ամեն ծակ ու խոռ էնպես իմացել՝ որ սատանեն նրանց չէ՛ր գտնիլ, մեկ կողմից Ղզլբաշի սնապաշտությունը գիտելով՝ որ ձորից, բրջից՝ սարի թվանքները չճռռացին, Հայերը չգոռացին, ձորերը, խուլ խուլ էրերը, խոր խոր եկեղեցիքը, մատուռները նրանց ձենը եդ չի կրկնեցին, Հասան-խանի շլինքը թեքվեց, էնպես կարծեց՝ թե հազար մեռել, հազար հրեշտակ, հազար սատանա ոտն են առել՝ գալիս են։ Էլ ձեն չկարաց հանել՝ խելագարի պես ձեռով արեց, ինքը թռավ, իրան դասթեն քամակին, երեք չորս վերստ հեռացած՝ որ մեկ քանիսը էլ եդ սիրտըները պնդացրին՝ որ մեկ տեսնին, թե ախր էս դիվանը ո՞րտեղանց դուս էկան, ո՞ւր մնացին, գալի՞ս են թե չէ՛, մեկ չոբան, Աստուծո ողորմությունիցը որ մինչև հիմա մեկ եկեղեցում դողալով՝ ջանն իրան էր հասել, ոտը խաղաղված տեսնելով՝ իծանը, սեիզները դուս արեց՝ որ շուտով գնա, ձորը թափի ու թնամու ձեռք չընկնի․ սատանի պատկեր սեիզների չտեսան Պարսիկքը՝ որ իրանց սատանեքը միշտ իծի են նմանություն տալիս, հենց իմացան՝ թե սադայելի բոլոր զորքը աշխարհ են եկել․ իրար գլխով ընկան, թոզն աչքներն առավ, ամեն մեկ ձիու ոտը փոխելիս՝ հենց իմանում էին՝ որ հմիկ որդի որ ա, գլխըները կերթա․ էսպես որ աչքները բաց չարին, Աստված ո՛չ մեր թշնամու առաջը բերի, իրանց դժոխքի փորը սկսավ բաց ըլիլ, իրանց[45] զորքն սկսավ Խլղարաքիլիսեն մտնիլ, որ իրեք սհաթվան ճամփա յա էստեղանց․ քյարի առաջին էնպես հավատով չէին չոքիլ, որ էստեղ չոքեցին, նամազներն արին, ձեռըները լվացին, սանդրեցին, չունքի ճաշը հասել էր, թըրըները սրբեցին։ Ալուն իրանց շնորհակալությունն արին, քյարին իրանց երկրպագությունը ու թամուզ ձեռներով, մուռտառ սրտով վեր կացան՝ որ իրանց Աստուծո տված մատաղը կտրեն, տոն կատարեն՝ որ ջաննաթի դուռը շուտով բաց ըլի նրանց առաջին։
Բոլոր տիեզերք, հորիզոնը երկնից, գագաթք լերանց, սահանք բարձանց սկսեցին տապալիլ․ թխպագին, արջնաթույր, սևաթև ամպն՝ որ բարձրացել էր, հասավ արեգակի մոտ, ու արյան ծովի պես՝ առաջ փոքր ժամանակ կարմրատակեցավ, ապա կուտակվելով, ծալվելով՝ էնպես այլագունեցավ, սևացավ, մինչև հեռի տեղից տեսնողք էլ՝ էն օրը էնպես էին կարծել՝ որ մեկ տեղ աշխարհ ա կործանվում․ օրը դառավ գիշեր։ Հավ, ճիվ, թռչուն, անասուն՝ վաղուց փախել՝ քարափների արանքը, մեշեքանց ծոցն, էրերի31) պուճախն էին մտել, ու դողալով հեթեթում, հեթեթալով շունչ քաշում։ Ղլղարաքիլիսո խոտերի, արտերի բոցը քամին քշելով՝ տարել էր մեշեքն էր քցել՝ դուզ, չոլ, ղըռ, քոլ, յավշան, թուփ, խուփ, ծղնոտ, տերև, ծառ, ինչպես ամառվան գիշերը կրակ տված չոլ՝ սարերը աստղեր էին շինել, ձորերը՝ երկինք, որ պարզիկա վախտը ամեն գիշեր մեր գլխին էրվում են։ Կատաղի քամին բոցին առաջն արած, որ չէր ղամշում ու քացի տալիս, հենց իմանում էր մարդ՝ թե Շորագյալու դաշտը հրեղեն ծով ա դարձել ու կրակի, բոցի ֆրթնեն (ալիքը) քուքուրթ, կայծակ ածում դաշտերի գլխին։ Խուլ ձորերը, խոր էրերը՝ բողազները եդ ճոթռած՝ որ կուլ տված քամին՝ էլ եդ չէին քշում, տալիս քարափների ճակատին՝ քարերը, ծառերը՝ ուզում էին անկաջները կալնին, ոտ առնին, փախչին․ ու նրանց դողի ու զրզնդոցի ձենի մեկ տուտը երկինքն էր հասել՝ ամպերն իրարոցով տալիս, մյուսը՝ գետնի գլուխը, մեջքը ոսկոռները ջարդելով՝ անդունդը խրվում ու հազար տեղ գռռալով, ջարդվելով գնում, կորչում, լռվում, պապանձում։ Կայծակի ամեն մեկ ճամպարակը, ճոպանը՝ ինչպես մեկ հրեղեն սուր՝ որ երկինքը չէ՞ր ճղում, ամպերի մեջքը կոտրում ու Ալագյազի, Մասսա, Դվալու գլխին թափին տալիս, ուզում էին՝ որ էս ահագին երկրի գլխները, իրանց աչք ձորերը տակ ու վեր անեն, քոռացնեն, իրար սպանեն ու սաղ սաղ անդունդը խրվին, բաթմիշ ըլին։ Ամպերը օխտը գլխանի վիշապի նման՝ երկնքիցը ճոլոլակ էլած՝ որ բերանը չէին բաց անում, խփում, ուզում էին որ սաղ երկինքը կում անեն, ծամեն, փշուր, փշուր անեն. ու էլ եդ հազար թիքա արած ածեն անիրավ մարդի գլխին՝ որ ո՛չ երկնքիցն ա պատկառում, ո՛չ Աստվածանից վախենում, ո՛չ ջուր իրան օրինակ առնում, ոչ հողից մեկ խրատ վերցնում, ո՛չ իր խեղճ հոգու ներքին ձենը լսում, որ գիշեր ցերեկ լալով, արտասվելով, քնած՝ թե զարթուն՝ ձեն են տալիս, գոռում. «երկնքի արեգակի պես, երկրի հողի պես՝ դու Աստուծո պատկեր՝ բարի կաց, բարություն արա, քեզ պահի՛ր, լավություն արա, Աստծուն նմանի՛ր, ընկերդ պահպանիր, Աստուծո աշխարքը շինի՛ր, նրա ձեռագործը մի՛ քանդիր, որ դու էլ մնաս շեն, դու էլ չի՛ քանդվիս, հողին չի՛ հավասարվիս»։
Երկինք, երկիր, սար, ձոր, անկաջ, սւչք խփել, լալիս, սուգ էին անում, դոշներին ծեծում, գլխներին տալիս, երեսները պոկում պռճոկում, ամպք ուզում էին[46] Խլղարաքիլիսեն վերև քաշեն, անդունդք՝ իրանց ծոցը քաշեն, պահեն, քար ու հող իրար կտրատում, սպանում էին, բայց Աստուծո պատկեր մարդը՝ աչքը բաց, ականջը սրած, կռները վեր քաշած՝ կայծակի թուրը իր գլխին էր խփում, նա իր թուրը ողորմելի Խլղարաքիլիսցվոց գլխին։ Ամպի կարկուտն իր դոշին էր վեր հատում, որ Աստվածանից վախենա, նա իր թվանքի կարկուտը՝ անճար Հայերի էրեխեքանց, անմեղ մանկանց, նորահաս հարսների գլխին էր վեր ածում։ Երկիրն իրան էր ուզում քարի, հողի տակով անի, նա մեր ազգի ողորմելի ջիվան որդիքն էր արյան ծովումը խեղդում, ջախըփուրթ անում։ Սարերն ուզում էին Պարսից գլխին թթափին, խոր տանին, նրանք՝ մեր անտեր խալխի տուն, տեղ կրակում, իրանց սրի բերնով դիմա դիմա տալիս։ Ա՜խ՝ սիրտս կտրատվում ա, լեզուն ի՞նչ ա, որ բառով կարողանա՝ էն սարսափելի տեսարանը պատմիլ, որ լսողը կամ կարթացողը իմանա՝ թե իր խեղճ ավազանի քիր ու ախպերը ի՞նչ հալումն էին էս սհաթին, ի՞նչ էին տեսնում, ո՞ւմ առաջին, ո՞ւմ ձեռին, ո՞ր աշխարքում, ո՞ր հողում։ Ա՜խ՝ շլինքդ չկոտրի՝ Աղասի, ա՜խ՝ ո՞ւր էիր էս սհաթին։ Թագավորք Հայոց՝ որ Անու միջումը անուշ քնած՝ ձեր որդիքը հարամու ձեռին, դուք մեկ գլուխ չի բարձրացրիք, որ նրանց հավարին հասնիք. էն որդիքը՝ որ մեկ սհաթից առաջ աշխարք զարմացրին իրանց քաջությամբը, երկիրը սասանացրին իրանց տղամարդությամբը ու ինչպես դուք՝ հսկայաբար պահպանեցին իրանց աշխարհը, ձեր հողը, ձեր հայրենիքը, ու դուք՝ անգութք՝ թողիք նրանց էսպես փորձանքի միջում, թշնամու, թրի առաջին։
Բայց վա՛յ ինձ՝ ո՞ւր հասա, ո՞ւր տարավ ինձ իմ կսկիծը, իմ էրված սիրտը։ Լեզուս չի՛, որ խոսում ա, հոգիս ա, որ զգում ա, ազգիս արինը առաջիս թափում, իմ հայրենիքն առաջիս քանդվում, իմ սիրելի ախպոր տղի արտասունքը ու դառը սուքը՝ սիրտս էրում, խորովում։ Ի՞նչպես բերնիս հուփ տամ․ արինս քթովս ա դուս գալիս, աչքս կայծակին տալիս․ ջանս էլ տամ, էլի իմ թանկագին ազգի արինն ու ոսկերքը Շորագյալու հողումը չորացած՝ կարելի ա՝ թե մեկ մարդի չէրևեր, մեկ մարդ չիմանար, թե ես էլ էստեղ պետք է գոհ ըլեի[47] չիմանայի, չտեսնեի, չլայի ու աղի արտասունքով չխնդրեի։ Ով Խլղարաքիլիսու պատմությունը կարդա, ինչ աստվածասեր Հայ նրանց տարաբախտությունն իմանա, գլուխը պահի, նրանց հոգին հիշի, իր հոգին ու մարմինը՝ էլ թշնամու ձեռք չտա, չտա, ջուրն ընկնի, կրակումն էրվի, բայց էր յախեն Պարսից ձեռը չի՛ քցի, չի՛ քցի․ գլուխը ծախի, իր ազգի դարդին հասնի, իրան գերի չանի, չանի։ Ա՜խ՝ երաբ ասածս տե՞ղ կհասնի, թե հետս գերեզմանը կերթա, ու հողումն էլ ոսկերքս կմաղի, կտանջի, դրախտն ինձ դժոխք կլինի, գերեզմանն՝ ինձ գեհյան (քուրա)։
Էրեխեք՝ ձեր ջանին մեռնիմ՝ ձեզ եմ ասում իմ դարդը․ ձեզ հմար եմ գրում․ ձեր երեսին ղուրբան՝ հողումն էլ ըլիմ, էկե՛ք, վրես կանգնեցե՛ք, թե ազգասիրությունն ու հայրենասիրությունը ձեզ վնաս տա, անիծեցեք ինձ, թե օգուտ, օրհնեցե՛ք ու լսեցե՛ք ձեր ընկերների լացն ու սուքը, նրանց հորնըմոր կսկիծն ու ձեր հորնըմոր ծոցումը դինջ հանգստանալիս՝ ասածներս մտքըներդ բերեք։ Խլղարաքիլիսեցոց անմեղ էրեխեքանց ձենը քանի անկաջներդ ընկնի, փառք տվեք Աստուծուն, որ էնպես երկնքի տակի ծնվեցիք, որ ձեր աչքը էսպես բան չտեսավ, նրանց ծոցումը մեծացաք, նրանց կաթովն ապրեցիք ու նրանց արինը չխմեցիք, նրանց դեշի վրա քնեցիք ու[48] չմորթվեցիք, նրանց կռան վրա խաղացիք, ու ոչ նրանց մեռած, կտրատված, թիքա թիքա արած, արինաթաթախ լաշի վրա ընկաք, ու լալով, արտասնքով նրանց արինը չծծեցիք, կենդանի մոր փորից դուս էկաք, նրանց սերը վայելեցիք ու ոչ թե նրանց ճղած փորը դուք կենդանի մտաք, ու ձեր գլուխն էլ՝ նրանց սրտումը արինաթաթախ ցցվեց։ Բարձի վրեն, յորղան, դոշակի տակին նրանց խտտեցիք, խնդացիք, ու ո՛չ հողի միջումը, քարերի վրա, նրանց արնումը թավալ տալով ձեր արինն էլ հետը խառնեցիք։
Ա՜խ՝ մի լաք, մի նախատեք ինձ, որ ես ձեր առաջին դժոխք եմ բաց անում․ իմ սիրտս էլ՝ որ դժոխքումն էրվի, էսքան չե՛մ կսկծալ, չեմ մորմոքվիլ, չեմ տանջվիլ, ինչպես Խլղարաքիլիսու պատմությունը միտքս բերելիս։ Չբարկանա՛ք ինձ վրա, չասե՛ք՝ թե երազ եմ պատմում. հազարիցը մեկը չեմ ասում, որովհետև ձեռքս թուլանում ա, աչքս սևանում։ Իմ լեզուս ի՞նչ ա, հարցրեք էնտեղ ըլողներին, նրանք, հազարապատիկ լավը կասեն՝ թե ինչպես էին անողորմ՝ Պարսիկքը մոր փորը ճղում, երեխեն հանում, թիքա թիքա անում, առաջ ոտները կտրում, հետո ձեռները, ապա մզրախի, թրի ծերը հանած՝ նրա մղկտալուն, թրպրտալուն երկար ժամանակ մտիկ տալիս, իրանց դժոխային քեֆն անում, ասում, լսում, խնդում, ծիծաղում ու հետո, ա՜խ՝ հետո էնպես անմեղ քոռփին կամ հորնըմորը տալիս, կամ նրանց գլուխն էլ սրանցի հետ մատաղ անում։ Թողե՛ք, թողե՛ք անց կենանք, հերիք ա. բայց ի՞նչ անեմ, հենց գիտեմ՝ էս օր ա Սահակ աղեն առաջիս կանգնել՝ աղլուխը աչքին դրել, աղաչանք անում, որ Հասան-խանի սիրտը ռահմ ընկնի, էս օր են Հայ սարվազներին են էրեխեքանցը տալիս՝ որ նրանք բռնեն, իրանք փառչալամիշ անեն։ Էս օր են տասը Պարսիկք Վարդանի քիր ու ախպերը, հերնըմերը առաջիս սաղ սաղ քերթում, կաշիները հանում, ոտ ու ձեռ՝ քարով, թոխմախով ջարդում, քացով երեսներին տալիս, ու Վարդանը, էս հրաշագեղ պատանին՝ ձեռները կապած, էս երկնային հրեշտակը նրանց վրա կանգնած, ոտն ա կամենում շարժի, ճոպանը չի թողում, ձեռն ա ուզում մեկ բանի հասցնի՝ չվանն ա ղայիմ, թրի առաջն ա ուզում ընկնի, Թուրքը23) չի՛ թողում, սիրտը պատռում ա, ձեն չի կարում հանի, չունքի նրա հասակի ջահել տղա, աղջիկ հավաքել, ձեռ, ոտ, բերան կապել տանում են, որ իրանց դնին մատաղ անեն։ Ողորմելի պատանին ուզում ա, որ մեկ եդ էլա մտիկ տա, իր ծնողաց սուրբ արինը ու կտրատված լաշը մի տեսնի, փափագն առնի, մեկ կաթ արին էլա՝ վրեն քսի, մեկ բուռը հող էլա՝ ծոցը կամ ջեբը դնի, որ հիշատակ մնա, մեկ համբուրի էլա, ու եդին բարովն ասի, մեկ չոքի էլա, նրանց օրհնությունն առնի, բայց ա՜խ, ա՜խ, հարիր սուր գլխին պլոկած, աչքերը կապած՝ իր ընկերների հետ քշում են, անկաջները փակ՝ որ նրանց ձենն էլա իմանան, բերանները կապած՝ որ իրար հետ խոսին. ձիու երըմիշ ըլելուցն են իմանում, որ շարժում են, բայց չգիտեն, ո՞ւր, դժո՞խքը, թե դրախտը. դժոխքը՝ սի՛րելիս՝ դժոխքը, սրանց տանում են, որ թուրքացնեն, իրանց դնին մատաղ անեն։
Եդ դառնա՛նք, պրծա՛նք, հազար ծեր ու պառավ, հազար տղա ու աղչիկ, մանուկ, ծծկեր իրար վրա փրթած՝ վաղուց ձենըները կտրեցին, երկնային քունը մտան։ Ժահահոտությունը քիչ քիչ սկսում ա բարձրանալ, հարավի չոր քամին փչում, ամպերն էլ եդ սարերի գլխըներին հավաքվեցան, նրանց աղաղակը Աստված չիմացավ։ Արեգակը վազում ա արևմուտը հասնի, ղզլբաշը Ապարան քաշվում, Խլղարաքիլիսեցոց հոգիքը ո՞ւր − դրախտը. արդարը դժոխքը ե՞րբ կերթա։ Խլղարաքիլիսեն էրվեց, ամպերը քաշվեցին, սարերը դինջացան, հարիր տասը, տասնըհինգ տարեկան տղա, աղջիկ Հասան-խանի օրդուն մտան։ Ղոնշունը նազրախանեն ածելով, պար գալով՝ եդ ա դառել՝ դահիճքը իրանց թրերն են հազրում, մոլլեքը իրանց լեզվները սրում, որ Քրիստոսի որդիքը Ալուն մատաղ անեն։ Վա՜յ, վա՜յ․ Հայոց ազգ ջան. է՞ս օրին էիր դու արժան։ Իրիգունը որ գա, ա՜խ՝ գել, սարերի գազանները պտի գան՝ ձեր կացած տեղը իրանց ուրախությունն անեն։ Էլ ո՞վ կլսի մոր ձեն, հոր աղոթք, էրեխի խաղ ու ծիծաղ, ժամի ու զանգակի ձեն, ձեր լեշերի վրեն։ Գազաններին կմնա բոլոր մեյդանը՝ նրանք պետք է էս գիշեր մարաքյա անեն էստեղ․ գնա՛նք, գնա՛նք․ միսս սրտում ա, օ՜հ՝ ո՞վ սիրտ կանի, մոտանա․ բաս էրեխեքանց ճարն ի՞նչ կըլի․ նրանք կերթան Հասան-խանի օրդուն․ լաց կըլին՝ ջան ասող չի ըլիլ․ կէրվին, կմորմոքվին՝ մեկ ցավող չի՛ ըլիլ։ Ամեն մեկը մեկ խանի, կամ արախլվի ձեռի՝ հավի պես կծվա, կամ լեղապատառ, կըլի, կամ սուրը իր դոշը կխրի, իրան կսպանի․ կամ տանջանքին չդիմանալով՝ կթուրքանա. ո՛վ՝ լսողը ինչպես չպտի սարսափիլ։
Տեսնի՛նք, ո՞ւր գնացին էս անմեղ գառները։ Մեր բախտիցը, թե տարաբախտությունից՝ մութը գետինն առել ա․ էլ մեզ մարդ չի՛ տեսնիլ, որ եսիր անի։ Մթնագիշերը քեզ մեկ ղաբալթու ա երևում, գլուխը ցից, պատերը քանդված, հազար կայծակի ու երկրաշարժության երեսը դեմ տված, դռներն ու փանջարեքը խարաբա, խորան ու սեղան ավերակ՝ կանգնել ա տխուր՝ եկեղեցին Ապարանու։ Ուր հազար գող ու ավազակ՝ աղոթքի ու պատարագի տեղ անմեղ Հայերի որդիքը՝ ձեռըները կապած, բերան ու աչք խուփ՝ իրանց կատաղությանը պատարագ արին։ Ուր Հայոց թագավորքը, իշխանքը ու պայազատքը Աբարանի բյուրատեսակ ծաղկների հոտը, էն պատվական աղբըրների համն առնելով, իրանց ամառվան օրերը հովացնում, իրանց հովացած, զովացած սիրտը՝ Աստվածային սիրովը վառում, իրանց սուրբ սրտի աղոթքն ու մաղթանքը ծաղկների հոտի հետ խառը, թռչնոց ձենի հետ հավասար՝ մեկ բերնով՝ իրիգուն․ առավոտ երկինքն էին ուղարկում, ուր էս սհաթին էլ՝ մեկ ահագին չորս ջաղացի ջուր՝ մեկ քանդված բլրի տակից, ուր տեղ որ Վաղարշակա, Տիգրանա, Տրդատա ապարանքն էին, երկրի երեսը ճոթռելով, Ալագյազի սրտիցը գետնի տակովը ճանապարհ բաց անելով, բերանը փրփրով լիքը, աչքերը խոժոռած՝ դուս ա պրծնում կատաղած՝ որ իրան պսակողների երեսը տեսնի, նրանց սիրտը հովացնի, քնելիս, զարթնելիս՝ երկնային ցողը նրանց երեսիցը գողանա, իր ցողը նրանց վրա թափի, բայց ա՜խ՝ գլուխը քանդված տեսնելով, վրի շինած ապարանը՝ բրիշակ, եկեղեցին՝ ավերակ, չորս կողմը նրանց հմքի, սեղանի քարերը՝ արինաթաթախ, մամռապատ, փշրված ընկած, բերանը կրկին բաց ա անում, որ արտասունքը կուլ տա, էլ եդ իր փորը տանի, բլրի չորս կողմը պտտում, ոլորվում, խոտ ու ծաղիկ պռճոկում − սուս մունջ՝ իր ձենը փորը քաշում, աչքը խփում, հողի, քարերի տակին ցրվում, էլ եդ գետինը մտնում ու կես փայը առու դառած՝ գնում Երևանու դաշտը՝ որ նրա էրված, խորովված սիրտը հովացնի էլա, Ապարանու սուքը, տարաբախտությունը Էջմիածնին, Վաղարշապատին, Արմավրին, Երասխին, Մասսին պատմի, ու նրա սև ջրի[49] դառը արտասունքը իր հետ խառնի, որ Արարատի սրտիցն ու աչքիցն՝ ահագին գետի պես, լուռ, հանդարտ դուս ա գալիս, Արարատյան դաշտի քանդված, ավերած երեսը տեսնում, վրըները սուք անում, ու քիթ ու պռունգ աղի արտասնքով լիքը, տխուր երեսը՝ անհոգի24) ղամշով ծածկած, քամու առաջին, թշնամու ձեռին ծալվելով, չոքելով, կանգնելով՝ մյուս սարերի աչքի ջուրը որ էստեղ էկել, ծովացել, կանգնել են, ղամշի ու իլղունի միջումը կորել, վերցնի, գնա Խոր Վիրաբա, Արտաշատա դզովն անց կենա, ու արտում Երասխի հետ՝ Զանգին ու Գառնու գետն էլ մեջ անեն, որոց մինը Սևանա աչքիցն ա կաթում, մյուսը սուրբ Գեղարդա սրտիցը բղխում, երեսները կալնին ու սուք անելով, գռռալով, նոյան, Նախիջևանի, Մարանդի գերեզմանի, Նարեկա վանքի, Սյունյաց դաշտերի սրտըները հովացնելով՝ աչքները սրբելով՝ գնան, Քուռն էլ մեջ անեն, իրանց արտասունքը նրանի35) հետ խառնեն ու տանին, Կասպից ծովի սիրտն ածեն, նրա աղի ջրումը կորչին, Պարսից նավերը ջախըփուրթ անեն, Ռուսաց նավերը իրանց քամակի վրա տանին ու բերեն, որ ճամփին չհուսահատվի, չբեզարի ու էն իր բարի ոտը մեր աշխարիցը չկտրի, որ բալքի մեր հայրենիքը՝ նրանց արծվի թևերի36) տակին զորանա, մեծանա, դարդերը մոռանա ու էլ եդ՝ իր առաջին փառքին հասնի։
Է՛ս եկեղեցումը, է՛ս քարերի տակին ու աղբրի մոտին քոլումը կուչ գանք՝ որ մեզ չբռնեն։ Գիշերն էս ա, հասել ա, օրդուն մեզանից մոտիկ, ու Թուրք ազգը ցերեկն էլ՝ էս կողմերովը չի անց կենում, որովհետև Քրիստոսի թշնամի ա, ու անկաջ դնենք գիլանոնց ոռնալուն, Պարսից գռռալուն, Հայոց լալուն ու սքալուն ու էն անմեղ էրեխեքանց էրվելուն, ծեծվելուն, մղկտալուն, չունքի էս տե՛ղ պետք է՝ նրանց աչք ու բերան բաց անեն, որ[50] նրանց գարշելի երեսը տեսնին, իրանց ծնողաց երեսը, իրանց քաղցր հոր տունը մոռանան ու նրանց արինաթաթախ չանգերումը իրանք մրմնջան, նրանք փրփնջան, իրանք մղկտան, սրանք վխկտան, իրանք գլուխ ու երես ծեծեն՝ խորովվին, սրանք միրուք ու ճալվեր սղալեն ու փառավորվին, իրանք հերնըմեր, քիր ու ախպեր ձեն տալով՝ դոշըները եդ ճոթռեն, նվաղին, սրանք իրանց իմամ Հուսեինի անունը հիշելով՝ յա ծոցըները ուզենան նրանց առնեն, յա դանակները, թրերը սրելով՝ նրանց սրտըներին դեմ անեն, որ լռվին։
Ա՜խ՝ չէ՛, չէ՛, անկաջդ կալ՝ սի՛րելի՝ մարդի միսը սրսռում ա, գլխին կրակ վառվում։ Աստղերը դուս են էկել, պելացել, ցավակից լուսինը՝ տխուր դառնավարամ հենց աչքը ապարանի երեսին առավ թե չէ, էլ եդ չոքըչոք արևմուտն ա փախչում, որ անկաջները կալնի, էս ողբալի աղաղակը չլսի, երկիրն իր սև սքի շորը հաքավ, աչքերը խփեց, որ էս դառը տեսարանը չտեսնի․ միմիայն անսիրտ, անգութ սարերը՝ սիրտ ու բերան բաց արած՝ չար հրեշտակ քամու ձեռովը խաբար են իմանում, խաբար տալիս, ծիծաղելիս ծիծաղում, հրհռալիս՝ հրհռում, հառաչելիս՝ հառաչում, գոռալիս՝ գոռում, լալիս՝ լաց ըլում ու մեկ րոպեում հազար տեսակ ձեն իրար հետ խառնում ու մեկն էլա իրանք չիմանում։
«Նա՛նի ջան. ջա՛նի ջան․․․ ախպե՛ր ջան․․․ Աստված ջան... բաբա ջան, հոգի ջան... վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ մեր սև օրին, արևին, վայ մեր ջրատար գլխին։ Ա՜խ՝ ի՞նչ կըլեր, ձեր ձեռովը մեզ ջուրն ածեիք, ի՞նչ կըլեր, մեզ չէ՛իք ծնել, ընչի՞ չի՛ մեզ էլ ձեր սրտի վրա մատաղ արին, ընչի՞ չի մեզ էլ դիմա, դիմա տվին, էս ո՞ւր են հասցրել մեզ, էս ո՞ւր բերել, գետինը չի պատռվում, մեզ ներս տանում, երկնքի աչքը քոռացել, մեզ չի՛ տեսնում։ Ա՜խ՝ ո՞ւմ ծոցից զրկվեցինք, ո՞ւմ ձեռն ընկանք։ Ա՜խ՝ տեր Աստված՝ ընչի՞ մեզ էսպես պատժեցիր, քեզ ի՞նչ էինք արել, որ մեր աչքը էսպես հանեցիր, ո՞ւմ մեկ վնաս տվինք, որ մեր գլխին քար քցեցիր։ Մեր հորնըմորը, մեր քիր ու ախպերը մատաղ արիր, ախր մեզ էլ նրանց հետ տանեիր, ի՞նչ կըլեր։ Մութն էկել ա, գետինն առել, նա՛նի ջան, սար ու ձոր խավարել, փակվել, մենք մերը կորցրած հավի ճտերի պես ընկել ենք չոլ ու դուզ․ ո՛չ աչքըներս ա քուն գալիս, ո՛չ սրտըներս՝ ղարար, ախ քաշելիս՝ կրակ ա դուս գալիս[51] լերդըներիցս․ ո՞ւմ երեսին մտիկ անենք, որ մեր սուքը տեսնի, ո՞ւմ ճտովն ընկնինք, որ մեր արտասունքը սրբի, ո՞ւմ մոտ գնանք, որ մեզ գոգն առնի, մեր սիրտը մխիթարի, մեր դարդն իմանա։ Քարերը անկաջ չունին, որ մեր ձենը լսեն, սարերը սիրտ չունին, որ մեզ վրա ցավին․ երկինքը հեռու, որ մեզ քաշի, տանի, երկիրը թուր չունի, որ մեզ էլ փրթի, կոտորի․ ո՞ւմ ասենք մեր դարդը, ա՜խ, ո՞ւմ, ընչի՞ մեզ աշխար բերիք, մեզ կաթը տվիք, պահեցիք, դուք շուտով պրծաք, երկինքը գնացիք, մեզ որբերիս էս փո՛ւչ աշխարքի վրա թողիք, որ դհա ավելի տանջվինք, դհա ավելի չարչարվինք, ձեր կարոտը մեկ կողմից քաշենք, մաշվինք, մեր ցավը մյուս կողմից սրտըներս անենք. էրվինք. փոթոթվինք»։
«Ձեռըներս կապած, գլխըներս բաց, երկնքի տակին, Ապարանու չոլումը՝ ձեզ ենք կանչում, ձեզ ենք ուզում, ձեր անունը տալիս, ձեր խաթեր լալիս՝ ա՜յ մեր ազիզ ծնողք՝ երկնքումն ա ձեր հոգին, թողե՛ք՝ մեկ սհաթ գա, վրըներս պտիտ տա․ երկրումս ա դեռ․ մեր աչքին մի երևի, հասրաթներս առնինք ու հետո, ա՜խ՝ հետո մեր հոգին էլ ձեր հոգուն տանք, ձեզ հետ թռչինք, ձեզ հետ միանանք, դժոխք, թե դրախտ միասին տեսնինք, ուր որ ըլիք, առանց ձեզ չմնանք․ ա՜խ՝ ի՞նչ կըլի, ի՞նչ․․․ ա՜խ՝ ի՞նչպես չի մեր սիրտը պատռվում, մեր ջանը էրվում, մեր բերնիցը կրակ դուս գալիս, մեզ խորովում, ի՞նչպես ա մեր լեզուն խոսում, ու չի՛ քրքրվում, մեր աչքը տեսնում ու չի դուս տրաքում, մեր շունչը դուս գալիս, ու չի կտրվում, մեր արինը եռում ու չի ցամաքում, մեր անկաջը լսում ու չի քառանում, մեր ոտները փոխվում ու չի մեր աակին փշրվում, խուրղուխաշ ըլում․ էս ի՞նչ օր ա, որ մենք քաշում ենք»։
«Նանի՛ ջան, ա՛խպեր ջան․ բաբի ջան․ վա՜յ, վա՜յ․․․ է՞ս օրվան համար մեզ օրորոց դրիք․ է՞ս օրվան համար մեզ սրից, ջրից ազատեցիք, մեր ցավին դարման արիք, մեզ ջան ասելով, մեր աչքը սրբելով, գոգըներդ առնելով, դոշըներիդ կպցնելով, քրտինք թափելով, անքուն մնալով, սար ու ձոր ընկնելով՝ մեզ ապրուստ ճարեցիք, ձեր կյանքը խավարացրիք, մեզ ծաղկացրիք, դուք թառոմեցիք, մեզ դալարացրիք, ձեր ումբրը չորացրիք, մեզ տանը քուն դրիք, դուք հանդում, չոլում, արևի, անձրևի տակ ջանըհան էլաք, որ մենք զորանանք․ աչքըներիդ լիսը սպիտակացրիք, որ մենք մեծանանք, հասնինք, ձեզ քոմակ ըլինք․ է՞ս ա մեր քոմակ ըլիլը, է՞ս էր ձեր մուրազը։ Էստո՞ւր համար Աստծուն՝ լիսը բաց ըլելիս, մութը մթնելիս՝ գիշեր ցերեկ աղոթք էիք անում, որ մեր ոտին քար չդիպչի, մեր մատը փուշ չըլի, մեր գլխին կարկուտ, արև չխփի, մեզ իր աչքի առաջին, իր թևի տակին ցավից, չոռից ազատի, որ մենք բարի զավակ ըլինք, Քրիստոսի խաչի ղուլ դառնանք, ավետարանի ծառա, եկեղեցու հոդ, ազգի պարծանք, աշխարքի շինություն։ Ա՜խ՝ ո՞ւր էս սհաթը Աստուծո անկաջը, որ ձեր արդար ձենն մեկ էլ ա չլսեց, ձեր հազար մուրազի մեկն էլ ա չկատարեց ու մեզ էսպես քարին տվեց, ու մեր հոգին էլ ա չի՛ առնում. որ պրծնինք. ա՜խ կորչինք էս անօրեն աշխարքիցը»։
«Սրբություն էիք առնում. մեզ հետըներդ տալ տալիս, ժամ էիք գնում, մեր ձեռը մոմ տալիս, Զատիկ էր գալիս, Ջրօրհնեք ըլելիս, կիրակու ժամին, սուրբ պատարագին՝ մեզ խտիա անում, կամ ձեռով տանում․ քար, ավետարան, սեղանի, բեմի, խաչի, պատկերի առաջին, սրբերի ոտի տակին, գիրքը կարդալիս, սկին դուս գալիս՝ մեզ տերտերի ոտը քցում, խաչի առաջը դնում, մեզ համբուբիլ տալիս, դուք էլ համբուրում, աղաչանք անում, որ սուրբ ավազանի, մեռոնի շնորքը մեզ վրա մնա, ջուրն ընկնինք՝ մեզ պահի, կրակն ընկնինք՝ մեզ պրծացնի, մեզ զորացնի, որ էս օր, է՞ս կրակումը, է՞ս բոցումը էրվինք, տանջվինք, մեր ձենը չիմանաք, մաշվինք, փչանանք՝ մեր սուքը չանե՜ք. թրով մեզ կտրատեն, մեզ դուք չազատէ՞ք։ Ո՜վ Արարիչ, մեր հոգու տվող Աստված՝ ինչպես մեզ ստեղծեցի՛ր, էլ եդ մեզ սպանի՛ր, ինչպես կյանք տվիր, էլ եդ դու խլի՛ր, հող էինք քեզ մոտ, էլ եդ հող շինի՛ր. շունչ տվիր, ապրինք՝ էլի շունչդ եդ ուզիր։ Ի՞նչ ենք անում մենք էլ փառքն ու կյանքը, մեզ ի՞նչ հարկավոր երկիր, աշխարքը։ Մեր չունենաս, լա՝ դու լաց ըլելիս, հեր չունենաս գա՝ դու կսկծալիս, քիրդ մոտիդ չըլի դու սուք անելիս, ախպերդ ձենդ չլսի, սիրտդ պատռվելիս։ Ո՞վ մեր Արարիչ, մեր տե՛ր ու մեր հե՛ր. հերնըմերըներս տարար, մեզ էլ տանեիր․ քիր, ախպեր առար, մեզ էլ սպանեիր, էլ չենք ուզում քո սերն ու խնամքը, էլ չենք խնդրում, որ պահես մեր կյանքը․ հրեղեն սերովբեդ թո՛ղ մեզ սպանի, բոցեղեն քերովբեդ թո՛ղ մեզ էրի, խորովի․ մեզ դրախտը մի՛ տանի՛ր, դժոխքը ուղարկի՛ր․ հրեշտակի մի՛ տար, սատանեն թո՛ղ գար, մեր ծնողքը մի տեսնեինք, թոզ դևը մեզ կուլ տա՛ր. նրանց սերն առնիինք, նրանց տեսնեինք, մեր հոգին տայինք, նրանցն ստանայինք․ ու էս դառն օրը հե՛չ չտեսնեինք, ա՜խ չտեսնեինք»։
Էսքան մեծամեծ մարդիք, խաներ, բեգեր, աղեք, ֆառաշ, մոլլա, ախունդ՝ էս ի՞նչ են էստեղ կանգնել, հավաքվել. չե՞ս ուզում, դու էլ մի աչքդ քցես, նայես։ Հայ սարվազները աչք ու բերան կալել՝ փափախով են անում, որ հեռանանք, մոտ չգնանք։ Սաքի մոտ էլ գնացիր, ի՞նչ օգուտ, միսդ ջանումդ կմաշվի, կքրքրվի։ Ե՛դ դառ, ես քեզ կասեմ։ Քսան, երեսուն էրեխա փարչալամիշ արին։ Մոլլի թույնը քյար չարեց, չեն թուրքանում, պտի մատաղ ըլին։ Դահիճը մեկը մեկի եդևիցը շախկա տալով՝ կոտորում ա, Վարդանը՝ էս թագավորածին պատանին՝ երեսը լուսափայլել՝ հրեշտակի պես կանգնել ա, ո՛չ Հասան խանի պարգևին ա մտիկ տալիս, ո՛չ ոսկուն, մարգարտին, ո՛չ ալվան ալվան շորերին, ձիուն, յարաղին, ո՛չ մոլլեքանց խրատին, ո՛չ հայերի աղաչանքին, ո՛չ թշնամու ահ տալուն, ո՛չ թրին, սրին, վառած կրակին, տաքացրած շամփրին, որ պտի միսը կոխեն, ո՛չ քարփջին, որ պտի ոտների արանքը դնեն, ո՛չ քյալփաթնին որ հենց էն ա բարձրացնում են՝ որ միսը քաղեն, ո՛չ կրակած պղնձին, որ պտի գլխին դնեն․ սարի պես դոշը դեմ ա տվել, ո՛չ պատժիցը վախում, ո՛չ պատվիցը խաբվում, իրան կսկիծը մոռացել՝ ընկերներին էլ ձեն ա տալիս, սիրտ դնում։
«Էս էն անիրավ թուրն ա՝ որ մեր հորնըմոր սիրտը էս օր մեր առաջին դուս ճոթռեց։ Էս է՛ն անաստված ձեռներն են՝ որ էս օր մեր մանուկ, ծծկեր քիր ու ախպոր մարմինը թիքա թիքա արին, կտրատեցին։ Էս է՛ն անողորմ ազգն ա, որ մեր նաչար ազգի արինը մինչև էս օր էլ խմում ա․ էլ ի՞նչ ենք կանգնել սրանց միջին ու սրանց գարշելի երեսին նայում։ Ձեր ջանին մեռնիմ՝ էրեխե՛ք ջան՝ մենք ո՞ւմ որդիքն ենք, որ թրից վախենանք, ո՞ւմ զավակներն ենք՝ որ կրակը մեզ թուլացնի։ Մեր ծնողք ու ախպերները չէի՞ն՝ որ էրեկ էնպես քաջությամբ մեռան, որ արարած աշխարքը զարմացավ, ու հուրն հավիտենական պտի զարմանա։
Մտի՛կ արեք, ձեր երե՛սին ղուրբան՝ էն պայծառ երկնքին, է՛նտեղ, է՛նտեղ էն մեր սիրելիքը, մեր ազիզ բարեկամքն ու ազգականքը մեզ սպասում։ Միտք արեք՝ թե գլխըներդ ցավի, ո՞վ պետք է ձեզ մեկ ջան ասի, հիվանդ ըլիք, ու՞մ կռան վրա պետք է քնիք, լաք՝ ո՞վ ձեր արտասունքը կսրբի։ Մեռնիք, ո՞վ ձեզ կթաղի։ Մեր սուրբ լեզուն պետք է հարամ լեզվի հետ փոխենք․ մեր սուրբ պատարագն ու ժամը թողանք, ազանի ձենին անկաջ դնենք, մեր սուրբ մեռոնը մոռանանք, մեր խաչ ավետարանը մտքից հանենք, Ալուն, ղուռանին հետևինք։ Մտի՛կ արեք սրանց էս դժոխք, ժանգ մրրած, կեխտոտ երեսին․ դժոխքը սրանից լավ կըլի՞․ սրանց աչքերիցը կրա՞կ չի վեր թափում։ Վայ մեր գլխին ու արևին, էնքան պետք է խղճանանք, որ մեր հորնըմորը սպանողներին, մեր ժամն ու աշխարքը քանդողներին նոքար դառնանք։ Ա՜խ՝ թե էս փուչ փառքիցը խաբվինք, էս անպիտան պատժիցը վախենանք, ու մեր սուրբ հավատն ուրանանք, որ մեռնինք, ի՞նչ երեսով պետք է գնանք մեր ծնողաց մոտը, ի՞նչ աչքով պետք է նրանց նայենք։ Ասենք՝ թե էս աշխարքումը նրանցից զրկվեցանք, բաս չե՞է ուզիլ, որ երկնքումն էլա նրանց հետ միանանք, նրանց երեսը տեսնինք, նրանց սերը վայելենք»։
«Չէ՛, չէ՛, մեռնինք միասին, երթանք միասին, հասնինք մեր ծնողաց փառքին, պսակին։ Երկինքն մեզ համար է իր սիրտը բացել, հրեշտակը մեր գլխին թևները փռել, նահատակը, կուսանք, սուրբք և մարտիրոսք մեզ ձեն են տալիս, մեզ կանչում ամոք։ Նրա՛նց մոտ գնանք, նրանց սիրուն մեռնինք, մեր մարմինը տանք, որ հոգով ծաղկինք։ Ձեզ մոտ ենք գալիս՝ ծնողք սիրելիք, ձեր տեսուն կարոտ՝ դուք միշտ պաշտելիք՝ ձեր արդար կաթը, ձեր սուրբ խրատը, մենք կմոռանանք, որ մտնինք կրակը։
Արի՜ երկնային հրեշտակդ լուսեղեն՝ տա՛ր մեր աղաչանքն Աստծուն էս կողմեն։ Բարո՛վ մնաք՝ դուք լերի՛նք, հող, աշխար․ բարով կացեք դուք՝ ծառք ու ձորք, անտառ։ Մենք չէինք արժան ձեր սուրբ երեսին, մեր ոտն անիրավ դիպավ ձեր դոշին։ Քանի՞ցս ձեր պտուղն, ձեր համն ու հոտը, ձեր շվաքի տակին՝ ձեր ծաղիկն, խոտը մենք հարամ ձեռով քաղեցինք, առանք։ Կոխեցինք ձեր սուրբ երեսն ու դոշը․ ձեր ղադրն ու խաթրը մենք բնավ չիմացանք։ Աղբրի գլխին, առվի ղրաղին, սիրելյաց միջին, ծնողաց գոգին՝ սեր վայելեցինք, մեր օրն անց կացրինք։ Աստղերն մեր գլխին քաղցր ծիծաղեցին, լուսին, արեգակ իրանց լիսը տվին․ թռչունք երգելով, ծաղիկք հոտ տալով՝ մեզ քնացրին, մեզ զարթեցրին, բայց ա՜խ՝ անիրավ մեր ձեռն, երեսը քնով ծածկեցինք, ձեզ մտիկ չարինք։ Քո սուրբ հողին՝ մեր քաղցր Հայրենիք՝ ծունր չդրինք, մենք չպաշտեցինք, սիրուն վաթանին մենք կյանք չտվինք, մեզ մատաղ չարինք, մենք չսիրեցինք։ Թշնամուն հիմիկ մենք եսիր դառանք. թե որ ուզենան էլ որ տան մեզ կյանք, էլ չի հարկավոր, դո՛ւ ա՛ռ մեր հոգին՝ ո՛վ բարի հրեշտակ՝ որ կաս մեր գլխին»։
«Մնացե՛ք բարով՝ հողեր ու դաշտե՛ր, ա՜խ՝ թող վայելեն ձեր սերն ուրիշներ, Վարդանի աչքը, էս մանկանց ոտքը էլ ձեզ չեն տեսնիլ, ձեր վրեն շրջիլ, ձեր հոտովն զմայլիլ, ձեր գրկովն փարվիլ։ Ո՛չ հոր ոտ կգա մեր գերեզմանը, ո՛չ մոր արտասունք կթափի մեր տանը. ո՛չ ժամ, պատարագ, ո՛չ խունկ, կամ բաժակ՝ մեր հոգուն տվող կըլի մեկ ժամանակ։ Ո՛չ քիր ու ախպեր կգան մեր քովը, ո՛չ մեկ անցկենող կըլի մեր մոտովը. մեր ծնողաց մարմինը՝ մեր գեղի չոլումն, մեր փուչ ոսկոոներն էս օտար հանդումն՝ չեն միմյանց տեսնիլ, իրար հետ թաղվիլ․ նրանք գազանի, մենք գիլի, ղշի փայ կըլինք, մեզ վրա մեկ ասող չի ըլիլ․ Աստված ձեր հոգին միշտ լուսավորի, իր սուրբ երեսին արժանի անի»։
«Կըլի՝ որ դուք մեկ էլ եդ հոտ տալիս, գարունքը գալիս, դաշտերն ծաղկելիս՝ մեր երեսին էլ ծաղկիք, կանաչիք, մեր հողիցն էլ դուք դուս գաք, զարդարվիք, ձեր ցողն մեզ վրա թափեք, հովացնեք, ձեր հովն մեր դոշին փչեք, զովացնեք, ձեր պարզ ջրի հետ մեր արինը խառնեք, մեր տված շունչը առնիք ու պահեք, ձեր քաղցր հոտի հետ երկինքն ուղարկեք։ Ա՜խ՝ թե մեկ ճամփորթ էս կողմովն անցնի, ձեր միջին վեր գա ու էստեղ քնի, ձեր հոտն առնելիս, ձեր ջուրը խմելիս, բալքի թե հոգին իմանա, ասի, միտքը բերի՝ թե էս էն դաշտերն են, որ էս օր մեր՝ չար թշնամու ծառեն ուզում ա, որ մեզ խաչին մատաղ տա, մեր ջանը խլի, մեզ անի զիմա։ Ի՞նչ կըլեր՝ ա՜խ՝ որ մեկ օրհնած հողում, մեր ազգ ու տակի, սիրելյաց միջումն մեր հոգին տայինք, նրանց խառնըվեինք»։
«Ա՜խ՝ խա՛չ զորավոր՝ քո հրաշքիդ ղուրբան․ մինչև ե՞րբ մեր ազգն, աշխարհն Հայկական՝ էսպես կտանջվի, էսպես կմաշվի, էսպես կքանդվի, էսպես կխաշվի։ Խա՛չ՝ քեզ պաշտողին ընչի՞ չես պահում, խա՛չ՝ քեզ բռնողին ընչի՞ սպանում, քեզ անարգողին էսպես ղվաթ տալիս, քեզ պարսավողի սիրտը ո՛չ խրվիս։ Ա՜խ՝ տեր իմ Աստված՝ թե մենք առաջիդ մեղավոր էինք, քո պատվիրանիդ չհնազանդեցանք, անիրավ էինք, մեզ սպանեիր, ընչի՞ մեզ թողիր, մեր խեղճ ծնողացը թրի տակ տվիր․ մեզ կրակ տվին, ընչի՞ չէրեցիր․ թողիր՝ որ էսպես տանջվենք չարաչար, անհեր ու անտեր, անմեր, անհավար մնանք էս չոլումն, գազանաց միջումն, մեր լաշը թռչնոց, մեր արինը հողին մատաղ տանք, մեր ջանն դնենք էս գետին։
Մնացե՛ք բարով՝ այ մեր խեղճ ազգ Հայ, էլ մի լաք, ողբաք, ցավիք մեզ վրա։ Սրբեցե՛ք աչքներդ, տեսե՛ք մեր հալը, էլ ի՞նչ օգուտ մեզ ձեր սուքն ու լալը։ Թուրը գլխներիս, մահն առաջներիս, կրակն էրելիս, շամփուրն ծակելիս, բոցն խորովելիս, մեր հոգին տալիս, մեր կեսն փոթոթված, կեսն անձող դառած, մեր ոտներն մոխիր, շնչերս կրակված, մեկ ձեռը կտրած, մյուսը քերթած, պղինձն գլխըներիս, քարփիչն ոտներումս, սրտներումս արին, արտասունքն աչքումս․ ո՛չ երկինքն փուլ գա, ո՛չ հրեշտակ տեսնի, ո՛չ դահիճն ցավի, ո՛չ երկիրն ճղվի։ Դուք ո՞ւր եք լալիս, որ մենք չենք լալիս, դուք ո՞ւր մղկտում, որ մենք չենք խնդրում։ Պահեցե՛ք ձեր սուքն սև օրի համար․ ձե՛զ վրա լաց էլե՛ք, ու տեսե՛ք ձեր ճար։ Մենք մեր ծնողաց[52] հետ կմիանանք, էս օր նրանց տեսուն մենք կարժանանանք, էս դառն աշխարքիցս կհանգստանանք, դրախտը կերթանք ու միշտ կխնդանք։
Բայց վա՜յ ձեր օրին, ձեր օղլուշաղին, թե դուք կենդանի կանգնիք՝ ձեր աչքով տեսնիք սիրելյաց տանջանքն՝ մղկտալով․ ձեռներդ խաչած՝ ձեր դոշը ծեծելով հող տաք ձեր թաղեք ձեր որդին, ձեր սիրտը հանողին, կյանքը քանդողին եսիր դառնաք ու էլի չպրծնիք, էլի միշտ տանջվիք ու ձեր հողի վրա դուք մատաղ ըլիք ձեր աշխարքումը էսպես դուք մաշվիք ու դեռ սիրտ չանեք, դուք չմիաբանիք, մեկ օր էս սուր, թուրն, էս կրակն ու բոցը, էս պղինձն, շամբուրն, էս վառ հնոցը դուք ձեր թշնամուն միշտ հազիր չպահեք, նրան դուք չէրեք, նրան չկոտորեք, ձեր ազգն, աշխարքը դուք ազատ չանեք ու էսպես թշվառ, տարաբախտ մնաք։
Մնա՛ք դուք բարով․ տարեք ձեր որդոցն մեր կարոտ սերը, մեր ազիզ բարովն, պատմեցեք նրանց մեր խեղճ օրերը․ թո՛ղ պահեն նրանք իրանց գլխըները․ էս օրին չհասնին, էս ցավը չտեսնին, տան իրանց կյանքը ու պահեն աշխարքը․ մնա՛ք բարո՜վ․ բարո՜վ․․․։
Վա՜յ․․․ վա՜յ․․․ ա՜խ․․․ նա՛նի ջան․․․ բա՛բի ջան․․․ Աստված՝ քե՛զ ղուրբան․․․ ամա՜ն․․․ ամա՜ն․․․ ամա՜ն․․․ մեռա՜նք․․․ էրվեցի՜նք․․․ խորովվեցի՜նք․․․ ամա՜ն․․․ վա՜յ․․․ Հրես պրծա՜նք, հրես էկա՜նք․ ո՜վ Վարդան նահատակ, սուրբ ծնողք՝ ձեր զավակք գալիս են, մոտ էկեք, կյանք տվին, մահ առան, ձեզ չթողին, ձեր հավատն, ձեր սուրբ խաչն չուրացան։ Թրի բերնին, վառ կրակին, տանջանքին դիմացան»։
«Փշրեցե՛ք, ջարդեցե՛ք, ոտն ու ձեռ կտրեցե՛ք։
Առաջ փորն, հետո գլուխն էրեցե՛ք, շամփրեցե՛ք։
Մատները հաղըհան, ձեռները կաշըհան
Արե՛ք, մեջքն կրակին դեմ արե՛ք, խանձեցեք։
Կտրած ձեռն, ոտն ու մատն եղումը դաղեցեք։
Ով շուտով սպանի, իր գլուխը կթռչի։
Ուսուլով ու յավաշ կամ կաշին հանեցե՛ք։
Կամ գլուխը քերթեցե՛ք, կամ աչքերն[53] փորեցեք։
Թո՛ղ՝ ոտներն էրվելիս՝ աչքը տեսնի, սիրտն էրվի․
Թո՛ղ ձեռներն կտրելիս՝ բալքի թե ահ ընկնի
Սիրտները ու դարձ գան, մեր հավատն ընդունին։
Խաչը թողան, ղուռանին գլուխ տան, մերն ըլին»։
Հասան-խանն անիրավ՝ էս հրամանն ասելով՝
Կրակին էր տալիս սուրբ մանկանցն՝ տանջելով։
Բայց արդարքն՝ վաղուց էր՝ տվել էին սուրբ հոգին,
Սուրբ արյան պատարագն նվիրել երկնքին։
Ողջակեզ, անուշ հոտն բարձրացել առ վերինն,
Սև ամպերն հեռացավ, երկնային լիսն իջավ,
Նրանց մարմինն ամփոփեց, պտտեց, բարձրացավ։
Ու հանկարծ՝ սոսկալի վերևիցը ձեն էկավ.
«Հասան-խան՝ դու գազա՛ն, անօրեն, դիվական.
Բաց չար սիրտդ, կա՛ց, կանգնի՛ր, որ ինձ տաս պատասխան։
Ո՛չ գետինն քեզ կպահի, ո՛չ անդունդն քեզ կքաշի.
Ո՛չ դժոխք թուլ կտան, ո՛չ գեհյանն սոսկալի։
Կենդանի դու պետք է քրքրվիս ու տանջվիս,
Մինչև էդ անմեղաց սուրբ արինն վճարես։
Թե շանթ քեզ հանդիպի, թե կայծակ քեզ էրի,
Իմացի՛ր, որ ե՛ս եմ, որ քեզ տա՛մ տանջանքի։
Երերյալ մնասցես․ տատանյա՛լ մաշեսցիս,
Փուշ, տատասկ քեզ պատի, թե հողն էլ դու մտնիս»։
Հանգիստ ու խաղաղ մնա՛ք՝ սիրելի՛ք,
Մինչև օրն վերջին, լիսն գեղեցիկ,
Անմե՛ղ երեխեք՝ արդա՛ր դուք հոգիք։
Քանի Աբարան տեսնիմ, անց կենամ,
Քանի շունչս առնիմ, ձեր անունը տամ,
Ա՜խ՝ իմ ազգի դուք հրեշտակ սուրբ որդիք,
Որ էդպես կանուխ դուք թառամեցիք,
Երբ երեսս հողին, ծնկներս չոքած․
Աչքս ծով դառած, սիրտս արնով լցված
Ընկնիմ՝ ա՜խ՝ գլուխս բաց ձեր առաջի,
Համբուրեմ ձեր հողն, մնամ վրա գետնի,
Քաղեմ ձեր ծաղիկն, հիշեմ ձեր հոգին.
Ո՜վ սուրբ հոգիք ջան՝ երկնային բեմին,
Աստուծո ատենին, սրբոց խորանին,
Տարե՛ք իմ խնդիրս, տարե՛ք արտասունքս,
Որ մեր խեղճ ազգը, մեր սուրբ աշխարքը.
Որ ձեզ պես մատաղ տվեց Աստծուն,
Էլ չի՛ ավերվի, չմնանք գերի.
Սրի մատաղ ու եսիր թշնամուն,
Անտեր ու անճար, անտեղ ու անտուն։
- ↑ [ամեն]
- ↑ [լպուզ]
- ↑ [բերդ]
- ↑ այս = էս
- ↑ [բերդն]
- ↑ միտքը=մտքին
- ↑ [իրանք]
- ↑ [որ]
- ↑ [ու]
- ↑ [շամփրի]
- ↑ [չի՛]
- ↑ [թե]
- ↑ [սազի]
- ↑ [Ինչ]
- ↑ [նրանց]
- ↑ [ու]
- ↑ [ականջին=ականջի քոքին]
- ↑ [քարերի]
- ↑ [թողած]
- ↑ [մինչև]
- ↑ [էր]
- ↑ գլուխդ ա՛ռ, կորի՛ր, թե չէ քեզ էլ կբռնեն Եզդի կշինեն։ Չունքի Հայերեցն են էս օր իմամների սպանողներին շինում, որ բանից խաբարություն չունի»]։
- ↑ [Քո]
- ↑ [անց]
- ↑ [նրա]
- ↑ շնորհա<վոր>=շնհավոր
- ↑ [մի<նչև>]
- ↑ Էս խոսակցությունիցը իմացողը կիմանա, թե ի՞նչ էր մեր խեղճության պատճառը։ Էլ ես չեմ ուզում բերանս բաց անիլ։ Ինչ ավետարանի կողքին գրած ա, սուրբ ա, բե՛ր հասկացողը, էն ժամանակ գլխիս խփի՛ր։
- ↑ [պո<կվում>]
- ↑ [քցած]
- ↑ [Էսքա<ն>]
- ↑ [թևը=թևն]
- ↑ միք=մեք
- ↑ [էլ]
- ↑ [շաղուլ]
- ↑ միք=մեք
- ↑ խանի=աղի
- ↑ Աստուծուն=Աստծուն
- ↑ [լազգին միրիմանովն ջավջավադզեն]
- ↑ Սունդագյան=Սուդագյան
- ↑ ամաչես=ամաչիս
- ↑ միք=մեք
- ↑ [նրա]
- ↑ [որ]
- ↑ [սադայել]
- ↑ [խաղալ]
- ↑ Էս ժամանակին վարժատանիցը դուս էկա ու Թիֆլիզուցը գնացի Հախպատ Եփրեմ կաթողիկոսի մոտ, որ թուղթ առնիմ, գնամ, իմ ծնողացը հասնիմ, նրանց հետ քոչիմ ու գնամ Վենետիկ։ Ամեն բանս հազիր էր. Օսմանլվիցն էլ մեկ տերտեր էր էկել իր որդովը, ուզում էր եդ դառնար։ Սրանց հետ էի ուզում ճամփու ընկնիմ, բայց դերձիկը դեռ շորս չէ՛ր հասցրել։ Որքան նեղացա՝ որ նրանք գնացին, ես մնացի։ Էրկու օրից հետո հենց մտա Ղարաքիլիսեն, Խլղարաքիլիսու եսրներն էկան։ Ողորմելի տերտերն իր որդովն էնտեղ էր սպանվել։
- ↑ [նրանց]
- ↑ Սև ջուրը=Սև ջրի
- ↑ [իրանց]
- ↑ [սրտընե<րիցս>]
- ↑ [տեսուն]
- ↑ [հանեցեք]